به گزارش «سرویس آموزشی» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ گرایش و پایبندی نسبی اقتصادی در کشورهایی نظیر ایران به کشاورزی موجب گردیده تا بخش قابل توجهی از جمعیت آنها به سبب تمرکز فعالیتهای زراعی و کشاورزی در روستاها ساکن باشند. فصلی و سنتی بودن فعالیتهای کشاورزی، عدم بهره گیری از سیستمهای مناسب در کار، هزینه‌های نسبتاً بالای تولید و درآمد ناکافی کشاورزان و ..... همراه با محدود کردن نیروی کار فعال روستا در فصولی از سال، کشاورزی را با مشکلاتی روبرو ساخته است که از جمله آنها میتوان از چالشی به نام مهاجرت روستائیان به شهرها و رکود کشاورزی یاد کرد.
تردیدی نیست رویکرد منطقی و برنامه ریزی شده به فعالیتهای جانبی کشاورزی اعم از صنایع تبدیلی و دستی با افزایش سطح اشتغال و ایجاد در آمد میتواند ضمن حفظ بافت روستائی به احیاء و توسعه آن کمک شایانی کرده و روستا نشینی را اقتصادی تر نماید.
نوغانداری یا پرورش کرم ابریشم از فعالیتهای قدیمی‌و جانبی بخش کشاورزی است که در کنار سایر فعالیتهای اصلی کشاورزی هر منطقه به تولید پیله ابریشمی‌به عنوان یک محصول با ارزش جهانی مبادرت می‌نماید. این حرفه پایه تولید فرآورده‌های متنوع ابریشمی‌از قبیل روسری، شال، البسه محلی، چادر شب .... بوده و از جمله فعالیتهایی است که با ایجاد انگیزه اقتصادی، بخش قابل توجهی از نیروی کار فعال و راکد روستائیان می‌توانند به آسانی به آن مبادرت ورزند و بدینوسیله در آمد نسبتاً خوبی همراه با ارزش افزوده مناسب عاید خانوار روستایی گردد.
مقدمه
نوغانداری یا پرورش کرم ابریشم وتولید فرآورده‌های ابریشمی‌ازجمله فعالیتهایی جانبی است که درکنار فعالیتهای اصلی کشاورزان هرمنطقه میتواند طی یک دوره کوتاه مدت ضمن ایجاد انگیزه اقتصادی و بکارگیری بخشی از نیروی کار روستا، درآمد نسبتاً مناسبی را برای روستانشینان فراهم نماید.
افزایش روز افزون مصرف فرآورده‌های ابریشمی‌درجهان وکاهش یا توقف فعالیت نوغانداری درکشورهای توسعه یافته به سبب محدودیت زمین برای احداث توتستان، آب مورد نیاز برای آبیاری، انرژی گران و ... فرصت مناسبی برای کشورهای درحال توسعه فراهم کرده است تا با توجه به داشتن نیروی انسانی، انرژی ارزان، آب و خاک فراوان، فعالیتهای نوغانداری و تولید ابریشم را درکشور خود گسترش دهند. باید اذعان داشت، اگر چه نوغانداری به عنوان فعالیت جانبی تلقی میگردد اما با توسعه تکنولوژی وصنعتی کردن این فعالیت، امکان بهره برداری بیشتراز آن به صورت شغلی دائمی‌وجود دارد به طوری که درشرایط نسبتا" مطلوب اقلیمی‌به دلیل سرعت رشد درخت توت وامکان پرورش کرم ابریشم 2 تا 3 بار (درمناطق معتدله) و 4 تا 5 بار (درمناطق نیمه گرمسیری وگرمسیری) درسال میتواند به عنوان یک شغل کامل تامین کننده درآمد خانوار روستایی باشد، بنابراین گسترش صحیح آن متناسب با شرایط اقلیمی‌مناطق مختلف میتواند به عنوان برنامه ای مناسب درجهت رفع پاره ای از مشکلات اقتصادی و اجتماعی بویژه تامین نیازهـــای ارزی کشورهای نوغان خیز، نقش ارزنده ای ایفاد نماید.
تاریخچه نوغانداری
اگرچه اززمان آغاز پرورش کرم ابریشم اطلاع کاملا" دقیقی دردست نیست و درمورد پیدایش ابریشم روایت‌های گوناگونی ازجمله یافتن تارهای آن توسط شاهزاده چینی درهنگام تفرج وجود دارد اما اسناد ومدارک قدیمی، منابع ابریشم را به حدود 2650 سال پیش از میلاد مسیح درزمان پادشاهی امپراطور چو درچین باستان متعلق می‌دانند. به عقیده بسیاری از مورخین، چین موطن اصلی و مهد نوغانداری بوده و اولین کشوری بود که با استفاده از برگ توت به پرورش کرم ابریشم و تولید پیله مبادرت ورزیده است. این کشور از دیرباز قطب این حرفه شناخته شده وازاینرو بود که یونانی‌ها ورومی‌ها این کشور را سرس یعنی کشور ابریشم می‌نامیدند. طی قرون متمادی ابریشم درچین باستان از اهمیت ویژه ای برخورداربوده و تا سالها تولید ومصرف آن به خاندان امپرطور، اشراف زادگان و اعیان محدود می‌گردید و برای آنان افتخاری بزرگ محسوب می‌شد، حتی انتشار فنون پرورش کرم ابریشم در پاره ای از موارد عقوبت سنگینی به همرا ه داشت. مجاورت با چین سبب گردید تا مردم شبه جزیزه کره درحدود 1200 سال پیش از میلاد مسیح با ورود چینی‌های مهاجر ازاولین کسانی باشند که پس ازچینی‌ها به پرورش کرم ابریشم اقدام نمایند. بنا به روایت‌های موجود، با بروز جنگ میان کره و ژاپن درسه قرن قبل ازمیلاد، نوغانداری به ژاپنی‌ها معرفی گردید و پس از آن بود که با حمایت امپراطوران مختلف آن کشور بررونق ورواج آن افزوده شد و همزمان با میلاد مسیح به سایرکشورها ازجمله هند، هندوچین، اندونزی و... راه یافت، اگرچه برخی از مورخین هندی براین باورند که کرم ابریشم درکوهپایه‌های هیمالیا اهلی شده و در حکایت‌های تاریخی وجود کرم ابریشم وحشی درهندوستان درادبیات سانسکریت نیز بیان گردیده است.
تردیدی نیست جاده معروف ابریشم (با طول بیش از ده هزار کیلومتر) نه تنها به طوراعم به عنوان راهی برای بسط دوستی وتبادلات فرهنگی وتجارت مابین کشورهای خاوردور، آسیای میانه و حتی کشورهای حوزه مدیترانه بوده است بلکه به طور اخص درمعرفی، رواج و توسعه نوغانداری، تولید، تجارت ابریشم ومحصولات ابریشمی‌ازکشورچین تا بازارهای اروپایی نقش بسیار ارزنده ای را ایفاء نموده است. باید اذعان داشت ابریشم از طریق دریا نیز انتقال می‌یافته است که ازجمله مبادی ورودی آن میتوان به خلیج فارس و سواحل دریای عمان اشاره داشت.
عده ای از مورخین نظیر پاریزه بر این باورند موطن اصلی پرورش کرم ابریشم ایران بوده است و برخی دیگراز آنان این کشور را از جمله مناطقی می‌دانند که همزمان با چین به پرورش کرم ابریشــــم، تولید و تجارت ابریشم مبادرت می‌ورزیده است و بعضی دیگر آغاز این حرفه را به دوره‌های بعدی مربوط می‌دانند، آنچه مسلم است این فعالیت در ایران از سابقه و قدمت نسبتا ً طولانی برخودار است. این ادعا زمانی باور بیشتری به خود میگیرد که در بسیاری از آثار قدیمی‌و بویژه دست نوشته‌ها همواره نشانه‌ها و ردپایی مبنی بر وجود ابریشم در این سرزمین کهن دیده میشود.
سوابق علمی‌و فنی این فعالیت به خصوص اقداماتی که بمنظور بهبود کمی‌و کیفی آن صورت پذیرفته است، با دستیابی به نژادهای اختصاصی کرم ابریشم ایران نظیر نژادهای هراتی، خراسانی، بغدادی و سایر نژادهای محلی، همگام با سوابق تولیدی آن از قدمت تاریخی برخودار بوده ومبین توجه خاص ایرانیان به این حرفه میباشد.
ایران نیز درزمره کشورهای تولید کننده ابریشم واقع در مسیر جاده معروف ابریشم قرارداشت وبسیاری ازشهرهای مهم آن توسط این جاده با هم مرتبط می‌شد. این جاده که دردوران رونق خود اثرات مشخص کننده ای در صنعت ابریشم به جای گذاشته وسوابق تجاری و فرهنگی گذشته دوکشوربزرگ چین و ایران را بهم مرتبط می‌ساخت، خود دلیل دیگری بر سابقه درخشان تولید و تبدیل ابریشم واهمیت آن درایران قدیم است. مردم ایران با داشتن امکانات وسیع و فراوان پرورش کرم ابریشم بویژه قابلیت‌های اقلیمی‌همیشه این موقعیت راداشته اند که بتوانند درفصول معینی از سال به کار تولید پیله و ابریشم بپردازند، آثار بجای مانده گواه این حقیقت است که در بسیاری از مناطق کشور در دوره‌های گوناگون این فعالیت انجام شده است.
اهمیت اقتصادی و اجتماعی تولید ابریشم
- سرمایه گذاری دراین رشته درمقایسه با پاره ای از فعالیتهای تولیدی کمتر و بازگشت سرمایه سریعتر میباشد.
- پرورش درخت توت درغالب خاک‌ها و کیفیت مختلف توپرگرافی امکان پذیر بوده و در بیشتر نقاط مملکت قابل انجام میباشد.
- فعالیتهای نهال کاری و توسعه مزارع توت با امکانات کشاورزان قابل انجام میباشد.
- کشت توت در کنار انهار، حاشیه رودخانه‌ها، آبراه‌ها، مسیل‌ها، حاشیه روستاها، اطراف مزارع، به صورت تک درخت یا مجتمع و تحت شرایط مختلف آب و خاک عملی میباشد.
- دوره بازدهی این فعالیت کوتاه و امکان پرور ش کرم ابریشم 3 سال بعد از شروع کاشت توتستان‌ها فراهم خواهد بود.
- محصول درخت توت برگی است که درتغذیه کرم ابریشم به مصرف می‌رسد، عملکرد درخت توت زیاد بوده و همراه با مراقبت نیز مرتبا" افزایش پیدا می‌کند.
- در مناطقی که امکانات طبیعی اجازه دهند میتوان این فعالیت را به صورت یک فعالیت مستمر سالانه مورد نظر قرارداد.
- این فعالیت امکانات تامین مواد اولیه برخی از منابع نساجی، قالی بافی، پزشکی، نظامی‌و مخابراتی رافراهم می‌سازد و از این نظر میتواند به عنوان منبع مناسبی برای درآمد ارزی کشور تلقی گردد.
- ابریشم خام دارای بازارهای مناسب اقتصادی در داخل و خارج بوده و کالایی است که میتواند از بازارهای مطمئن و مناسبی برخوردار باشد.
- فعالیتهای نوغانداری و پرورش کرم ابریشم وصنایع واسطه ای بین تولید پیله وتهیـــــه محصولات نهایی سطوح وسیعی از اشتغالات روستائی و شهری راایجاد می‌کند و فرصت‌های شغلی قابل ملاحظه ای را به وجود می‌آورند.
- توسعه فعالیتهای تولید ابریشم زمینه توسعه منابع بزرگ ابریشم از جمله نخ کشی و پارچه بافی است. کارآئی اقتصادی این صنعت به گونه ای است که حتی کشورهائی که امکانات تولید ابریشم ندارند به لحاظ ارزش افزوده فراوان تولیدات ابریشمی، نسبت به وارد نمودن ابریشم و تبدیل آن به منسوجات مختلف ابریشمی‌اقدام میکنند.
- پرورش کرم ابریشم علاوه بر امکان استفاده از تمامی‌نیروی فعال، فرصت بکارگیری بخش غیرفعال جامعه روستائی مانند زنان، کودکان و سالخوردگانی که توان انجام کارهای کشاورزی را ندارند، فراهم می‌سازد.
- حرفه ای است کارگر طلب و اشتغال زا که به صورت شغل فرعی نیز میتواند درمجاورت مشاغل اصلی روستائی موردتوجه قرارگیرد.
- پرورش کرم ابریشم برای کشاورزان خرده پائی که نیم تا یک هکتار توتستان دارند قابل انجام بوده و مدیریت چنین واحدهائی درسطوح روستائی بسیار عملی واقتصادی میباشد.
- نظر به اینکه این فعالیت تامین کننده مواد اولیه سایر صنایعی میباشد که اکثــــرا" روستائی هستند، لذا میتواند امکان اشتغال زنجیره ای افراد وخانواده‌های روستائی را فراهم سازد.
- با فراهم ساختن منبع درآمد اضافـــی برای روستائیان میتواند به عنوان وسیله ای درجهت جلوگیری ازمهاجرت آنها به شهرها مورد استفاده قرارگیرد.
- این فعالیت به واسطه تامین درآمد مستمر میتواند درتوسعه و بهبود وضع زندگی جوامع روستائی موثر باشد.
- پرورش کرم ابریشم درمواردی بسته به الگوی زراعی وشرائط اقلیمی، منطبق بر دوره کم کاری کشاورزان بوده و به فعالیت اصلی آنان لطمه ای وارد نمی‌سازد بلکه از بیکاری پنهان کشاورزان جلوگیری می‌نماید.
- نوغانداری برای توسعه اقتصادی بخشهای عقب مانده جامعه روستایی میتواند به عنوان یک صنعت و فعالیت مفید مورد استفاده قرارگیرد.
- توسعه پرورش کرم ابریشم میتواند درصنایع وابسته ساخت وسائل وادوات ماشینهای مربوط به ابریشم و نیز صنایع تبدیلی ابریشم اشتغال جنبی قابل ملاحظه ای بوجود آورد.
نوغانداری و تولیدات آن
کرم ابریشم توت ( bombyx mori ) حشره ای است با دگردیسی (استحاله) کامل و دارای چهار مرحله زندگی تخم، لارو، شفیره و پروانه بوده که تنها درمرحله دوم یــــا لاروی ازبرگ توت تغذیه کرده ودرپایان این مرحله که عموما“ 25 تا 30 روز بطول می‌انجامد با تنیدن تـــار، تولید پیله ابریشمی‌می‌کند. دوره لاروی کرم ابریشم دارای پنج مرحله تغذیه است که به هر مرحله آن یک " سن " می‌گویند. سنین 1، 2 و 3، کرم جوان و سنین 4 و 5 کرم بالغ نامیده میشود. کرم در فاصله هر دو سن دارای یک مرحله پوست اندازی است که به آن خواب کرم گفته میشود. کرم ابریشم را میتوان از نظر نسل به تک نسله، دونسله و چند نسله، از نظر خواب به سه خوابه و چهارخوابه، ازنظر مبداء جغرافیائی به نژادهای ژاپنی، چینی، اروپائی و ... دسته بندی کرد. عموما“ غالب تخم نوغان‌هایی که امروزه دردنیا مصرف میشوند منشاء چینی و ژاپنی داشته و حاصل هیبریداسیون یا آمیخته گری ازاین دو نژاد میباشند. اگرچه برخی دیگر از گونه‌های کرم ابریشم نیز تولید تارهای ابریشمی‌می‌کنند که به ابریشم موگا، ابریشم تازار، ابریشم اری و... معروفعند اما ابریشم حاصل از کرم ابریشم توت از حیث کمیت و کیفیت بر آنها دارای برتری‌های بسیار است و از این رو به طور غالب در دنیا به تولید آن مبادرت میگردد.
تولید اصلی فرآیند نوغانداری، پیله ابریشمی‌است که از آن الیاف ابریشمی‌استحصال میگردد. از میان تمامی‌تارهای منسوجات، ابریشم به دلیل ویژگی‌های خاص خود ازجمله سبکی، نرمی، مقاومت درنــوسانات گرمایی، رنگ پذیری، جاذب الرطوبه بودن، عایق پذیری الکتریکی و به طورکلی لطافت، ظرافت ودوام، جایگاه ویژه و ممتازی را به خود اختصاص داده است و به همین سبب، در دنیای منسوجات، ابریشم را ملکه منسوجات می‌نامند.
ابــریشـــم به عنوان ماده اولیه در تولید محصولاتی مانند فرش، پارچه، پیراهن، شال گردن، آویزهای دیواری و تزئینات داخلی منزل ... استفاده میشود. علاوه برآن درساخت چتر نجات، تودوزی لاستیک، رگهای مصنوعی، نخ جراحی، مواد عایق الکتریکی و... نیز مصرف میگردد.
لازم به توضیح است میتوان از فضولات پرورش کرم ابریشم به عنوان کود آلی درجهت بهبود وضعیت فیزیکی و حاصلخیزی خاک نیز استفاده کرد.
درپرورش کرم ابریشم چهار مرحله مشخص و متمایز وجود دارد: تفریخ تخم نوغان، پرورش لارو ابریشم، تنیدن پیله و برداشت پیله.
تفریخ تخم نوغان
به مجموعه عملیاتی که طی آن تخم نوغان‌های زنده در شرایط محیطی مناسب قرار گرفته و جنین آن به طور طبیعی رشد نموده و به صورت لارو از پوسته تخم خارج می‌گردند تفریخ می‌گویند. این مرحله یکی از مراحل مهم و پر اهمیت در پرورش کرم ابریشم میباشد، زیرا به توسعه مناسب جنینی و خروج به موقع و یکنواخت لاروها در زمان تعیین شده کمک می‌نماید، بدیهی است با انجام مناسب عملیات تفریخ لاروهای قوی بنیه تولید می‌گردند که این خود به میزان قابل توجه ای بر کیفیت و کمیت پیله تولیدی موثر خواهد بود. برای رسیدن به این هدف مطلوب است از اتاقهای تفریخ استفاده گردد. این اتاق‌ها می‌توانند به هر شکل و اندازه‌های متناسب با حجم کار انتخاب و در آنها شرایط محیطی لازم فراهم آید. در این اتاق‌ها برای تامین حرارت، رطوبت و نور لازم، میتوان از دستگاههای اتوماتیک تامین کننده حرارت، رطوبت و نور استفاده نمود و در صورت عدم دسترسی به این گونه وسایل میتوان با استفاده از چراغهای معمولی تولید کننده حرارت (بخاری) برای تامین حرارت و با قرار دادن ظرف آب روی آن برای تولید رطوبت و نصب تعدادی لامپهای فلورسنت (مهتابی) برای تولید نور به این هدف دست یافت. از دیگر شرایطی که اتاقهای تفریخ باید داشته باشند، امکان تامین تاریکی و جلوگیری از حمله آفات و مورچه‌ها است.
لازم به توضیح است شروع مرحله تفریخ میبایست با زمان جوانه زنی درختان توت و وضعیت آب و هوایی محل پرورش متناسب باشد.
برای اینکه تفریخ به خوبی انجام شود بهتر است که تخم نوغان پس از دریافت از مراکز مجاز بلافاصله به اتاق تفریخ منتقل شده و در داخل جعبه‌های تفریخ به طور یکنواخت ریخته شوند. بهتر است این جعبه‌ها به صورت چارچوبی که کف آنها به وسیله پارچه لطیف و نازک، ترجیحا مشکی رنگی پوشانده شده است تهیه گردند. در صورت عدم تهیه جعبه تفریخ میتوان از جعبه‌های مقوایی (به عنوان مثال جعبه شیرینی استفاده نشده) برای انجام عمل تفریخ استفاده نمود. توصیه میشود به علت کمبود فضای مناسب جعبه تخم نوغان، از این جعبه‌ها برای انجام عملیات تفریخ استفاده نگردد.
شرایط محیطی لازم برای عملیات تفریخ عبارتند از:
الف- حرارت:
حرارت مناسب برای سه روز اول تفریخ 15 درجه سانتی گراد میباشد. سپس تخم نوغان‌ها در حرارت 18 الی 20 درجه به مدت 1 روز حرارت نگهداری میشوند و پس از آن مطلوب است تا خروج لاروها از تخم در حرارت 25 درجه نگهداری شوند.
ب- رطوبت:
رطوبت نیز یکی از عوامل موثر در عملیات تفریخ و تولید لارو قوی بوده و لازم است رطوبت اتاق تفریخ بین 75 تا 85 درصد (در روزهای ابتدایی 75 تا 80 و در روزهای پایانی 80 تا 85 درصد) باشد. میزان رطوبت کمتر موجب میشود تخمها به راحتی آب خود را از دست داده و تعداد تخمهای مرده افزایش یابد. از طرف دیگر افزایش بیش از حد رطوبت ( بیش از 90 درصد) باعث تولید لاروهای ضعیف میگردد.
بهتر است به منظور کنترل صحیح حرارت و رطوبت از تعدادی حرارت سنج و رطوبت سنج در داخل اتاق تفریخ استفاده شود.
ج- نور:
نور در مراحل اولیه تفریخ تا مرحله لکه چشمی(قبل از مرحله آبی شدن) موجب تسریع رشد و نمو جنین خواهد شد اما همزمان با آبی شدن (روشن شدن) تخمها، تاریکی کامل باعث همزمانی رشد لاروها و خروج یکنواخت آنها میشود. به همین دلیل لازم است در تمامی‌دوران تفریخ روزانه به مدت 16 ساعت از روشنایی کامل و 8 ساعت تاریکی استفاده گردد. برای تولید روشنایی میتوان از لامپهای فلورسنت (مهتابی) استفاده نمود. لازم است از روز دوازدهم شروع تفریخ، تخمها مرتباً مورد بازدید قرار گرفته و زمانی که مشاهده شد رنگ آنها از تیره به روشن تغییر یافته است، روشنایی داخل اتاق را قطع کرده و تا زمان خروج کامل کرمها در تاریکی مطلق نگه داشته شوند. حتی در زمانی که برای کنترل حرارت و رطوبت به داخل اتاق تردد میگردد از چراغ قوه ای که شیشه آن به رنگ قرمز است استفاده میشود.
د- تهویه:
تخم نوغان، خصوصا در مراحل انتهایی دوره تفریخ، مقاومت کمتری در برابر افزایش دی اکسید کربن محیط نشان می‌دهد، بنابر این لازم است هوای تازه به طور مداوم بخصوص مراحل پایانی تفریخ در اختیار آنها قرار گیرد.
شروع پرورش کرم ابریشم
پس از پایان یافتن عملیات تفریخ و خروج کرمها از تخم، تخم نوغان‌های تازه تفریخ شده به محل پرورش منتقل شده و لازم است موارد ذیل به عنوان مرحله شروع پرورش انجام گردد.
- یک روز قبل از شروع پرورش، محل پرورش را کاملا آماده نموده و شرایط محیطی لازم از نظر دما رطوبت ونیز امکانات لازم مهیا میشود.
- جعبه‌های تفریخ اعم از جعبه‌های طراحی شده و یا جعبه‌های شیرینی که برای تفریخ مورد استفاده قرار گرفته اند را پس از بیرون آمدن لاروها، به اتاق پرورش منتقل نموده و به آرامی‌روی بسترهای پرورشی قرار میدهیم و سپس پوشش روی جعبه‌ها را برمی‌داریم.
- قبل از تغذیه با مواد ضدعفونی کننده ای مثل مخلوط 5 درصد پودر فرمالدئید و 95 درصد پودر آهک مرده و یا به وسیله پودر آهک مرده، سطح بدن لاروها، با استفاده از پارچه‌های توری نازک به طور یکنواخت ضدعفونی می‌گردند.
- به منظور انجام عملیات برگدهی لازم است برگها را خرد کرده و به طور یکنواخت در اختیار لاروها گذاشته شود.
- پس از برگدهی جهت حفظ رطوبت و جلوگیری از خشک شدن برگها بهتر است بستر پرورش با کاغذهای پارافینی (مومی) پوشانده شود.
- حدود 2 ساعت پس از برگ دهی و زمانی که اطمینان حاصل شد که کرمهای تفریخ شده به برگ چسبیده اند برگها همراه با کرمها از داخل جعبه تفریخ به روی بستر پرورش منتقل میشوند. باید دقت کرد که هنگام انتقال صدمه ای به کرمها وارد نیاید.
- مساحت مطلوبی با توجه به میزان و تراکم لاروها در سینی پرورش در نظر گرفته میشود، باید توجه داشت که در این سطح تمامی‌کرمها به طور یکنواخت قرار گرفته و از تراکم کرم در یک نقطه جلوگیری به عمل می‌آید.
- باید توجه داشت که جثه کرم ابریشم در سنین جوانی به خصوص سن اول و دوم و اوایل سن سوم بسیار ظریف و آسیب پذیر است و برای جابجایی آن نباید از دست استفاده کرد و برای این کار لازم است تعدادی پر مرغ تمیز در اختیار داشته باشیم تا بوسیله آن جابجایی لاروها صورت پذیرد.
به کلیه عملیات اشاره شده مرحله شروع پرورش گفته میشود. پس از آن پرورش کرم جوان و کرم بالغ انجام میشود.
پرورش کرم جوان
سه سن اول لاروی در دوره زندگی کرم ابریشم، کرم جوان نامیده میشود. کیفیت پرورش کرم جوان به میزان قابل توجه ای در موفقیت پرورش کرم بالغ و بالطبع در کمیت و کیفیت پیله‌های تولیدی موثر میباشد. باید کوشید با توجه به رشد سریع لارو و حساسیت آن به شرایط مطلوب محیطی، مناسب ترین شرایط حرارتی، رطوبتی، تغذیه ای و بهداشتی برای آن فراهم گردد (به جدول الگویی پرورش کرم جوان مراجعه شود). بنابراین لازم است اتاق پرورش کرم جوان از نظر حرارت، رطوبت، تهویه قابل کنترل باشد. بدین منظور مطلوب است تعدادی حرارت سنج و رطوبت سنج در نقاط مختلف اتاق پرورش نصب گردد.
بستر پرورش کرم جوان معروف به سینی پرورش، میتواند ازجنس چوب یا فلز و در ابعاد مختلف تهیه شود که بسته به حجم پرورش و سطح بستر مورد نیاز و در مقاطع مختلف و متناسب با میزان رشد کرم مورد استفاده قرار میگیرد.
برگ توت در تغذیه و تامین سلامتی کرمهای جوان، بسیار موثر میباشد، بنابراین لازم است در انتخاب نوع برگ و برداشت به موقع آنها دقت لازم به عمل آید. ضروری است برگهای مورد استفاده برای دوره کرم جوان لطیف، تازه و پرآب و سرشار از مواد مغذی باشد. برای پرورش کرم جوان برگهای قسمت انتهای شاخه‌ها (غیر از غنچه‌ها) استفاده میشوند و بهتر است برای سن اول از اولین تا سومین برگ، برای سن دوم از اولین تا پنجمین برگ و برای سن سوم از اولین تا هفتمین برگ، برداشت شود. باید توجه داشت که اولین برگ راس شاخه، برگی است که از همه برگهای انتهایی شاخه بزرگتر باشد. بنابراین نباید از برگهایی که به صورت جوانه بوده و هنوز کاملاً باز نشده است استفاده نمود. بهترین وسیله برای حمل برگ از محل چیدن تا اتاق پرورش سبدهای پلاستیکی بزرگ است که مانع فشردگی برگها و آسیب به آنها میشود. برگ مورد تغذیه کرمهای جوان باید خرد شود. اندازه این برشها در سنین 1، 2 و 3 کرم با توجه به قدرت کرم برای جویدن برگ انتخاب شده و ضروری است که این اندازه‌ها رعایت شوند. برای خرد کردن برگ میتوان از کارد تیز آشپزخانه و یک صفحه چوبی استفاده نمود. برای اینکه برگها هنگام برش له نشود بهتر است دقت بیشتری در برشها به عمل آید. چون برگ مورد تغذیه سنین 1 و 2 و 3 خرد میشود و این گونه برگها قدرت نگهداری رطوبت خود را در اثر برش از دست می‌دهند لازم است به منظور حفظ رطوبت آنها و جلوگیری از پژمردگی، پس از اتمام برگدهی روی بستر با استفاده از کاغذ پارافینی (مومی) پوشانیده گردد.
به دلیل حساسیت کرمهای جوان به عوامل بیماریزا و به منظور پیشگیری از شیوع بیماری، مطلوب است ضدعفونی بدن لاروها هر صبح و یا حداق یک روز در میان بویژه پس از پوست اندازی کرمها در ابتدای هر سن، پیش از عملیات برگدهی به وسیله پودر ضدعفونی کننده انجام گیرد. لازم به تذکر است که در زمان خواب کرمها از ضدعفونی بدن آنها اکیدا خودداری گردد.
پرورش کرم ابریشم بالغ
به سنین 4 و 5 دوره زندگی کرم ابریشم، کرم بالغ گفته میشود. با توجه به بزرگ شدن جثه و اندازه کرمها بالطبع نیاز به سطوح وسیعتر برای ادامه عملیات پرورش، بهتر است پس از پایان پرورش کرم جوان، لاروهای ابتدای سن چهارم به سالن کرم بالغ منتقل شوند. مناسبترین سالنها یا تلنبارهای پرورش کرم بالغ، تلنبارهای نیمه صنعتی میباشند. در این نوع تلنبارها، بسترهای پرورشی به صورت دو یا سه طبقه در طول سالن و به عرض 5/1 متر ساخته میشوند. اسکلت بسترها میتواند از آهن یا چوب انتخاب شده و کف بسترها هم بوسیله توری فلزی پوشانده میشود. مزیت این روش این است که میتوان از فضای داخل سالن برای افزایش سطح بستر استفاده نمود. برای اینکه امکان کار کردن در داخل طبقات فراهم شود بهتر است ارتفاع اولین طبقه از سطح زمین را 20 سانتی متر، فاصله طبقه اول از طبقه دوم را 80 سانتی متر و فاصله طبقه دوم با سوم را 50 سانتیمتر در نظر گرفت. همچنین میتوان از سالنهای مزبور در فصول غیر از پرورش نیز استفاده کرد.
به علت حساسیت کرمهای بالغ به شرایط نامناسب تهویه، حرارت و رطوبت زیاد، رعایت میزان حرارت و رطوبت مندرج در جدول الگویی پرورش کرم بالغ و تهویه به موقع سالن به میزان قابل توجه ای در سلامت کرمها و افزایش محصول موثرخواهد بود. برگهای آبدار و تازه رشد کرده برای تغذیه کرم بالغ مناسب نمی‌باشند. بنابراین لازم است از برگ شاخه‌های پایین تر درخت که رشد کافی کرده اند استفاده نمود. ضمن اینکه در این دوره نیازی به خرد کردن برگ نبوده و میتوان برگ را همراه با شاخه روی بستر کرم قرار داد. به منظور پیشگیری از فشردگی برگها روی بستر، تغذیه مطلوبتر کرمها و تهویه مناسب، توصیه میشود شاخه‌ها را یکی در میان و به صورت سر و ته روی بستر گذاشته شود، بهتر است در دفعات بعدی برگدهی جهت قرار دادن شاخه‌ها عکس دفعه قبل باشد تا با ایجاد شبکه اهداف مذکور تامین گردد.
برخی نکات مهم در پرورش کرم ابریشم
1- تغذیه کرم ابریشم:
- از تغذیه کرمها با برگهای خیس، باران خورده، شبنم دار، خاک آلوده، پژمرده و خشبی باید قویا خودداری گردد.
- باید مطمئن بود که هنگام برداشت برگ، درختان میوه مجاور این درختان سمپاشی نشده باشند زیرا در صورت انجام سمپاشی، احتمال اینکه ذرات سم بوسیله باد روی برگ درختان توت نیز منتقل شده باشد، وجود دارد. تغذیه کرمها با برگهای آلوده به سم موجب نابودی آنها میشود. بنابراین در صورت مشکوک بودن میتوان ابتدا تعداد کمی‌از کرمها را در محل جداگانه ای بوسیله برگ چیده شده مشکوک تغذیه نمود. چنانچه برگها آلوده به سم باشند کمتر از 2 ساعت پس از تغذیه، کرمها بی تاب شده، سر خود را به اطراف حرکت داده و مایع سبز رنگی از دهان آنها خارج میشود. در این حالت باید کلیه برگهای آلوده و کرمهای مسموم شده را از محیط پرورش دور ساخت.
- لازم است برداشت برگ، صبح زود و یا عصر هر روز انجام شود و از برداشت آن در زمان آفتاب شدید اجتناب گردد زیرا برداشت برگ در این زمان باعث خشکیدگی برگها شده و افزایش گرمای برگها موجب تخمیر و ترشیدگی آنها میگردد.
- مطلوب است عملیات برداشت برگ طوری انجام شود که همیشه به اندازه یک وعده برگ برای تغذیه کرمها ( به ویژه برای سنین 4 و 5 ) ذخیره شده باشد. به گونه ای که برگهای چیده شده درعصرها برای اولین وهله برگ دهی روز بعد و برگ چیده شده صبح برای وهله‌های دیگر برگ دهی روزانه استفاده گردد. اتاق ذخیره باید محلی خنک و تاریک بوده و قابلیت تهویه را نیز داشته باشد. ضمناً به منظور حفظ رطوبت برگها، پس از پهن کردن آنها بهتر است روی برگ بوسیله پارچه تمیز نمداری پوشانیده شود.
- ضروری است برگ دهی چه به صورت خرد شده در سنین کرم جوان و چه به صورت برگ کامل همراه با شاخه در دوره بالغ، به صورت یکنواخت در بستر کرم انجام شود تا کلیه کرمها از میزان کافی برگ برخوردار شده و ضمن تغذیه لازم به طور هماهنگ رشد نمایند.
2- خواب کرم ابریشم:
کرمهای ابریشم در فاصله سنین یک تا پنج، دارای چهار مرحله پوست اندازی هستند که به هر مرحله پوست اندازی اصطلاحا خواب کرم گفته میشود. علائم پوست اندازی عبارتند از: کاهش تغذیه، کاهش تحرک، متورم شدن ناحیه سینه ای، چسبیدن روی یک نقطه در روی بستر پرورش، قرار گرفتن لارو با حالت زاویه دار و شفاف شدن پوست لارو.
رعایت نکات زیر در زمان خواب کرم الزامی‌است:
به دلیل عدم یکنواختی کامل کرمها در زمان خواب و به منظور جلوگیری از تراکم برگ باقی مانده در بستر، میزان آخرین وهله برگ دهی قبل از خواب هر سن کمتر از وهله‌های قبلی است.
مطلوب است با مشاهده علائم خواب کامل کرمها، بستر پرورش به وسیله پودر آهک مرده آهک پاشی گردد. اهداف مورد نظر از این عملیات عبارتند از: 1- کاهش رطوبت بستر 2- خشک شدن برگهای باقیمانده در بستر 3- کاهش فعالیت عوامل بیماریزا.
برای تمیز کردن بستر پرورش، میتوان از توریهای پلاستیکی استفاده نمود. بدیهی است اندازه چشمه توری‌ها برای استفاده در دوره کرم جوان کوچکتر و برای دوره کرم بالغ بزرگتر میباشد. همچنین در دوره کرم بالغ که کرمها با شاخه تغذیه میشوند میتوان با برداشتن شاخه‌ها سطح زیرین آنرا تمیز کرده و مجدداً شاخه را روی بستر تمیز شده قرار داد.
نکته مهمی‌که باید در مورد تمیز کردن بستر یاد آوری نمود آن است که در مراحل مختلف این عملیات بویژه در دوره کرم جوان که لاروها ریز بوده و امکان مشاهده آنها اندکی مشکل است، باید توجه کافی نمود تا از دور ریختن احتمالی لاروها و یا آسیب‌های وارده به آنها اجتناب گردد.
نکته دیگر اینکه چون تمیز کردن بستر به ویژه در سنین 4 و 5، نیروی انسانی قابل ملاحظه ای نیاز دارد بهتر است در این خصوص برنامه ریزی لازم صورت پذیرد تا عملیات تمیز کردن بستر و سپس تغذیه لاروها به موقع انجام شوند.
3- افزایش سطح بستر و یکنواخت کردن کرمها در بستر:
همراه با تغذیه و افزایش سن لاروها جثه آنها بزرگتر شده و نیاز به سطح بستر بیشتری دارند. لذا به طوری که در جداول الگویی نیز منعکس گردیده در مواقع لزوم باید به گسترش سطح بستر آنها اقدام نمود. افزایش به موقع سطح بستر پرورش و فراهم کردن بستر مناسب تاثیر بسیار زیادی بر کمیت و کیفیت محصول تولیدی داشته و در پیشگیری از شیوع بیماریهای مختلف به خصوص بیماری گراسری مؤثرمی‌باشد.
عمل گسترش بستر قبل از هر خواب تا دو برابر سطح اولیه و پس از پوست اندازی به اندازه مورد نیاز ضروری است. نکته ای که لازم است مورد توجه قرار گیرد آن است که در تمامی‌مراحل پرورش اعم از تغذیه و گسترش بستر از تراکم کرمها در یک نقطه اجتناب کرده و سعی شود کرمها به طور یکنواخت در سطح بستر پراکنده شوند. ضروری است به منظور جلوگیری از وارد آمدن هرگونه صدمه به لاروها، جابجایی آنها در سنین جوانی به وسیله دست انجام نشده و از وسایلی مانند پر مرغ استفاده گردد.
4- رعایت بهداشت محیط پرورش و ضدعفونی:
با توجه به اینکه بیماریهای کرم ابریشم قابل درمان نیست، برای پیشگیری خسارات حاصل از بیماریها و آفات لازم است اتاق تفریخ، اماکن پرورشی و کلیه وسایل مورد نیاز در تفریخ و پرورش به شرح ذیل ضدعفونی شوند:
1- محلول 2 درصد فرمالین: زمان استفاده از این محلول 4 روز قبل از شروع عملیات پرورش و یا تفریخ است. محلول شامل یک لیتر فرمالین (37 درصد) و 17 لیتر آب میباشد. برای تاثیر بهتر این محلول لازم است که محیط گرم بوده (20 تا 25 درجه سانتی گراد) و کلیه منافذ ورود و خروج هوا گرفته شود. 48 ساعت قبل از شروع عملیات، کلیه دربها و پنجره‌ها را باز نموده تا گاز حاصل از محیط خارج شود. از این محلول برای هر متر مربع به میزان یک لیتر استفاده میشود.
2- محلول 1درصد کلر: زمان استفاده از این محلول یک روز قبل از شروع پرورش و یا تفریخ است. محلول شامل 20 گرم کلر تجارتی و یک لیتر آب میباشد. در تلمبارهای سنتی این محلول کاربرد راحت تری دارد.
3- پودر کلر و آهک: این پودر به صورت روزانه در محل ورودیهای سالن پرورشی استفاده میشود و مخلوط شامل 950 گرم آهک کشته و 50 گرم کلر است.
به دلیل فراوانی میکروارگانیسم‌های بیماری زا در کرم ابریشم و احتمال ابتلاء به بیماریهای مختلف، باید در ضدعفونی کردن بستر پرورش و رعایت نکات بهداشتی محیط پرورش دقت فراوانی نمود. برای ضد عفونی میتوان از پودرهای ضدعفونی کننده معرفی شده (95 درصد پارافرمالدئید و 5 درصد آهک) استفاده نمود. پودر را در پارچه نازکی ریخته و با تکان دادن پارچه محتوی پودر روی کرمها، عمل ضدعفونی را انجام داد. عمل ضدعفونی صبحها و قبل از پوست اندازی کرمها و قبل از اولین برگ دهی انجام میشود. البته در صورت اشاعه بیماری باید دفعات ضدعفونی افزایش یابد.
معمولاً پس از هر وعده تغذیه کرمها، مقادیری ضایعات تغذیه در راهروهای تلنبار و حواشی بستر ریخته میشود که باید بلافاصله بدون ایجاد گرد و غبار نسبت به جاروی محیط پرورش و خارج کردن ضایعات اقدام و در صورت امکان با استفاده از محلول کلر یا دیگر مواد ضدعفونی کننده، ضدعفونی شوند. ضمن اینکه هنگام ورود به داخل تلنبار باید کفشها تعویض شوند به همین دلیل وجود تعدادی دمپایی در داخل محیط پرورش برای تعویض کفشها ضروری است. این اعمال موجبات ورود عوامل بیماریزا به داخل محیط پرورش را کاهش داده و از ابتلاء کرمها به بیماریها جلوگیری به عمل می‌آورد.
تنیدن پیله ابریشم و برداشت آن
نشانه‌های آماده شدن کرم برای تنیدن پیله به قرار زیر است:
1- کاهش تغذیه 2- تغییر بافت مدفوع 3- تغییر رنگ لارو (شفاف شدن) 4- ترشح مقدار زیادی ادرار 5 - کاهش حجم بدن 6- ترشح تارهای ابریشمی 7- بالاگرفتن سر
با بروز این علائم بستر پرورش کاملا تمیز شده و تغذیه لاروها به صورت تک برگ انجام میشود.
در زمان تنیدن پیله مطلوب است محل پرورش از دمای 25 درجه سانتیگراد و 70 درصد رطوبت برخوردار باشد. حرارت و رطوبت کمتر و زیادتر از حدود فوق موجب کاهش پیله تولیدی و بروز خسارت اقتصادی محصول میگردد. ضروری است در دوره تنیدن پیله تهویه محیط پرورش به خوبی انجام گیرد، همچنین لازم است از جابجایی کرمها و دست زدن به آنها اجتناب کرد.
برای تنیدن پیله از وسایل اختصاصی این کار که اصطلاحا مابوشی نامیده میشود استفاده میگردد. در صورتی که وسایل مذکور در اختیار نباشد میتوان از کاه و کلش خرد نشده یا گیاهان محلی خشک شده در آفتاب که دارای انشعاب زیاد بوده و بوی زننده ای نداشته باشند استفاده نمود. وسایلی که برای تنیدن پیله مورد استفاده قرار می‌گیرند باید ارزان و بادوام بوده و تعداد حفره‌های آنها زیاد باشد تا کرمها به راحتی در آن حرکت کرده و فضای مناسبی برای تنیدن پیله وجود داشته باشد.
دوره تنیدن پیله در شرایط محیطی مناسب 3 تا 4 روز به طول می‌انجامد و لازم است در این دوره نسبت به فراهم آوردن شرایط فوق و جمع آوری لاروهای سرگردان (به پیله نرفته) اهتمام ورزید. ضروری است نسبت به جمع آوری کرمهای مرده و بیمار و معدوم سازی آنها اقدام گردد.
در صورت تامین شرایط محیطی مناسب، حدود هشت روز پس از آغاز تنیدن پیله، شفیره کامل شده و میتوان پیله‌ها را برداشت نمود. برای جلوگیری از کاهش رطوبت پیله که موجب کاهش وزن آن میشود باید عملیات برداشت به موقع و سریع صورت گیرد. کرک گیری پیله‌ها و جداسازی کرمهای مرده و پیله‌های پوست پیازی و نا مرغوب از محصول موجب افزایش ارزش آن هنگام فروش میگردد.
توصیه میگردد جهت حصول اطمینان از مناسب ترین زمان برداشت پیله و پیش از آغاز عملیات فوق، تعدادی پیله از قسمتهای مختلف محل پرورش به صورت تصادفی انتخاب شده و شفیره‌های آنها مورد باز بینی قرار گیرد.
بیماریهای کرم ابریشم
مهمترین بیماریهای کرم ابریشم شامل موسکاردین‌ها، آسپرژیلوس، فلاشری، گراسری و پبرین هستند که بیشترین خسارات را به کرم ابریشم وارد می‌سازند. در اینجا به طور مختصر علائم بیماری، نحوه سرایت بیماری و نحوه کنترل و پیشگیری تشریح میشود.
1- موسکاردین (نقلک یا گچ میر):
موسکاردین نوعی بیماری قارچی است و شامل چهار نوع سفید، زرد، سبز و سیاه میباشد.
علائم بیماری: در انواع مختلف متفاوت است ولی به طور کلی عدم تحرک، کاهش اشتها و پیدایش لکه‌های سفید و سیاه در نقاط مختلف سطح بدن از علایم بیماری است. لاشه کرمهایی که در اثر موسکاردین از بین می‌روند ابتدا نرم بوده ولی به تدریج سخت شده و در نهایت حالت مومی‌شکل به خود می‌گیرند. لاشه کرمهای مرده به هنگام سخت شدن ابتدا سفید شده و سپس بسته به نوع موسکاردین تغییر رنگ می‌دهند.
سرایت بیماری: از طریق پوست انجام میشود و چنانچه پوست بدن کرمها به قارچ آلوده شود، عامل بیماری از پوست عبور کرده و با رخنه به داخل بدن کرم، وارد خون شده و تکثیر میگردد. پس از مرگ کرمهای مبتلا، قارچهای موجود در لاشه کرم مرده تکثیر یافته و در محیط پخش شده و یا از طریق تماس دستهای کارگران به کرمهای سالم سرایت می‌نمایند. عامل بیماری میتواند از طریق برگ آلوده نیز به کرمها منتقل شود.
کنترل بیماری: لازم است با مواد ضدعفونی کننده، بسترهای پرورشی و سطح بدن کرمها ضد عفونی گردند، همچنین کرمهای بیمار جمع آوری شده و پس از ریختن در محلولهای ضد عفونی معدوم گردند.
نکته مهمی‌که در مورد ضدعفونی بستر پرورش باید یادآوری نمود این است که به منظور جلوگیری از مسمومیت کرمها به وسیله مواد ضدعفونی، تغذیه کرمها باید 30 دقیقه پس از اتمام ضد عفونی انجام شده و از مصرف برگهای خیس نیز خودداری گردد.
2- بیماری آسپرژیلوس:
این بیماری غالبا در دوره کرم جوان بروز می‌کند. پیشرفت این بیماری در سنین اولیه کرم بسیار سریع بوده و موجب خسارات زیادی میگردد.
علایم بیماری: تغذیه کرمهای مبتلا به بیماری از روز دوم کاهش یافته، بدنشان کوچک، رنگشان شفاف و رشدشان نا منظم میگردد و از روز سوم یا چهارم به تدریج می‌میرند. در این حالت هیچ علامت خاصی روی لاشه کرمهای مرده دیده نمی‌شود. قارچ عامل بیماری در بدن لاروهای مرده تکثیر یافته و موجب انتشار بیماری میگردد و به همین علت، لاروهای مرده به رنگ سبز مایل به زرد یا قهوه ای تغییر شکل می‌یابد. چنانچه بیماری در خواب سنین سوم و یا چهارم و یا اوایل این سنین رخ دهد، انواع کرمهای نیمه پوست انداخته، پوست اندازی نکرده و کرمهایی که قسمت انتهایی بدنشان کثیف است در بستر پرورش میتوان یافت.
سرایت بیماری: عامل این بیماری نیز مانند موسکاردین، از طریق پوست وارد بدن لارو میگردد. این قارچ در سالنهای پرورشی روی قسمتهای چوبی، کلش برنج، پارچه‌ها، مدفوع کرم ابریشم و ضایعات پرورشی رشد کرده و تکثیر می‌یابد. این بیماری در مواقعی که رطوبت محیط بالا باشد سریع تر رشد کرده و گسترش می‌یابد.
کنترل بیماری: لازم است با مواد ضدعفونی کننده، بسترهای پرورشی و سطح بدن کرمها ضد عفونی گردند، همچنین کرمهای بیمار جمع آوری شده و پس از ریختن در محلولهای ضد عفونی معدوم گردند.
3- فلاشری‌ها (سیاه میر یا لسه میر):
فلاشری نام تعدادی از بیماریهای کرم ابریشم میباشد که علایمی‌مشابه نشانه‌های عمومی‌موسکاردین دارند.
علایم بیماری: کاهش تغذیه، ناهماهنگی در رشد و پوست اندازی، چین خوردن میان روده ای و خالی شدن آن و سپس اسهال و استفراغ.
سرایت بیماری: نحوه ابتلاء کرمها به این بیماری به دو صورت میباشد: 1- از طریق دستگاه گوارش: مدفوع کرمهای بیمار دارای مقدار زیادی عامل بیماریزا است و در اثر تماس برگ با مدفوع این کرمها آلوده شده و به این ترتیب عامل بیماری از طریق دهان وارد دستگاه گوارش کرمهای سالم شده و آنها را مبتلا می‌سازد. 2- عامل بیماریزا از راه زخمهای ایجاد شده روی بدن کرمهای سالم وارد بدن آنها میشود.
کنترل بیماری: دقت و مراقبت در هنگام پرورش، جلوگیری از زخمی‌شدن کرمها، جمع آوری و سوزاندن کرمهای مریض، نظافت بستر پرورش و خارج کردن مدفوع از محیط پرورشی از روشهای کنترل بیماری است.
4- گراسری (مخوس یا زردمیر):
علایم بیماری: به تدریج کرمها اشتهای خود را از دست می‌دهند، پوست بدنشان شل و متورم میشود که این تورم در فاصله بین حلقه‌ها بیشتر میباشد به طوریکه بدن کرمها به شکل نی با گره‌های مشخص در می‌آید. پوست بدن کرم با کوچکترین ضربه ترکیده و مایع شیری رنگی از محل ترکیدگی از بدن کرم خارج میشود، کرمها حالت بی قراری داشته و در سطح بستر حرکتهای نامنظم و سریعی را که بیشتر شبیه حالت فرار و حرکت به حاشیه بستر میباشد، انجام می‌دهند. حساس ترین مرحله آلودگی و بروز بیماری گراسری اواخر سن چهارم و اوایل سن پنجم بوده و علایم اشاره شده بیشتر در این زمان مشاهده میشوند.
سرایت بیماری: ابتلاء کرمهای سالم به بیماری از طریق تغذیه برگهای آلوده به عوامل بیماریزا و از راه زخمهای حاصل روی بدن آنها میباشد.
کنترل بیماری: به منظور پیشگیری از بیماری باید از زخمی‌شدن کرمها در طول دوره پرورش جلوگیری شده و کرمهای مشکوک به بیماری از محیط پرورش خارج و معدوم گردند.
5- پبرین:
پبرین یکی از مهم ترین و خطرناک ترین بیماریهای کرم ابریشم بوده و بروز آن موجب لطمه اقتصادی فراوانی به صنعت نوغانداری میگردد. امکان ابتلاء کرم ابریشم به این بیماری در تمام مراحل زندگی آن وجود دارد و تنها بیماری است که از طریق تخم منتقل میشود.
علائم بیماری: رشد لاروها در سنین اولیه نامنظم شده و پوست اندازی آنها با اشکال مواجه میشود. پس از پوست اندازی، بدن لاروها نرم شده و رنگ آنها شفاف به نظر می‌رسد. گاهی اوقات لکه‌های نا منظم قهوه ای رنگ مایل به سیاهی در سطح بدن کرمها پدیدار شده و در بعضی حالات نیز پاهای شکمی‌علایم سیاه رنگی را نشان می‌دهند. کرمهایی که در سنین اولیه دچار این بیماری میشوند تا پایان سن چهارم دوام نیاورده و از بین می‌روند. همان طور که اشاره شد این بیماری از طریق تخم نیز انتقال یافته و کرمهایی که از این راه آلوده شده باشند عموما تا پایان سن دوم از بین خواهند رفت.
سرایت بیماری: عامل بیماری علاوه بر انتقال از طریق تخم، از راه دستگاه گوارش و تغذیه برگ آلوده نیز انتقال می‌یابد. کرمهایی که در دوره کرم بالغ به بیماری مبتلا گردند امکان زنده ماندنشان تا مرحله تنیدن پیله وحتی تا شفیرگی نیز وجود دارد.
کنترل بیماری: به منظور پیشگیری از بروز این بیماری ضروری است کشاورزان تخم نوغان مورد نیاز خود را از مراکز رسمی‌خریداری نمایند همچنین لازم است سالنهای پرورشی و ابزار مورد استفاده در زمان پرورش به دقت ضدعفونی شوند.
آفات کرم ابریشم
آفات نیز مانند بیماریها در صورت حمله به کرمها خسارات زیادی به محصول تولیدی وارد می‌نمایند.
مهمترین آفات کرم ابریشم عبارتند از:
1- مورچه‌ها:
خطرناکترین آفات کرم ابریشم مورچه‌ها هستند که در صورت حمله در سنین کرم جوان به ویژه در سنین 1 و 2 به دلیل کوچک بودن جثه کرم و امکان حمل آنها به وسیله مورچه به خارج از بستر، بیشترین خسارت را وارد می‌سازند.
مورچه‌ها به دو طریق ممکن است به کرمها حمله نمایند: الف- داشتن لانه در محیط پرورش ب- انتقال به محیط پرورش بوسیله برگ درختان توت. بنابراین لازم است از عدم وجود لانه مورچه در داخل سالن پرورشی اطمینان حاصل شود. همچنین آغشته کردن پایه‌های بستر به گریس یا قرار دادن پایه‌ها در ظروف آب میتواند از حمله مورچه‌ها به بستر پرورش جلوگیری نماید. ضمن اینکه باید دقت نمود برگ چیده شده برای تغذیه حامل مورچه نباشد و در صورت مشاهده مورچه با تکان دادن برگها قبل از انتقال به محیط پرورش نسبت به دور ساختن آنها اقدام گردد. ضروری است درصورت مشاهده مورچه در بستر پرورش نسبت به تعویض بستر و از بین بردن مورچه‌ها اقدام نمود.
2- زنبورهای وحشی گوشتخوار:
این زنبورها نیز از آفات کرم ابریشم میباشند که با گاز گرفتن و قطعه قطعه کردن بدن کرمها از آن برای تغذیه خود و نوزادانشان استفاده می‌نمایند. در صورت مشاهده چنین زنبورهایی در محیط پرورش ضمن از بین بردن آنها لازم است نسبت به انهدام لانه‌های آنها در محیط پرورش و یا خارج از آن اقدام نمود.
توصیه میشود که برای مبارزه با مورچه‌ها از سموم استفاده نگرد زیرا استعمال هر گونه سمی‌در محیط پرورش برای کرمها خطرناک بوده و باعث مسمومیت آنها میگردد.
در پایان این بحث یاد آوری می‌نماید انجام ضدعفونی سالنهای پرورش و کلیه وسایل پرورش قبل از اقدام به پرورش، ضدعفونی به موقع بستر و بدن کرمها و رعایت بهداشت محیط پرورش از اقداماتی هستند که به میزان قابل ملاحظه ای از آلودگی کرمها به بیماریها و آفات ممانعت کرده و موجب افزایش تولید میشوند.
داشت توتستان:
درخت توت یک گیاه چند ساله میباشد که در نوغانداری به منظور تولید برگ کشت میگردد. برای دستیابی به برداشت مناسب برگ و نهایتاً تولید بالای پیله ابریشم ایجاد شرایط مورد نیاز رشد بر اساس خصوصیات بیولوژیکی گیاه در زمان احداث توتستان و پس از آن به منظور بالا نگه داشتن سطح مدیریت زراعی توتستان ضروری است.
داشت توتستان شامل کود دهی، مدیریت خاک (شخم، وجین و مبارزه با علفهای هرز) آبیاری، زهکشی و هرس است.
کود دهی:
به دلیل برداشت هر ساله و همچنین هرس‌های مختلف، روشن است که خاک به تنهایی قادر به تامین تمامی‌مواد غذائی مورد نیاز گیاه در طول سال نمی‌باشد و کود دهی زمین به منظور دستیابی به کیفیت و کمیت بالای برگ لازم است. در طول دوره رشد، درخت توت عناصر زیادی را از خاک جذب می‌نماید که در میان آنها میتوان از نیتروژن، فسفر، پتاسیم، کلسیم، منیزیم، گوگرد، آهن، برم، منگنز، روی، مس و مولیبدن نام برد. مقدار نیاز به ازت، فسفر و پتاسیم در درخت توت زیاد بوده و لازم است توسط کود دهی تامین گردند.
الگوهای رشد منظم سالانه درخت توت به همراه نیازمندی‌های پرورش کرم ابریشم تعیین کننده زمان مناسب کود دهی میباشد که در شرایط گیلان عموماً در دو مرحله بهار و تابستان صورت میگیرد.
میزان بکاربردن کودهای آلی و شیمیایی بستگی به نوع خاک، تراکم کاشت، نوع هرس و مراحل مختلف رشد گیاه دارد. لازم به توضیح است که میزان مصرف انواع کودهای شیمیایی بر اساس انجام آزمایش‌های خاک و کود در هرمنطقه تعیین میگردد که معمولا از طریق مراجع ذیصلاح هر سال به اطلاع کشاورزان می‌رسد.
اثرات کود بر اساس روشهای مختلف بکارگیری آن تفاوت خواهند داشت. اجرای شیوه مناسب کوددهی در زمین موجب کاهش (هدر رفتن) کود و افزایش میزان مصرف آن در گیاه میگردد. پخش کود در محل تجمع سیستمهای ریشه ای موجب افزایش توانایی جذب مواد غذایی در گیاه و تحریک مصرف بیشتر کود میگردد. در توتستانهای با کاشت متراکم میتوان از کانال یا حفره‌های مابین ردیفها برای کوددهی سود جست. در مناطق شیب دار پخش کود باید در قسمتهای بلند و کنار درختان انجام شود. در درختان پابلند به منظور ایجاد یکنواختی در رشد و نمو سیستم ریشه ای میبایست از کانالهایی که گرداگرد درخت حفر شده و یا به صورت مستقیم از پای درخت منشا می‌گیرند استفاده نمود. تقسیم دفعات کوددهی، در صورتیکه میزان برداشت برگ تحت تاثیر قرار بگیرد، موجب بهبود مصرف غذایی شده و تولید را افزایش خواهد داد و در فصول بارانی یا خاکهای شنی، این روش موجب کاهش تلفات کود میشود.
مدیریت خاک:
سخت شدن و محدودیت هوادهی خاک توتستان بر اثر بارندگی و سله بندی که بر رشد گیاه تاثیر منفی دارد به وسیله عملیات شخم زنی مرتفع میگردد. شخم در اوایل زمستان موجب هوادهی بیشتر خاک شده و میتوان پس از ورود درختان به مرحله خواب آنرا اجرا نمود. هدف اصلی از اجرای این کار بهبود ساختمان و افزایش حاصلخیزی خاک و محدودیت کنترل آفات و بیماریهاست. عمق شخم زمستانه بر اساس نحوه پراکنش سیستم ریشه ای تعیین میگردد. میبایست از زخمی‌شدن ریشه‌های بزرگ و اصلی ممانعت نموده و در مورد درختان پا کوتاه عمق 12 تا 16 سانتی متر و در مورد درختان پا بلند 16 تا 23 سانتی متر برای شخم مناسب تر است، همچنین لازم است در مورد درختان مسن شخم عمیق و در مورد درختان جوان شخم سطحی انجام شود، ضمناً در بهار و تابستان نیز میتوان بوسیله گاوآهن پنجه غازی و یا قلمی‌اقدام به شخم سطحی نمود.
مبارزه با علفهای هرز:
علفهای هرز دشمنان بیولوژیکی بوده که به علت رقابت با درخت توت برای منابع غذا و آب و به دلیل میزبانی عوامل بیماری و آفات خسارات زیادی به توتستان وارد میکنند. لازم است مبارزه با علفهای هرز در مراحل اولیه رشد آنها یعنی قبل از به بذر نشستن صورت پذیرد تا تکثیر آنها در پایین ترین سطح ممکن نگه داشته شود. روش اجرایی کار میبایست مناسب و مطابق با شرایط محلی انتخاب شود و معمولاً برای آن از ابزارهای مختلفی استفاده میگردد، همچنین میتوان از عوامل طبیعی نیز برای کنترل علفهای هرز سود جست، به عنوان مثال میتوان توتستان را با یک لایه گیاه به عنوان کود سبز پوشانید. کود سبز علاوه بر کنترل علفهای هرز در نهایت موجب تقویت خاک میگردد. یکی دیگر از روشهای جلوگیری از علف هرز و صرفه جویی در کار کشاورزی پوشاندن زمین با کاه برنج، کاه گندم و غیره میباشد که این کار باعث میگردد علاوه بر جلوگیری از رشد علفهای هرز مقدار هوموس را افزایش داده، از فرسایش خاک جلوگیری نموده و قدرت نگهداری آب در خاک بالا رود.
یکی دیگر از روشهای مبارزه با علفهای هرز روش شیمیایی است. در موقع استفاده از سموم علف کش باید توجه داشت که نوع علف هرز و مرحله رشد آن و زمان کاربرد را بررسی نموده و سپس نوع علف کش مطلوب را انتخاب کرد.
آبیاری:
به منظور افزایش رطوبت گیاه، تقویت عمل فتوسنتز، ممانعت از خشبی شدن برگهای پایین شاخه‌ها و بالا رفتن کیفیت و کمیت برگها در شرایط خشک، میبایست اقدام به آبیاری نمود. زمان مناسب آبیاری اغلب بر اساس علائم مشاهده شده در گیاه و میزان رطوبت خاک تعیین میگردد. کندشدن رشد درختان، چروکیدگی دو یا سه برگ انتهایی و بالایی و زرد شدن برگها از علایم کمبود آب میباشند. در شرایط کم آبی طولانی رشد جوانه‌های انتهایی متوقف میگردد.
زهکشی:
در صورتیکه سیستم ریشه ای به مدت یک روز در آب زیرزمینی قرار گیرد نوک ریشه‌ها پژمرده شده و رشد متوقف میگردد و در صورت تداوم این شرایط ریشه‌ها شروع به پوسیدگی میکنند. هر چه این مدت طولانی تر گردد صدمات بیشتری به درخت وارد خواهد شد. بنابراین انجام اقداماتی به منظور زهکشی از قبیل لایروبی کانالهای مربوطه در مزارع حیاتی است. پس از زهکشی و به محض خشک شدن توتستان انجام اقداماتی از قبیل شخم و خاک دهی پای درختان به همراه کوددهی توصیه میگردد. این اقدامات موجب تسهیل گردش هوا در خاک، کاهش تبخیر رطوبت خاک، مقابله با اتلاف موادغذایی و تقویت رشد گیاه خواهد شد.
هرس:
روشهای هرس توت بستگی زیادی به شرایط محیطی، موقعیت جغرافیایی، نوع کشت و طرق چیدن برگ داشته و از اینرو از روشهای متفاوتی برای هرس استفاده میشود.
عمده روشهای هرس توت برای پرورش کرم ابریشم عبارتند از:
1- هرس کوتاه
در این روش برگهای زیادی تولید میشوند که پس از مدت کوتاهی قابل استفاده میباشند. همچنین به علت کوتاه بودن پایه امکان مبارزه با بیماریها و آفات سهل تر بوده و چیدن برگ نیز در این نوع هرس آسانتر خواهد بود. برای انجام این نوع هرس ابتدا تنه نهال توت را از ارتفاع 15 سانتی متری سطح خاک قطع کرده و با انتخاب 3 تا 4 جوانه بر روی آن بقیه را حذف میکنند. شاخه‌های تولیدی را نیز در بهار سال بعد قبل از جوانه زدن از ارتفاع 5 تا 10 سانتی متری قطع کرده و با رویش مجدد شاخه‌های جدید بر روی آنها، هر درخت در سال دوم حدود 9 شاخه قوی خواهد داشت که در سال سوم قبل از بهار یا در موقع پرورش کرم بهاره همه آنها را از ارتفاع 3 تا 5 سانتی متری قطع میکنند. در سال چهارم بعد از برداشت برگ برای پرورش همه شاخه‌های جدید را از ارتفاع 1 تا 3 سانتی متری قطع کرده و هر ساله این عمل را تکرار میکنند.
2- هرس متوسط
با این نوع هرس نهالهای توت ارتفاع متوسطی بین هرس کوتاه و بلند خواهند داشت. در این نوع هرس ابتدا نهال را از ارتفاع 15 سانتی متری زمین قطع میکنند. از این نهال‌ها 3 تا 4 شاخه رشد می‌کند که آنها را نیز قبل از بهار سال بعد از ارتفاع 30 سانتی متری قطع می‌نمایند. در بهار سال بعد روی هر یک از این شاخه‌ها چندین شاخه جدید روئیده میشود.
سال سوم قبل از جوانه زدن یا بعد از برداشت برگ جهت استفاده کرم ابریشم بهاره، شاخه‌ها را از ارتفاع 10 سانتی متری قطع میکنند. در بهار و تابستان مجدداً شاخه‌های جدید روی آنها رشد میکنند که آنها را نیز در سال چهارم از ارتفاع 3 تا 5 سانتی متری قطع کرده و در سال پنجم شاخه‌های جدید را از ارتفاع 1 الی 2 سانتی متری قطع نموده و هر ساله پس از برداشت برگ برای پرورش این عمل را تکرار می‌نمایند. این دو نوع هرس در کشورهای پیشرفته در امر نوغانداری بسیار معمول میباشد.
3- هرس بلند
در این نوع هرس به علت بلند بودن ارتفاع درختان، چیدن برگ و انجام عملیات سمپاشی به خوبی و آسانی انجام نمی‌شود و توتستان معمولا در معرض آفات و امراض زیادی قرار میگیرد. این هرس بیشتر در توتستانهای بومی‌ایران معمول میباشد. در احداث توتستانهای جدید باید حتی الامکان سعی شود که روش هرس بلند مورد استفاده قرار نگیرد. در این روش ساقه اصلی نهال را از ارتفاع یک متر تا دو متر از سطح خاک هرس می‌نمایند.
مبارزه با آفات و بیماریهای کرم ابریشم:
درختان توت مانند سایر گیاهان، مورد حمله آفات و بیماریهای مختلف قرار می‌گیرند از جمله آفات این درختان میتوان از شپشک سپردار توت، پرورانه سفید اشجار، کرم سبز برگ خوار توت، تریپس‌هاو حلزون‌ها نام برد. برخی از بیماریهای مهم درختان توت نیز شامل انوای پوسیدگی‌های ریشه، خشکیدگی سرشاخه‌ها، لکه برگی و سفیدک پودری توت میباشند. لذا کشاورزان در صورت مواجه شدن با علائم آفات و بیماریها در درختان ضروری است به مراجع ذیصلاح مراجعه و پس از اخذ راهنمایی‌های لازم نسبت به از بین بردن آنها اقدام نمایند.
برداشت برگ:
روشهای برداشت برگ بر اساس زمان تغذیه و فصل برداشت متفاوت است و شامل موارد زیر میباشد:
1- برگ چینی: متداول ترین روش برداشت برگ است که معمولا برای تأمین برگ مورد نیاز در پرورش کرم جوان استفاده میشود. باید دقت نمود از زخمی‌شدن جوانه‌های محوری و پوست درخت اجتناب گردد.
2- نرک چینی: در این روش نرک‌ها از پایین ترین قسمت ممکن برداشت میشوند. در این حالت نسبت برگ به ساقه‌های جوان حدود 75 تا 80 درصد است.
3- برداشت شاخه: معمولاً در پرورش کرم بالغ، شاخه‌های یکساله برداشت میشوند. در این روش میزان برگها و نرک‌ها حدود 55 تا 60 درصد از کل شاخه است.
منابع مورد استفاده:
- صندوق مطالعاتی توسعه نوغانداری و صنایع ابریشم ایران، جلدهای دوم، سوم و پنجم، 1369، انتشارات وزارت جهاد کشاورزی
- کاشت، داشت و برداشت توتستان، ترجمه کارشناسان شرکت سهامی‌پرورش کرم ابریشم، 1373، انتشارات وزارت جهاد کشاورزی
- پرورش کرم ابریشم، ترجمه کارشناسان شرکت سهامی‌پرورش کرم ابریشم، 1373، انتشارات وزارت جهاد کشاورزی
- اصول نوغانداری، اسماعیل اعتباری،1369، موفق تهران، ناشر شرکت ابریشم ایران
- آموزش نوغانداری، محمدرضا اقبالی،1382،انتشارات وزارت جهاد کشورزی
وزارت جهاد کشاورزی
شرکت سهامی‌پرورش کرم ابریشم ایران
گردآوری و تدوین: محمدرضا راهی ، حجت اکبرزاده