بررسی مقاومت آنتی بیوتیکی و اهمیت آن در آبزیان

به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ استفاده از داروهای ضد باکتریایی در درمان بیماریهای ماهی ،‌ به دلیل تماس دارو با محیط و مشکلات ایجاد کننده در سلامت انسان اهمیت خاصی یافته و موجب نگرانی دست اندرکاران صنعت پرورش آبزیان در دنیا گشته است .

متاسفانه در حال حاضر به علت جوان بودن صنعت آبزی پروری در کشور و کمبود نیروهای متخصص لازم در زمینه بهداشت و بیماریهای آبزیان ،‌ کاربرد داروها و مواد شیمیایی خارج از سیستم صحیح تشخیص و تجویز رسمی صورت گرفته و بدون در نظر گرفتن باقی مانده های دارویی، اثرات آلایندگی آن ها در طبیعت و عوارض سوء این مواد بر روی انسان (مانند اثرات سمی، واکنش های ازدیاد حساسیت،‌ بروز عفونتهای ثانویه، اختلالات در سوخت و ساز و اختلالات روی اجزاء اکوسیستم آب و خاک ) مصرف می شوند.

در مقاومت آنتی بیوتیکی، امکان انتقال میکروبهای مقاوم به انسان و به خطر افتادن سلامت عمومی جامعه وجود دارد و خسارت ناشی از این امر اجتناب ناپذیر است. 

مقاومت میکروبی باعث می شود که درمان بیماریها دچار اختلال شده و پرورش دهندگان ماهی دچار زیان های اقتصادی شوند و عمدتا آنتی بیوتیک برای میزبان سمی نمی باشد ولی مصرف طولانی مدت، مکرر، بیش از حد و کمتر از مقدار طبیعی آن در آبزیان موجب شیوع جمعیت باکتریهای مقاوم در ماهی سخت پوستان و میکروفلور آب شده است . استفاده بی رویه از آنتی بیوتیکها خصوصا انواعی که مصرف مشترک انسانی دارند،‌زمینه ساز ایجاد مقاومتهای باکتریایی‌،به خطر افتادن امنیت غذایی و بهداشت عمومی و نا پایداری صادرات محصولات غذایی می شوند. 

این نحوه استفاده از آنتی بیوتیکها با عث ایجاد سویه های مقاوم باکتریایی شده و مشکلات زیادی به همراه می آورد . برای مثال موجب بروز بیماریهایی می شود که درمان آنها بسیار مشکل و در بعضی موارد غیر ممکن است و در نهایت موجب گسترش بیماری و شیوع یک همه گیری بدون درمان در جامعه می گردد . برای مثال در صنایع پرورش میگو در اکوادور‌، مصرف بی رویه آنتی بیوتیکها موجب مقاومت آنتی بیوتیکی بر علیه ویبریوکلرا در انسان گردیده است . البته در این موارد ‌، ضعف بهداشت عمومی در همه گیری بیماری نقش مهمی را داشته است .

● انواع و مکانیسم مقاومت دارویی

یافته های جدیددر زمینه بیولوژی مولکولی و جمعیت، بیانگر این واقعیت است که مقاومت درمقابل داروهای ضد باکتریایی، پدیده ای غیر قابل اجتناب است که در نتیجه طبیعت خاص و یا سازگاری سلول باکتریایی نسبت به آنتی بیوتیکها و ایجاد تغییرات ژنتیکی ایجاد می گردد . 

مقاومت به دو صورت طبیعی و اکتسابی ایجاد می گردد . مقاومت طبیعی عموما یکی از ویژگی های اساسی گونه های باکتری ها بوده و تمامی افراد یک گونه را شامل می شود و بستگی به مواجهه قبلی با آنتی بیوتیک ندارد . این نوع مقاومت ناشی از وضعیت فیزیولوژیک بیوشیمیایی یا مورفولوژیک ذاتی و خص باکتری است که مانع از اثرات آنتی بیوتیک می شود. تشخیص این نوع مقاومت آسان است بطوری که در مواجهه کم ارگانیسم، با آنتی بیوتیک نیز مشخص می گردد . از این نوع مقاوت طبیعی باکتری پزودوموناس آئروژینوزا به تترا ساکلین اشاره کرد .

مقاوت اکتسابی مقاومتی است که باکتری قبلا نسبت به دارو حساس بوده و در اثر مواجهه قبلی مقاوم شده است . این مواجهه باعث ایجا فشار انتخابی (selectiv pressure ) می شود که موجب رشد بیش از حد و سریع سلولهای مقاوم و ظهور یک سری سلول های مقاوم میگردد. 

● مکانیسم ایجاد مقاومت اکتسابی

۱) مقاومت کروموزمی ناشی از موتاسیون خود بخودی

موتاسیون در جت مقاومت در برابر آنتی بیوتیک به طور خود بخودی و با نسبت ۱۰تا ۱۰ اتفاق می افتد که این پدیده به باکتری آنتی بیوتیک بستگی دارد . چنین تصور می شود که موتاسیون کروموزومی ، مسوول مقاومت در برابر ترکیبات کینولون می باشد . به طوری که مقاومت به کینولون ها فدیمی مانند اسید نالیدیکسیک و اسید اگزو لینیک در عوامل بیماری زایی مثل آئر و موناس سالمونسیدا ویبریو آنگوئیلا روم ویرسینیاراکری مشاهده شده است . 

کینولون های جدید مثل سارافلوکساسین و آنروفلوکساسین در مقابل مقاومت چند تایی سویه های آئروموناس و آئرمونانس سالمونسیدا موثر هستند . با این حال اساس دقیق مولکولی سیر موتاسیون که موجب مقاومت باکتریایی می شوند ،‌ ناشناخته است . یکی از راههای جلوگیری از موتاسیون و ایجاد مقاومت ، استفاده ازترکیب دارویی است . 

۲) مقاومت ناشی از تبادلات ژنتیکی

باکتری از نظر ژنتیکی دارای دو ساختار به نام کروموزوم و پلاسمید است که در ایجاد مقاومت نقش دارند . هر دو ساختار دارای DNA دو رشته ای بوده و هر دو در ارتباط با غشاء داخلی سلول باکتری هستند . برای بقاء باکتری پلاسمید ضروری نبوده ولی این اجزاء دارای عوامل ژنتیکی هستند که در مقاومت آنتی بیوتیکی وحدت باکتری موثر است . 

پلاسمیدها (فاکتور R) حاوی ۵۰۰-۲۰ژن هستند که توانایی مقاومت نسبت به تعداد زیادی از داروها را دارا هستند. اهمیت این نوع مقاومت به این دلیل است که بیشتر در بین باکتری های غیر بیماریزا اتفاق می افتد . برای مثال باکترهای آئر موناس موجود در آب و روی ماهی نسبت به اسید اگزو لنیک مصرفی مقاوم می شوند . این باکتری درصورت مصرف آب یا ماهی آلوده ،‌ فاکتور مقاومت خود را به یک عامل بیماری زای مهم انسان مثل اشرشیا کلی انتقال می دهد . اشرشیا کلی مقاوم می توانندبا عث ایجاد عفونت غیر قابل درمان در انسان گردد که از نظر بهداشت عمومی خطرناک است .

برای ایجاد این نوع مقاومت ، پلاسمید از سه طریق زیر منتقل می شود . 

● انواع مقاومت ناشی از انتقال پلاسمید

الف ) انتقال بی واسطه (ترانسفورماسیون)

ساده ترین روش انتقال است که در آن باکتری ، مولکول DNA برهنه ای را که در اثر تجزیه سلول باکتری ها درمقابل پنی سلین دیده شده است . انتقال ژن از طریق ترانسفوماسیون در خاک و اقیانوس ها هم اتفاق می افتد و نقش مهمی در تبادلات ژنتیکی در طبیعت ایفا می کند . 

ب)انتقال با واسطه

انتقال ژنهای باکتری از طریق ویروسهایی به نام باکتریوفاژ که باکتری را تحت تاثیر قرار می دهند ،‌انجام می گیرد . در این روش به طور تصادفی به دلیل اختلالات ایجاد شده در چرخه زندگی ویروس ، ژن های باکتری به پوشش پروتئینی (کپسید ) فاژ الحاق یافته و در ادامه ویروسهای حامل ژن ،آنها را به یک باکتری دیگر وارد می کند . میزان DNA انتقالی بستگی به اندازه ویروس و مرحله ای از چرخه زندگی ویرس داشته و اغلب درصد ژنوم دهنده را شامل می شود . 

ج) الحاق
شاید پیچیده ترین و در عین حال مهم ترین روش انتقال ژن در باکتری ها محسوب می شود و بیشتر شبیه به یک جفتگیری جنسی است . در این روش اطلاعات ژنتیکی از طریق تماس مستقیم دو سلول معاوضه می گردد . آغاز کار به وسیله دهنده (سلول +F) است که دارای توانایی ایجاد خار جنسی یا F را دارا می باشد خار F بصورت یک عضوء لوله مانند برای انتقال یک طرفه DNA از دهنده به گیرنده عمل می کند و با انقباض خود موجب نزدیک شدن دو سلول به هم می شود . در این روش DNA پلاسمیدی به تنهایی یا به همراه DNA کروموزومی منتقل می شود . 

در عوامل بیماریزایی باکتریایی وقوع مقاومت دارویی باواسطه پلاسمید رایج تر از مقاومت ناشی از کروموزوم ها می باشد . ژن های پلاسمید متحرک تر از ژن های کروموزومی است . ژن های موجود در پلاسمید ویژگیهای مشخصی مثل مقاومت دارویی ، آنزیم های متابولیکی و عوامل حدت زا را در بر می گیرد . انتقال ، بیشتر بین باکتری های منفی و به ندرت بین گرم مثبت ها اتفاق می افتد . بزرگترین کارایی این نوع مقاومت ، انتقال ژن به یک عامل فوق العاده بیماری زا مثل اشرشیا کلی است . 

مقاومت ناش از انتقال پلاسمیدنسبت به چهار نوع داروی ضد میکروبی در ویبریوسالمونیسیدا ، ویبریو آنگوئیلاروم آئروموناس سالمونیسیدا ،‌ادوارد زیلا تاردا ، سیترو باکترفروندی و یریسنیاراکری دیده شده است.

علاوه بر پلاسمیدها عوامل ژنتیکی (transpoposons) سکانس های جابجا شونده DNA می باشند که توانایی انتقال بین دو باکتری و بین کروموزوم میزبان یا درپلاسمید خودشان را دارا می باشند . عده ای معتقدند که ترانس پوزن ها علت ایجاد باکتری های مقاوم به تعدادی از داروها می باشند . مقاومت به پنی سیلین و تترا ساکلین در باکتری ها ناش یاز این مکانیسم است . 

نکته مهم اینکه مقاومت ناشی از پلاسمید در عوامل بیماری زای ماهی نسبت به کینولون ها گزارش نشده است . زیرا این ترکیبات فرایندهای پلاسمید را مهار می کنند . در بین عوامل بیماری زای ماهی ، بتالا کتاماز به طور وسیعی در گونه های آئرومونانس دیده می شود . 

● انواع مقاومت آنتی بیوتیکی بر اساس مکانیسم بیو شیمیایی

۱) تغییر در آنتی بیوتیک که از دو طریق صورت می پذیرد :

الف ) تولید معیوب آنزیمهایی که موجب از بین رفتن دارو می شود (پنی سیلین ها ، سفالوسپورین ها ) 

ب) اضافه کردن یک گروه مواد شیمیایی و آنزیمی که مانع از فعالیت باکتری می شود (آمینو گلیکوزیدها)

۲) اختلال در جذب

بعضی از باکتریها به طور طبیعی به برخی داروها مقاوم هستند ریزا پوشش سلولی آن ها نسبت به آنتی بیوتیکهای خاص غیر قابل نفوذ است . مثلا در مورد باکتری های گرم منفی که به صورت طبیعی نسبت به پنی سیلین مقاوم و باکتر ی های 

هوازی به طور ذاتی به آمینو گلیکوزیدها مقاوم هستند . 

۳) انتشار آنتی بیوتیک به خارج

باکتر یهای گرم منفی با کسب یک پروتئین غشای داخلی ،‌به طور اکتسابی به دارو به ویژه تتراساکلین ها مقاوم هستند . این پروتئین به طور فعال دارو رابه خارج سلول پلمپ کرده و باعث کاهش جذب دارو و نرسیدن غلظت لازم تتراساکلین برای مهار سنتز پروتئین می شود . اهمیت این مکانیسم اختصاصی نبودن آن برای دارو است . مثلا درضد عفونی کننده ها ، مس و سایر فلزات سنگین که برای نابود کردن باکتری ها به کار می روند و گسترش مقاومت میکروبی در آن نقش دارد این مکامیسم موثر است . 

۴) بهره گیری ازیک راه متابولیکی متفاوت

در مقاومت پنی سیلین توسط استافیلو کوک و استر پوکوک دیده شده است . 

۵) تغییر شکل در محل هدف:

علل نا معلوم مقاومت شامل حالت فیزیولوژیک ارگانیسم (حالت مقاوم یا ساکن ) ، غیر فعال شدن یا آنتا گونیست بودن با سایر داروها ، غیرفعال شدن دارو به وسیله آنزیم های تولید شده در محل عفونت توسط سایر باکتری ها و حالت آنتاگونیستی اثرات دارو با مواد زائد سلولی یا اجسام خارجی و توقف فعالیت دارو در PH پایین و هیپوکسی است . 

● اهمیت مقاومت آنتی بیوتیکی در انسان

ایجاد مقاومت ضد میکروبی بیشتر مربوط به باکتری های روده ای حیوانات خونگرم می باشد، به طوری که فرد با تغذیه مواد آلوده (آب ،‌گوشت ، و ... ) که حاوی اجرام مقاوم هستند دچار بیماری می گردند . عده ای معتقد هستند که امکان انتقال بیماریهای مشترک (زئو نوز ) و ناشی از غذا (Food borne ) و حتی عوامل بیماریزای مقاوم به دارو از طریق تولیدات شیلاتی بسیار کم است . گزارشات منتشره بیانگر وجود یک بیماری ناشی از غذا در اثر مصرف ماهی خام است . 

باکتری مرتبط با این بیماری که گاهی در میگو و حتی سایر جانداران دریایی مثل ماهی یافت می شود ویبریو پاراهمولیتیکوس است که باعث بروز مسمومیت غذایی و ناراحتی گوارشی در انسان می شود .در حال حاضر این باکتری ، عامل ۲۵% موارد مسمومیت غذایی درژاپن است . این باکتر ی را می توان در آب و هوای گرم از انواع آبزیان ازجمله ماهی ،‌میگو، صدف و خرچنگ جدا کرد . علائم مسمومیت غذایی با این باکتری در انسان بسته به تعداد باکتری بلع شده و موجود در روده دارد که از یک اسهال خفیف همراه با درد و ناراحتی گوارشی تا بیماری شبه وبا متغیر است . طول دوره بیماری ۲تا۵ روز بوده و معمولا نشانه های بیماری ۱۵ ساعت بعد از مصرف غذای آلوده ظاهر می شود . در امریکا فقط ۱۰درصد بیماری های ناشی از غذا مربوط به محصولات آبزیان است که بیشتر در نتیجه مسمومیت ناشی از مصرف ماهی مناطق جزایر مرجانی (ciguatera ) مسمومیت غذایی ناشی از مصرف ماهی تون و ماکرل و مصرف نرم تنان به صورت خام و صدف خوراکی است . در حالی که ۹۰ درصد بقیه مربوط به به بیماریهای غیر باکتریایی است . مساله اساسی ، مقاومت چند گانه است به طوری که باکتری که مقاوم به یک دارو است توانایی مقاومت به سایر داروهای مشابه از نظر ساختار و یا هم خانواده را نیز پیدا می کند . نماد این نوع مقاومت در مورد سالمونلا است . 

البته احتمال وجود سالمونلا در غذاهای آبزیان نیز وجود دارد ولی اعمال عمل آوری روزانه ای محصولات در دماهای بالا، مشاهده سالمونلا را غیر ممکن می کند . سوالی که مطرح می شود این است که چرا اهمیت مقاومت آنتی بیوتیکی در آبزیان ناچیز است. 

جواب را با ید در وجود عوامل و موانع طبیعی در آبزیان دانست که مانع از انتقال فاکتور مقاومت و ایجاد باکتری های روده ای پاتوژن مقاوم در انسان می گردد. این عوامل درجه حرارت ، میکروفلور طبیعی ، تفاوت های تکاملی و فیزیولوژیک می باشند .

عمده ترین مانع طبیعی ، درجه حرارت ماهیان است که خونسرد میباشند، یعنی دمای بدن ثابت نبوده و وابسته به دمای محیط است . این دما در ماهی برای اغلب باکتری های روده ای که در انسان عفونت ایجاد می کند مناسب نمی باشد زیرا انسان مانند حیوانات خونگرم بوده و اغلب عوامل بیماری زای ناشی از غذای انسانی دمای گرم و مشابه با درجه حرارت بدن انسان را ترجیح می دهند. 

از بین باکتر ی های روده ای تنها لیستریا مونوسیتوژنز قادر به تکثیر در دمای پایین می باشد. بنابراین تنها تعداد محدودی از عوامل باکتریایی ماهی در آب و هوای معتدل توانایی ایجاد بیماری درانسان را دارند . یه طور کلی خطر ایجاد بیماری در انسان توسط عوامل بیماری زای ماهی پایین گزارش شده است لازم به ذکر است که در آب و هوای گرم (پرورش ماهیان گرم آبی ) اجرامی مانند آئرو موناس هیدرو فیلا و گونه های اداردزیلا جزوء مهمترین پاتوژن های روده ای هستند که امکان بیماری زایی در انسان را دارند . 

در مصب رودخانه و در ماهای گرم سال جنس های مختلف ویبریو یکی از گونه ای غالب به شمار می روند . بنابراین شیوع فصلی بیماریهای ناشی از غذا ، در مصرف ماهی خام و آب مصرفی آلوده به این گونه نمود خاصی دارد . 

مانع طبیعی بعدی آن است که تولید مثل در ماهی وابسطه به دما می باشد و در دمای پایین انتقال فاکتور مقاومت ازطریق ترانسفورماسیون والحاق پایین می باشد . امروزه ثابت شده که mg و ca موجود در آب های دریایی موجب کاهش شدید (%۹۰ ) در فعالیت بیولوژیک اکسی تتراساکلین ، کینو لون ها و اسید اگزو لینیک می شود . 

بنابراین بسته به محل زندگی ماهی که در دریا یا آب شیرین است . سویه های باکتر یایی تجمع یافته در روده ها ممکن است حساس یا مقاوم گردند .از موانع طبیعی دیگری که در جلوگیری از انتقال مقاومت نقش مهمی ایفا می کند طبیعت سیار میکروفلور در ماهی است . یعنی حضور باکتر ی ها در دستگاه گوارش ماهی رابطه مستقیم با فلور و غذا داشته و در اثر تغییرات محیطی یا غذایی میکرو فلور نیز دست خوش تغییر می گردد. در حقیقیت ماهی که برای مدت زمانی طولانی گرسنگی می کشد دارای یک دستگاه گوارش استریل می گردد . اغلب باکتری های روده ای انسان و سایر عوامل بیماری زای انسانی به دلیل شرایط فیزیولوژیک و دمایی در مهرداران خونسرد توانایی تجمع یافتن ر حیوانات آبزی را از دست می دهند . 

با جمع بندی این مطالب باید گفت که خطر اصلی استفاده از داروها در آبزیان در سلامت جامعه محدود به تماس غیر مستقیم با دارو می باشد . بنابراین اعمال روش های درمانی بر روی آب که یکی از راههای مهم انتقال باکتری های مقاوم است ، موجب کاهش این خطر می گردد. در غیر این صورت عوامل بیماری زای باکتریایی ماهی به محیطی که تماس نزدیکی با بدن انسان دارد عادت کرده و توانایی بقاء در روده انسان را می یابند . با وضع قوانین خاص در بعضی از کشورها استفاده از داروهای میکروبی در آبزیان محدود شده و در نتیجه سلامت عمومی کمتر تهدید می گردد.

در امریکا فقط اکسی تتراساکلین romet ۳۰ و در انگلستان اکسی تترا ساکلین ، اسید اگزو لینیک ، آموکسی سیلین و co- trimazine استفاده می شوند . در حالی که در بعضی کشورها سیستم نظارتی موثر وجود نداشته وپرورش دهندگان ماهی از هر دارویی که توانایی تهیه آن را دارند استفاده می کنند . البته این مشکل محدود به شیلات نبوده و در تمام مراکز پرورش حیوانات وجود دارد . 

تعیین این که استفاده از آنتی بیوتیک ها در صنعت آبزی پروری خطرناک است یانه کار دشواری است جون اطلاعات دقیقی از عوامل موثر در انتقال فاکتورهای مقاومت از باکتری های غیر بیماریزای موجود در آب به عوامل بیماریزای انسانی موجود در آب و خاک در دست نمی باشد . فقدان اطلاعات معتبر در مورد عوامل دارویی مورد استفاده در صنایع دامی و به خصوص صنعت آبزیان ، این گمان را در اذهان ایجادمی کند که آیا مصرف داروهای ضد میکروبی برای سلامت و بهداشت جامعه خطر ناک است یا نه ، تا زمانیکه اطلاعات درست و علمی وجود نداشته باشد این حدس و گمان ادامه یافته و حتی تشدید خواهد شد . اگرچه تعیین شیوع باکتری های مقاوم به آنتی بیوتیک در تولیدات آبزیان که مصرف انسانی دارند و تعیین منشاء باکتری و راه انتقال مقاومت بسیار مشکل است ولی حصول به آن بسیاری از حدس ها و گمان ها را از بین خواهد برد. 

● باقی مانده‌های آنتی بیوتیکی

آن چه مسلم است در آبزیان مساله باقی مانده دارویی نسبت به مقاومت باکتریایی از اهمیت کمتری برخوردار است . استفاده معقول وصحیح از این داروها بر اساس استانداردهای تعیین شده اهمیت بسیاری دارد و در صورت وجود باقی مانده های دارویی عوارضی مانند تهوع ، استفراغ ، اختلالات جنینی ؛ آلرژی ، اثرات سمی ،‌تغییر در فلور و ایجاد مقاومت دارویی را در بر خواهد داشت . مشابه دام ها در آبزیان نیز یک برنامه منظم و مجاز در استفاده از داروها وجود دارد و بهتر است به فاصله زمانی بین حذف آنتی بیوتیک و مصرف محصولات آبزیان توجه کامل مبذول شود درمان کمتر یا بیشتر از مدت زمان توصیه شده می تواند باعث شکست درمان ، و یا ایجاد عوارض ذکر شده گردد. میزان حذف آنتی بیوتیکی از بافت های ماهی نیز شدیدا بسته به درجه حرارت آب متغیر است . زمان های اختصاصی پرهیزاز مصرف دارو قبل از صید (wthdrawal time ) نیز بسته به نوع دارو متفاوت است . درمواردی که زمان قطعی پرهیز از مصرف دارو قبل ز صید داده نشده باشد ، طبق قاعده کلی این زمان (درجه روز ۵۰۰=تعداد روز * درجه حرارت آب ) در نظر گرفته می شود . 

این امر به طور مشخصی می تواند یک تخمین ابتدایی و اولیه از میزان حذف آنتی بیوتیک باشد زیرا درجه حرارت آب به طور دایم نوسان داشته و در روزهای مختلف نیز متفاوت است . و هم چنین علاوه بر درجه حرارت عوامل دیگری نیز وجود دارند که میزان حذف دارو را تحت تاثیر قرار می دهند . فارماکوکینتیک آنتی بیوتیک به طور باور نکردنی در گونه های مختلف ماهی متفاوت است . 

امروزه در دنیا بسیاری از از بخش های صنعت آبزیان شروع به کاهش استفاده و وابستگی خود به داروهای ضد میکروبی کرده اند . پیشرفت در تولید واکسن ، محرک های ایمنی و پروبیوتیک ها (ساختار این مواد استفاده از باکتری های مفید و آنزیم آن ها می باشد )در آینده ای نزدیک جای درمان دارویی را خواهد گرفت ولی تا آن زمان ، انجام یک سری کارها در جهت پیش گیر ی از بروز مقاومت آنتی بیوتیکی احساس می گردد. مصرف بی احتیاط آنتی بیوتیک ها باعث به پایان رسیدن دوره درمانی آنها شده و در آینده ای نه چندان دور بایستی آنتب بیوتیک ها را از فهرست داروهای درمانی حذف کرد آگاهی از طیف اثر ، دز و دستور ترکیبی دارو ، استفاده از آب با کیفیت مناسب ، کاهش استرس و استفاده از جیره های مناسب ،‌استفاده از داروهای ضد میکروبی تحت نظر دامپزشک و تحت کنترل سیستم نظارتی و علمی و استفاده از ضد عفونی کننده های مناسب از راه کارهای مهم در غلبه ب این معضل است . واکسیناسیون به عنوان موثرترین روش در درمان و پیشگیری بیماری و به خصوص در مورد بروز مقاومت های چند تایی توصیه می گردد. هم چنین می توان با استفاده از روشهای نوین در تولید داروها اقدام به تولید یک سری داروهای ضد میکروبی اختصاصی نمود . هم چنین می توان به انجام یک سری تحقیقات در جهت کاهش تولید و آزاد شدن و انتقال باکتری های مقاوم اقدام کرد .

دکتر کاظم عبدی، مهران مرادی، فرهاد محمدی