به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ عناصر معدنی عناصر معدنی ۵ - ۲ درصد وزن بدن جانوران را تشکیل می‌دهند که ۷۵ درصد از این میزان در استخوان‌ها متمرکز میباشد.
اکثر عناصر معدنی طبیعت در بدن یافت شده اند و وجود آنها در غذا ضروری میباشد. تعداد ۱۶ عنصر از مواد معدنی در متابولسیم بدن نقش دارند که مواد معدنی ضروری میباشند.
این ۱۶ عنصر بر اساس تراکم در بدن به دو دسته تقسیم میشوند: 1ـ ماکرومینرال Macromineral ـ 2- میکرومینرال Micromineral. دسته ماکرومینرال ها نسبت به میکرومینرال ها در بدن تراکم بیشتری دارند و بایستی مقدارشان در غذای دام بیشتر باشد. مقدار این مواد معدنی را به درصد بیان می‌کنیم مانند: سدیم، کلر، کلسیم، فسفر، پتاسیم، منیزیم و گوگرد. دسته میکرومینرال ها یا عناصر کم مقدار: چون مقدارشان کم است بر اساس درصد بیان نمی‌شوند، از P.P.M یا mg/kg استفاده میشود. از این گروه میتوان ید، آهن، مس، سلنیوم، مولیبدن، فلوئور، کبالت، منگنز و روی را نام برد.
● نقش یا وظائف عناصر معدنی خوراک: ۱ـ بعضی از این عناصر در ساختمان اسکلت و دندان ها بکار رفته و باعث استحکام این بافت‌ها میشوند مانند کلسیم و فسفر. ۲ـ بعضی در ساختمان مواد آلی بکار می‌روند مانند فسفولیپیدها و اسیدهای نوکلئیک که فسفر دارند و هموگلوبین که دارای آهن است و اسید آمینه هایی مانند سیستئین و میتیونین که حاوی گوگرد میباشند. ۳ـ بعضی از عناصر معدنی بصورت کوآنزیم عمل میکنند، یعنی باعث فعال شدن آنزیمهائی میشوند. مثل منیزیم، منگنز و روی. ۴ـ بعضی بصورت محلول در خون و سایر مایعات بدن وجود دارند که هر کدام یک نقش فیزیولوژیکی مهمی را بعهده دارند. مانند سدیم و پتاسیم که در تنظیم فشار اسمزی و تحریک‌پذیری سلولهای ماهیچه‌ای و عصبی دخالت دارند.
● شرایط کلی ایجاد کمبود عناصر معدنی
۱ـ کمبود مواد معدنی در غذا: جیره متعادل باید مخلوطی از چند غذا باشد اما به لحاظ اینکه دامدار صرفه اقتصادی را در نظر می‌گیرد و عموماً از غذاهای اطرافش جهت دام‌هایش استفاده می‌کند، عموماً کمبود مواد معدنی را بدنبال دارند. مثلاً عناصر لگومینه مواد معدنی بیشتری دارند که اگر کم مصرف شوند نهایتاً کمبود داریم.
۲ـ کمبود در خاک: بعضی مناطق بطور طبیعی دارای خاک فقیری هستند و در نتیجه گیاهانشان نیز فقیر میباشند. اگر در یک ناحیه چندین سال متوالی فقط یک نوع گیاه کاشته شود بسته به نوع گیاه بعضی از مواد معدنی در خاک کم میشوند به خصوص میکرومینرالها. گاهی اوقات عناصر معدنی موجود در خاک کافی میباشد اما شرایطی در خاک وجود دارد که از جذب این عناصر جلوگیری می کند، مثلاً در خاک قلیایی جذب منگنز کم میشود.
۳ـ عدم تعادل بین مقدار عناصر معدنی: وجود عناصر معدنی در غذا به تنهایی برای رفع احتیاجات کافی نیست. برای جذب صحیح باید بین بعضی از عناصر معدنی یک نسبت متعادل برقرار باشد. مثلاً بهترین نسبت بین کلسیم و فسفر ۱/۲ یا ۱/۱ میباشد. اگر میزان کلسیم بالا باشد از جذب فسفر، منگنز و روی کاسته میشود. عناصر معدنی در بدن ذخیره میشوند و به همین دلیل کمبود آنها احساس نمیشود و حتی بدن ممکن است مکانیسم‌هایی برای نگهداری آنها داشته باشد. کمبود ممکن است کم باشد و ظاهر حیوان چیزی را نشان ندهد ولی تمام کمبودها دیر یا زود حیوان را تحت تاثیر قرار می‌دهد. مثلاً تولید شیر یا پشم کاهش می‌یابد. تشخیص کمبود ها آسان نمی‌باشد زیرا علائم اختصاصی نداریم و با علائم کمبود ویتامین ها و ناراحتی های انگلی و بیماری‌های عفونی اشتباه میشوند و گاهی ممکن است کمبود دو یا چند عنصر را داشته باشیم و یا همراه با کمبود مواد معدنی باشد. در شرایط عادی کمبود فلوئور و مولیبدن اصلاً ایجاد نمیشود چون در تمامی غذاها موجود می باشند. بیشتر زیاد بودن این دو عنصر مطرح است چون سمی میباشند. کمبود پتاسیم و روی نادر است. کمبود بعضی از عناصر مانند مس و سلنیوم و ید بیشتر در مناطقی با خاک فقیر دیده میشوند.
● مس Cu
مس بطور عمده در کبد، مغز، کلیه ها، قلب و در بخش‌های رنگی چشم و موها و پشم وجود دارد. مس یکی از عناصر ضروری بافتهای خون از نظر رشد سلول های خون یا ترمبوسیتها است بعلاوه نگهداری سلولهای فوق با مقدار کافی مس در بدن هم بستگی دارد و در اثر کمبود مس ممکن است اختلالاتی در ادامه فعالیت ترمبوسیست ها از نظر مکانیسم انعقاد خون رخ دهد. در آزمایش هایی که بوسیله مس نشاندار در تغذیه گوسفند بعمل آمده مس بلافاصله در خون حیوان ظاهر میشود و با فراکسیون آلبومین باند اتصالی تشکیل می دهد. بعد از ۲۴ ساعت قسمت بیشتر مس نشاندار در سرولوپلاسمین (پروتئین مس دار خون) و متصل با جزء گلوبولین آن مشاهده میشود. آزمایش نشان داده است که تقریباً نصف مس موجود در بدن گوسفند در عضلات متمرکز گردیده است و نصف بقیه در تمام بافت های بدن وجود دارد. مس در درجه اول در کبد و آنگاه در مغز استخوان و به مقدار کمتر در بافتهای دیگر گوسفند ذخیره میشود.
مقدار مس ذخیره در بدن بره هنگام تولد مشابه آهن ذخیره، تقریباً زیاد است و چون شیر از نظر مس فقیر است، مس ذخیره در بدن بره نوزاد، میتواند احتیاجات حیوان را از این نظر برطرف سازد. مس بعنوان کاتالیزور در سنتز هموگلوبین نقشی بعهده دارد و از نظر فیزیولوژی با متابولیسم آهن در بدن ارتباط می یابد. در اثر کمبود در بدن انتقال آهن از بافت‌ها به پلاسمای خون کاهش یافته و هیپوفریمی یا کاهش غلظت آهن در خون بوجود می آید و نهایتاً کم خونی (Anemia) را داریم. مس برای جذب آهن و آزاد شدن آهن از محل ذخیره لازم است. ترانسفرین آهن را بصورت Fe۳+ در خون حمل می کند و لازم است که آهن هم در موقع جذب و هم در زمان آزاد شدن از محل ذخیره بصورت Fe۳+ حمل شود، ۳ آنزیم زنین اکسیداز و سرولوپلاسمین و فراکسیداز، در این مرحله نقش حیاتی دارند. مس از اعضای مهم این سه آنزیم فوق میباشد و حال اگر حیوان با کمبود مس مواجه شود جذب آهن و آزادسازی آهن ازمحل ذخیره کم میشود و نهایتاً کم خونی را بدنبال خواهد داشت. بعلاوه مس موجود در مجرای روده جذب آهن را بداخل سلولهای مخاطی تسریع می کند و به همین جهت در اثر کمبود مس جذب آهن نیز کاهش می‌یابد. مس در بسیاری از سیستم‌های آنزیمی نیز شرکت و یا دخالت دارد. مس در سیستم آنزیمی سنتزکراتین شرکت دارد و کراتین خود از اجزای متشکله مو و پشم میباشد. بعبارت دیگر کمبود مس سبب نقصان سنتزکراتین و موجب اختلالاتی در ساختمان و اندازه رشد مو و پشم میشود. کمبود مس باعث تغییرات کیفی در مو و پشم گوسفند نیز میشود. بعلت شرکت مس در سیستم آنزیمی سنتزالاستین، پشم‌های نخی و مویی شکل که سست و براق بوده و دارای پیچش طبیعی نیستند ظاهر میشود. علت این است که پروتئین پشم کراتین است که اسید آمینه گوگرددار سیستئین در آن زیاد بکار رفته است. برای ایجاد جعد، بین مولکول‌های سیستئین بایستی که پیوند دی سولفیدی ایجاد شود که آنزیم پلی فنیل اکسیداز Poly Phenyl Oxidase این وظیفه را بعهده دارد. مس یکی از اجزای این آنزیم می باشد که در صورت کمبود مس پشم جعد طبیعی خود را از دست می دهد. پشم شل میشود و ظاهر براق پیدا می‌کند. آنزیم تیروزیناز که اسید آمینه تیروزین را در سلولهای ملانوبلاست به رنگدانه سیاه ملانین تبدیل می‌نماید یک پروتئین مس دار است و در صورتیکه احتیاجات گوسفند از نظرمس به مقدار کافی تامین نشود در تشکیل آنزیم نامبرده و در ایجاد رنگدانه سیاه ملانین اختلال حاصل می‌گردد. اختلال فوق سبب تحلیل رنگدانه سیاه پشم در بدن و رنگ سیاه مو بویژه در اطراف چشم‌های گوسفند میشود. در گاو موهای قرمزرنگ زرد می شوند و موهای سیاه، قهوه‌ای می‌گردند. بدنبال کمبود مس ضایعات استخوانی نیز مشاهده میشود. کمبود مس از دو طریق ضایعات استخوانی را ایجاد می‌کند. ۱ـ کاهش فعالیت سلولهای استئوبلاست. ۲ـ کاهش فعالیت آنزیم Lysyl Oxidase. در استخوان‌ها مقادیر زیادی کلاژن وجود دارد که باعث قوام استخوان میشود. مولکول‌های کلاژن ابتدا تروپوکلاژن هستند. در صورت وجود آنزیم Lysyl Oxidase با تشکیل حلقه‌های متقاطع تروپوکلاژن تبدیل به کلاژن میشود. این آنزیم حاوی مس است و کمبود مس نهایتاً باعث نرمی استخوان میشود. همین اتصالات توسط همین آنزیم در الاستین نیز ایجاد میشود و اگر باز کمبود مس موجود باشد الاستین نیز کم ساخته میشود در نتیجه از مقاومت رگهایی مثل آئورت کاسته میشود و نهایتاً آنوریسم را داریم.
● شرایط ایجاد کمبود مس
کمبود مس در نشخوار کنندگان در سرتاسر دنیا گزارش شده است و کمبود مس درمانگاهی و تحت درمانگاهی هر دو از لحاظ اقتصادی قابل توجه هستند. کمبود میتواند بصورت اولیه و ثانویه باشد.
در حالت اولیه: کمبود مس در غذای دام است. مراتع در اوایل بهار که علوفه جوان هستند باندازه کافی مس ندارند و حیواناتی که از این مراتع تغذیه می کنند مستعد به ابتلاء می باشند. بخصوص اگر خاک منطقه از لحاظ مس هم فقیر باشد. کمبود مس بیشتر در بهار و تابستان و بیشتر در مراتع دیده میشود. در حیواناتی که محصور نگهداری میشوند کمبود مس بندرت دیده میشود. چون معمولاً برای تغذیه این دام ها از کنسانتره و علوفه خشک استفاده میشود و کنسانتره به اندازه کافی مس دارند و همچنین علف هایی که برای خشک شدن بکار می روند بالغ هستند و علوفه بالغ بطور کلی از لحاظ عناصر معدنی غنی تر از علوفه جوان میباشند. گیاهانی که میزان مس موجود در یک کیلوگرم از ماده خشکشان کمتر از ۳ میلی گرم باشد میتوانند باعث بروز عوارض درمانگاهی کمبود مس شوند و اگر میزان مس در این گیاهان به (mg/kg ۵-۳) برسد کمبود مس بصورت تحت درمانگاهی خود را نشان می دهد. دامهای جوان خیلی حساستر از بالغین میباشند و حساسیت گاو از گوسفند بیشتر میباشد. میزان مورد احتیاج به مس در گوساله ها 1 تا 2، بره ها ۱ تا ۵ و گوسفندان بالغ ۵ تا ۹ و گاو گوشتی و شیری ۸ تا۱۵ و گاو آبستن ۱۳ تا ۲۰ میلی گرم مس در یک کیلوگرم ماده خشک جیره غذایی میباشد.
کمبود ثانویه:
کمبود مس در گوسفند ممکن است بعلت میزان مازاد بر احتیاج مولیبدنوم درغذا باشد و بیماری بعلت اثر ناسازگاری بین دو عنصر بوجود بیاید. در این حالت بیماری را به نام «مولیبد نیوزیس» یا (Teart) می‌خوانند و چون اسهال مداومی بین ۸ تا۱۰ روز به رنگ زرد مایل به سبز تا سیاه از نشانی‌های مشخص آن است از تارت به نام «اسهال سیاه گوسفند» نیز نام می برند. استفاده از سولفات مس در علوفه و یا غذاهای غنی از مولیبدنوم نیز سبب بروز اختلالات فوق در گوسفند میشود و بر اساس پدیده فوق عده ای معتقدند که رابطه ای بین سه عنصر مولیبدنوم، گوگرد و مس وجود دارد به قسمی که اثر محدود کننده یا ناسازگاری مولیبدنوم روی مس فقط در مجاورت عنصر گوگرد امکان پذیر است. میکروارگانیسم های موجود در شبکه نشخوارکنندگان از گوگرد موجود در غذا مقداری سولفید تولید می کنند. این مقدار سولفید با مولیبدنوم ترکیب شده و تیومولیبدات مس تولید میشود که نامحلول بوده و جذب نمیشود. نسبت مناسب بین مس و مولیبدنوم (۵ به ۱) است. نسبت بحرانی ۱/۲ میباشد. در فصل بهار مولیبدنوم در گیاهان زیاد است که با کمبود مس توام شده و بروز کمبود تشدید میشود.
● نشانی‌های درمانگاهی کمبود مس در دام و طیور
گاو: گوساله هایی که چند هفته از تولدشان گذشته علائم کمبود مس را نشان می دهند اما بروز علائم ظاهری هنگامی مشاهده می گردد که گوساله ۳ تا ۴ ماه از جیره ای که فاقد مس کافی باشد استفاده نماید. در گاو موهای قرمزرنگ، زرد میشوند و موهای سیاه قهوه ای کم رنگ می‌گردد و بعلت تغییر رنگ موها در اطراف چشم گاو، گاو حالت مار عینکی پیدا می‌کند. از علائم مشخصه کمبود مس، رشد کند، عدم بروز علائم فحلی، اسهال متناوب و وضعیت ظاهری نامطلوب می باشد. در حالت پیشرفته بیماری کم خونی توسعه پیدا کرده و در صورت عدم درمان بعد از چند هفته یا ماه دام بعلت لاغری مفرط تلف میشود. گوساله هایی که مستقیماً از شیر مادران خود استفاده می کنند از لحاظ درمانگاهی عموماً سالم هستند اما امکان تغییراتی در اسکلت بدنی آنها مانند تورم اپی فیز، قوسی شدن پاها و کمانی شدن کمر وجود دارد که اینگونه گوساله ها بعلت انقباض تاندون خم کننده (Flexor Tendon) بر روی نوک سم حرک میکنند. بعلت کمبود شدید مس در گاو بالغ نارسایی حاد قلبی روی می دهد که این عارضه را در استرالیا بیماری ازپا افتادگی گاوان (Falling disease) می نامند.
● بیماری از پا افتادگی گاو (Falling disease)
بیماری فالینگ که یکی از نارسایی‌های شناخته شده قلبی عروقی در گاو میباشد در اثر کمبود مس بروز می نماید. ضایعات اولیه بصورت آتروفی پیشرفته عضله قلب می باشد که بافت فیبروزه جایگزین این عضله شده است. مرگ ناگهانی از علامت مشخصه این بیمای است که عموماً بعلت نارسایی قلبی ناشی از فعالیت یا تهییج می باشد. خصوصیات این بیماری عبارتست از ماده گاوانی که ظاهراً سلامت کافی دارند سر خود را به سمت بالا حرکت می دهند. نعره می کشند و به زمین می افتند و در اغلب موارد فوراً تلف میشوند ولی بعضی پس از افتادن تقلای کمی برای برخاستن می کنند و چند دقیقه ای ضمن کشیدن نعره دست و پا می زنند. موارد نادری نشانیها تا ۲۴ ساعت و گاهی بیشتر دوام پیدا می کند. اینگونه حیوانات به تواتر سر خود را پایین می آورند، دستهای خود را ستون قرار می دهند ولی بطور ناگهانی در یکی از این مراحل تلف میشوند. این بیماری هنوز در گوسفند و اسب مشاهده نشده اما در خوک و طیور گزارش شده است. گاو در مقایسه با گوسفند نسبت به افزایش مولیبدنوم و کاهش مس در جیره حساسیت بیشتری دارد. درصورتیکه نسبت مس به مولیبدنوم به کمتر از ۱/۲ برسد علائم کمبود مس آشکار می‌گردد که لاغری مفرط، اسهال آبکی کف دار، تورم دستگاه تناسلی و کم خونی از علائم مشخصه این بیماری است که نهایتاً در صورت عدم درمان، به مرگ دام منجر میشود. طولانی شدن این بیماری پوکی و شکستگی استخوان را نیز بهمراه خواهد داشت.
● کمبود مس در گوسفند
کاهش رشد، کم خونی و اسهال از مهمترین علائم کمبود مس در گوسفندان میباشد. در حالت کمبود شدید مس گوسفند دچار لاغری مفرط شده و تلف میشود. از علائم دیگراین بیماری که از لحاظ اقتصادی قابل توجه است کاهش رشد در پشم و پایین آمدن کیفیت آن میباشد. مس در نگهداری میلین در تارهای عصبی و در تشکیل استخوان نقشی بعهده دارد و در اثر کمبود آن، عدم هماهنگی حرکات عضلانی و اختلالات استخوانی از قبیل لنگش و تورم عضلانی و شکستگی استخوان ها در بره به وجود می آید. اختلالات عصب کمبود مس در بره‌ها موجب بیماری میشود که این سندرم در استرالیا «عدم تعادل به شکل همه گیر» Enzootic ataxia و در انگلستان «پشت نوسانی» Sway back نامیده میشود. در این بیماری میلین سلول های عصبی در مغز و نخاع خوب تشکیل نمیشود زیرا برای تشکیل میلین به آنزیم سیتوکروم اکسیداز احتیاج است و در ساختمان این آنزیم هم مس بکار رفته است. این عارضه در بره‌ها باعث مرگ سلولی در قسمت سفید مخ و استحاله قسمت حرکتی نخاع میشود. از علائم این عارضه می توان تولد بره های مرده، وجود فلجی در بره ها هنگام تولد یا در چند روز بعد تولد، سرگیجه، کوری، تلوتلو خوردن و نشستن بره ها مانند سگ را ذکر کرد.
این حالت عدم تعادل در بزغاله ها و خیلی به ندرت در گوساله ها نیز رخ داده است. در گوسفند و سایر نشخوارکنندگان بیماری دیگری به نام «ناخوشی نمک» نیز بروز می کند که نشانه های بالینی آن مشابه نشانه های کمبود مس و کبالت است و با تجویز مکمل های محتوی عناصر نامبرده برطرف میشود. در تغذیه گوسفند از استفاده غیرضروری و مازاد بر احتیاج مس باید جداً احتراز نمود زیرا زیادی مس باعث مسمومیت می گردد. در این نوع مسمومیت مهمترین مخزن ذخیره مس یعنی کبد، نخستین اندامی است که آسیب می بیند و در صورتیکه گوسفند از علوفه مراتعی که مقدار مس در آنها زیادتر از حد معمول باشد تغذیه نماید مسمومیت مزمن مس در حیوان ظاهر می گردد. بعلاوه تغذیه طولانی گوسفند با جیره ای که روزانه دارای ۲۵ تا ۳۰ میلی گرم مس است سبب زردی یا یرقان همولیتیک میشود. در بیماری فوق گلبول‌های قرمز به شکل غیرعادی از ۱۲۰ روزگی تخریب میشوند و کبد قدرت خود را از نظر ذخیره رنگدانه های صفراوی حاصل از تجزیه گلبول قرمز از دست می دهد. به همین جهت رنگدانه های فوق در پلاسمای خون متراکم میشوند و پوست حیوان به رنگ زرد پریده بنظر می رسد.
● آسیب‌شناسی درمانگاهی کمبود مس در گاو
میزان مس موجود دریک کیلوگرم ماده خشک کبد در گاو بالغ سالم 1/55 الی 3/15 و در گوساله تازه به دنیا آمده سالم 9/4 ـ 3/15 میلی مول است که در حالت بیماری همین مقدار مس در بالغین به کمتر از 0/16 و در گاوهای یک ساله به کمتر از 0/32 و در گوساله ها به کمتر از 0/79 میلی مول می رسد. در گوسفندان بالغ و سالم میزان مس 0/8 تا 9/4 میلی مول در یک کیلوگرم ماده خشک کبد است و در حالت کمبود مس این میزان به 0/32 تا 0/47 می رسد و اگر به عدد کمتر از 0/24 مول برسیم بیماری Sway back در بره ها ظاهر میشود. در بره و بزغاله هایی که دچار عارضه Sway back می باشند میزان مس به 0/065 تا 0/24 میلی مول تنزل پیدا می کند. در گاو و گوسفند سالم میزان مس موجود در خون ۹ تا ۲۶ میکرومول در لیتر است. در مقادیر کمتر از ۹ میکرومول عارضه تحت درمانگاهی بیماری ظاهر می شوند. در میش و گاو کم خونی به شکل هیپوکرومیک ماکروستیک Hypochromic macrocytic و در بره ها به شکل میکروسیتیک Microcytic بروز می نماید.
● علائم کالبد گشائی
از مهمترین علائم کالبد گشایی لاغری مفرط و پوکی استخوان در حیوانات جوان میباشد. در گوساله‌ها امکان دارد بزرگ شدن قسمت اپی فیز استخوان مشهود باشد. دربعضی ازموارد Sway back در مغز حفره هایی قابل مشاهده میباشند و در تماس موارد سندرم Sway back توسط میکروسکوپ در مغز و نخاع بطور منطقه‌ای فقدان میلین و نکروز عصبی و استحاله فیبرهای عصبی نخاع را میتوان مشاهده کرد. در بیماری فالینگ علائم اتساع سیاهرگی، شل شدن قلب فیبروزی و هموسیدروز قابل مشاهده هستند.
● تشخیص بیماری از پا افتادگی گاو
تشخیص این بیماری با توجه به تاریخچه، علائم درمانگاهی و پاسخ مناسب به تجویز مس صورت می گیرد. برای اندازه گیری میزان مس خون و کبد می توان از فعالیت آنزیم سیتوکروم اکسیداز و سرولوپلاسمین که با سطح پلاسمایی مس ارتباط مستقیم دارند استفاده کرد. اندازه گیری مس موجود در جیره غذائی، مرتع و خاک منطقه جهت شناسایی منبع کمبود ضروری است.
● تشخیص تفریقی
بیماری های سالمونلوز، فاسیلوزمزمن، یون و گاسترو اینتریت انگلی بخاطر طبیعت تحلیل برنده ای که دارند بایستی با بیماری کمبود مس تشخیص تفریقی داده شوند. همچنین ناهنجاری های اسکلتی که ناشی از کمبود و یا متعادل نبودن میزان کلسیم و فسفر و ویتامین D حاصل می شوند. در موارد آبسه های نخاعی و عفونت های سیستم اعصاب مرکزی، بیماری عضله سفید و عفونت خون ناشی از گزش کنه علائم عصبی مشابه سندرم Enzootic ataxia میباشند.
● درمان بیماری فالینگ در دام
تجویز خوراکی محلول سولفات مس به میزان ۴ گرم برای گاو و 1/5 گرم برای گوسفند بالغ یک هفته در میان مناسب بوده است. از روش های دیگر درمان خورانیدن ۴ گرم سولفات مس به گوساله‌های ۲ تا ۶ ماهه و ۱۰ تا ۸ گرم به گاوان بالغ هفته ای یکبار بمدت ۳ تا ۵ هفته برای درمان کمبود مس اولیه و ثانویه توصیه می گردد. جیره غذایی دامهای مبتلا را باید بوسیله مکمل مس دار اصلاح نمود. برای این منظور باید به املاح معدنی به نسبت ۳ تا ۵ درصد سولفات مس اضافه نمود. مخلوط املاح معدنی که برای گاوان توصیه میشود حاوی ۵۰ درصد مکمل کلسیم و فسفر ۴۵ درصد ملح کبالت ید دار و ۵ ـ۳ درصد سولفات مس می باشد. این مخلوط را می توان جداگانه بکار برد و یا به نسبت یک درصد به جیره غذایی گاوان افزود. در مواردی که نیاز فوری به تجویز مس وجود دارد میتوان مس را تزریق نمود. بطور کلی در مواردی که کمبود مس وجود دارد دام به درمان با مس پاسخ مثبت می دهد ولی عوارض شدید اسکلتی، عصبی و دستگاه گردش خون غیرقابل ترمیم میباشد.
منبع : مجله خوشه