مروری کلی بر دستگاه گوارش طیور

به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ دستگاه گوارش هر دامی‌به جهت مصرف غذا و تبدیل آن به مواد مغذی که بدن دام به آنها نیاز دارد تا بتواند نیازهای رشد، نگهداری و تولید خود را تامین کند، دارای خصوصیاتی منحصر به فرد است، از این رو دستگاه گوارش طیور، در مقایسه با دستگاه گوارش سایر حیوانات، تفاوت‌های عمده ای دارد. بخشی از هضم مواد غذایی به فعالیت‌های شیمیایی این دستگاه مربوط می‌گردد که شامل رهش و تولید آنزیم‌های گوارشی است که از بخش‌های مختلف سیستم گوارشی آزاد می‌گردد.

 دستگاه گوارش طیور، نسبت به سایر حیوانات اهلی، کم حجم تر است. همچنین سطح و وزن این دستگاه در بدن طیور، نسبت به سطح و وزن بدنشان نیز کمتر می‌باشد. به طوری که نسبت طول بدن به طول دستگاه گوارش در طیور، ١ به ٤ است در حالی که این نسبت در گوسفند، ١ به ٢٧ می‌باشد. علاوه بر موارد فوق، میزان ترشّحات (اسید کلریدریک و آنزیم‌ها)، در دستگاه گوارش طیور نسبت به سایرین نیز بیش تر می‌باشد. بنابراین، مجموعه دلایل فوق می‌تواند پاسخ این نکته باشد که چرا بازده طیور در استفاده از مواد مغذی، بیش تر از حیوانات دیگر است.

اندازه دستگاه گوارش در طیور، بستگی به اندازه جثه پرنده، نوع و میزان غذای مصرفی و گونه حیوان دارد. به طوری که دستگاه گوارش در مرغ‌های مادر، بزرگتر از جوجه‌های گوشتی است. همچنین، هرچه غذای مصرفی حیوان از نظر انرژی و پروتئین غنی تر باشد، به دلیل اینکه مصرف مقدار کمتری از این غذا جوابگوی نیاز حیوان می‌باشد، لذا اندازه دستگاه گوارش حیوان کوچکتر خواهد بود. بنابراین طیور صنعتی که به طور معمول با خوراک غنی تری نسبت به طیور بومی‌تغذیه می‌شود دارای دستگاه گوارش نسبتا کوچکتری است. همچنین دستگاه گوارش در حیواناتی نظیر بوقلمون و غاز، که معمولاً از مواد گیاهی و سبزینه‌ها نیز تغذیه می‌کنند، بزرگ تر و حجیم تر می‌باشد.

شکل 1 نمایانگر بخش‌های مختلف دستگاه گوارش طیور است که در ذیل به توضیح مختصر درباره عملکرد هر یک از بخش‌های آن خواهیم پرداخت

دهان (حفره دهانی حلقی)

دهان در طیور، فاقد لب و دندان است و کام نرم نیز در طیور، وجود ندارد. مانند سایر پرندگان، مرغ نیز به کمک نوک (منقار) خود خوراک می‌خورد. خوراک به وسیله منقار برداشته شده و وارد دهان می‌شود. از آنجایی که طیور فاقد دندان است بنابراین دهان طیور دارای تعداد غدد مختلفی است. دهان با ترشح بزاق باعث مرطوب شدن خوراک مصرفی به جهت سهولت در عمل بلع می‌شود. همچنین بزاق حاوی آنزیم‌های متعدد از جمله آمیلاز می‌باشد و فرآیند هضم به کمک همین آنزیم از دهان آغاز می‌گردد ( شایان ذکر است، مواد غذایی فرصت کافی برای ماندن در دهان را نداشته لذا به وسیله مری سریعا این محل را ترک می‌کنند و اثر آمیلاز بر خوراک در چینه دان که محل ذخیره خوراک است دیده می‌شود). 

منقارها به صورت دو منقار سخت و شاخی هستند که بر روی هم قرار گرفته و از عقب به هم متصلند. منقار پایین، به استخوان دندانی پایین (آرواره پایین) و منقار بالا که کوتاهتر و باریک تر از منقار پایین بوده، انتهای نوک آن مقداری به طرف پایین خمیده است به استخوان فک بالا متصل می‌باشد. سوراخ بینی در طیور در سطح پشتی منقار بالا قرار دارد. بنابراین حفره دهانی در طیور از بالا به وسیله کام سخت، از طرفین به وسیله گونه‌ها و در جلو به وسیله منقارها محدود می‌شود. کام سخت در سقف حفره دهان، دارای سوراخی در وسط است که به حفره‌ها و مجاری بینی ارتباط دارد.

مری

لوله ای است قابل انعطاف و عضلانی، که از حلق تا پیش معده ادامه دارد.  این لوله در اواسط مهره‌های گردن (مجاور مهره‌های پنجم گردن) گشاد شده، کیسه ای به نام چینه دان 3 را به وجود می‌آورد. سپس لوله مری به حالت اولیه خود برگشته، تا پیش معده ادامه می‌یابد. وظیفه اصلی چینه دان، ذخیره غذاست. هرچند ممکن است که عمل هضم روی غذا به مقدار جزیی در چینه دان انجام شود.  به علت عدم جویدن و توقف غذا در دهان طیور، تأثیر بزاق حیوان در هضم غذا، در چینه دان صورت می‌گیرد. گفتنی است مرغابی و شترمرغ فاقد چینه دان می‌باشند. بنابراین، لازم است که غذای مرغابی به صورت خمیر آبکی و یا حداقل، خیسانده به حیوان داده شود. دیواره مری و چینه دان، از سه لایه تشکیل شده است که بترتیب از خارج به داخل، عبارتند از : لایه سروزی، لایه عضلانی (طولی و حلقوی) و لایه مخاطی. لایه ماهیچه ای دیواره چینه دان با چین خوردگی‌های خود، سطح داخلی چینه دان را به صورت چین خورده درآورده است. سطح این چین خوردگی، از سلول‌های مخاطی پوشیده شده است.

معده

معده در طیور، شامل دو قسمت است:

الف) پیش معده (معده غده ای)

ب) معده ماهیچه ای یا معده اصلی (سنگدان)

پیش معده و وظیفۀ آن در طیور

عضوی است دوکی شکل، که در قسمت چپ حفره بدن مرغ قرار دارد. کار اصلی معده حیوانات را در طیور، پیش معده انجام می‌دهد. محل اتصال پیش معده با مری، مشخص نیست، ولی در اتصال معده ماهیچه ای بین پیش معده و معده ماهیچه ای قرار دارد. در سطح داخلی پیش معده طیور، برجستگی‌هایی (پاپیلا) وجود دارند. این برجستگی‌ها حاوی غدد ترشحی هستند که از طریق مجرایی، ترشحات خود را به داخل پیش معده می‌ریزند. این ترشحات، شامل اسید معدی و آنزیم‌های هضم کننده پروتئین (پروتئولیتیک) می‌باشند.

سنگدان (معده ماهیچه ای)

اندامی‌سفت و به شکل عدسی محدب الطرفین می‌باشد. دیواره معده ماهیچه ای، بسیار ضخیم است ولی ضخامت آن در سطح پشتی، بیش تر از سطح شکمی‌آن است. محل قرار گرفتن آن در حفره شکمی، در زیر استخوان خاجی می‌باشد. دیواره داخلی آن را لایه ضخیمی‌از بافت مخاطی می‌پوشاند. این لایه مخاطی، دارای چین خوردگی‌های زیادی است و محکم به لایه زیرین خود (لایه عضلانی) چسبیده است. لایه خارجی این عضو، از یک لایه سروزی تشکیل شده است.

سنگدان، از یک طرف به پیش معده و از طرف دیگر به روده باریک (دوازدهه)، متصل است. عمل اصلی سنگدان، آسیاب و له کردن مواد غذایی خورده شده می‌باشد. سنگدان، این عمل را با انقباض ماهیچه‌های فعال و قوی خود انجام می‌دهد. این ماهیچه‌ها، یک جفت بوده، شامل ماهیچه‌های طولی و عرضی می‌باشند. سنگدان، عمل خود (آسیاب کردن) را با کمک تعدادی سنگریزه که معمولاً به همراه غذا، خصوصاً غذاهای دانه ای می‌خورد، انجام می‌دهد. بنابراین در اختیار گذاشتن سنگریزه برای طیور، تا اینکه بتواند به عمل سنگدان کمک کند، تأکید می‌شود.

رودۀ کوچک (باریک)

روده کوچک که بهتر است آن را روده باریک بخوانیم زیرا طول این روده بیشتر از روده بزرگ است و تفاوت آنها در قطرشان می‌باشد،  بعد از سنگدان قرار گرفته است و مانند روده باریک حیوانات پستاندار، از سه قسمت دئودنوم 7 (دوازدهه) ژژنوم 8 و ایلئوم 9 تشکیل شده است. ولی مرز بین این قسمت، دقیقاً مشخص نیست و کل آن‌ها را روده باریک در نظر می‌گیرند. روده باریک محل اصلی جذب 10 مواد مغذی است.  لوزالمعده، ترشحات خود را در ابتدای روده باریک (دئودنوم) به آن می‌ریزد.

ساختمان روده باریک، از سه لایه تشکیل شده است. لایه داخلی آن مخاطی است و دارای پرزهایی 11 است که در جذب و حرکت مواد غذایی مؤثّر می‌باشند. این پرزها، همچنین دارای غددی هستند که ترشحات خود را وارد روده باریک می‌کنند. روده باریک در حفره شکمی، به وسیله پرده ای به نام روده بند به حالت آویزان نگهداری می‌شود. در انتهای ژوژنوم و ابتدای ایلئوم زایده ای به نام زائده مکل قرار دارد. این زائده در مرحله جنینی جوجه تشکیل می‌شود. در دوره جنینی جوجه، مواد مغذی مورد نیاز به جهت رشد جنین توسط زرده تامین می‌گردد. زایده مکل درست قبل از به دنیا آمدن جوجه (Hatch) داخل حفره میانی جنین قرار می‌گیرد، کیسه ی کوچکی که از آن به جا می‌ماند زایده مکل نام دارد.

رودۀ بزرگ

روده بزرگ در طیور، شامل یک جفت زایده به نام روده کور یا سکوم 13 (حالت جمع آن سِکا 14) و یک بخش کوتاه و مستقیم به نام راست روده (رکتوم 15) است که به کلوآک 16 ختم می‌شود. لایه داخلی روده بزرگ نیز همانند روده باریک، از جنس مخاطی است. ولی سلول‌های ترشحی در آن بسیار کم می‌باشد. همچنین روده بزرگ بندرت دارای پرزهای بسیار ضعیفی می‌باشد. وظیفه اصلی روده بزرگ، جذب آب از مدفوع و جذب اندک بعضی از مواد غذایی هضم شده می‌باشد. روده بزرگ به وسیله پرده صفاق، در جای خود نگهداری می‌شود.

کلوآک

آخرین قسمت دستگاه گوارشی در طیور می‌باشد.  کلوآک به عنوان حفره مشترک بین دستگاه تولید مثل، دفع ادرار و مدفوع می‌باشد. همانطور که در شکل یک آشکار است، کلوآک شیپوری شکل است و دارای دو ناحیه گوارشی و ادراری  تناسلی می‌باشد. ناحیه گوارشی آن، به راست روده متصل است و محل تجمع مدفوع می‌باشد. در انتهای این ناحیه، اسفنگتری وجود دارد که باعث نگهداری و تجمع مدفوع شده و در موقع دفع باز می‌شود.

ناحیه ادراری  تناسلی کلوآک، بعد از اسفنگتر ناحیه گوارشی قرار دارد. در طیور نر، مجرای ادراری و مجرای خروجی منی در این ناحیه باز می‌شود. در انتهای ناحیه ادراری تناسلی (جفتگیری) جنس نر، به نام اجسام فالیک وجود دارد. در طیور ماده، مجاری تخمدان‌ها به جای مجاری خروج منی و آلت جفت گیری طیور نر، به ناحیه ادراری تناسلی وارد می‌شود. در انتهای کلوآک، اسفنگتر مقعد قرار دارد که در تمام حالات بجز در موقع دفع مدفوع، جفت گیری و تخم گذاری، بسته می‌باشد.

مترجم: مهندس نیما مؤذن (دانشجوی کارشناسی ارشد تغذیه طیور- مدیر امور بین الملل نشریه دنیای کشت و صنعت)

پی نوشت‌ها: 

1- Mouth

2- Esophagus

3- Crop

4- Proventriculus

5- Gizzard

6- Small intestine

7- Duodenum

8- Jejunum

9- Ileum

10- Absorption

11- Villi

12- Large intestine

13- Cecum

14- Caeca

15- Rectum

16- Cloaca

منبع:

Reference: America's Research-Based Learning Network ®