غدد درون ریز و هورمون های تولیدمثلی در میگو

به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ بعد از ماهیان باله دار(Finfish)، سخت پوستانی مانند میگوی دریایی، میگوی آب شیرین، خرچنگ، لابستر و ... از اهمیت بالایی در آبزی پروری برخوردارند. سیستم هورمونی – عصبی و ساز و کار کنترل هورمونی سخت پوستان تا حدودی با ماهیان استخوانی اختلاف دارد. دسته نورون های عصبی موجود در مغز، عقده های عصبی سینه ای، رابط اعصاب کناری و ... جزء نورون های ترشحی – عصبی سخت پوستان می باشد. علاوه بر این، یک اندام تخصصی ترشحی – عصبی به نام اندام ایکس (X-organ) در بخش پایه ی چشمی قرار دارد. پایه ی چشمی واقع در ساقه ی چشمی (eyestalk) شامل سه عقده عصبی به نام های مدولای بیرونی،‌ داخلی و انتهایی می باشد.

نورون های عصبی – ترشحی در مدولای انتهایی قرار دارند. آکسون های این نورون های عصبی – ترشحی به اندام عصبی – خونی به نام غده ی سینوسی وارد می گردد. این غده به عنوان مرکز نگهداری و آزادسازی هورمون مطرح می باشد. غده ی سینوسی در قسمت کناری بین مدولای بیرونی و داخلی قرار می گیرد. از آنجایی که غده ی سینوسی برای ذخیره و آزاد سازی هورمون های عصبی که توسط نورون های اندام ایکس ترشح می شود، بکار می رود؛ این اندام را "مجموعه ی اندام ایکس – غده ی سینوسی "(complex sinus gland – x-organ) می نامند. 

اندام ایکس چند هورمون ترشح می کند که عبارتند از

۱) هورمون تغییر دهنده ی رنگ چشم (بوسیله ی تحریک رنگدانه ی رتین) 

۲) هورمون موثر در تغییر رنگ بدن 

۳) هورمون تنظیم کننده ی قند خون (CHH=crustacean hypergliycemic hormon) 

۴) هورمون موثر بر جلوگیری از رشد غدد جنسی یا تخمدان GIH/OIH=Gonad or ovary inhibiting hormone 

۵) هورمون جلوگیری کننده از پوست اندازیMIH=Molt inhibiting hormone 

از دیگر نوروپیتیدها، هورمون محرک غدد جنسی (GSH ) است که از عقده ی عصبی واقع در قسمت سینه ای ترشح می گردد. نورون های عصبی ترشحی واقع در گره ی عصبی فوق مری، عامل آزاد کننده ی هورمون محرک غدد جنسی (GSHRF) را که باعث تحریک ترشح هورمون محرک غدد جنسی (GSH) می شود، را ترشح می کند. 

علاوه بر سیستم های عصبی – ترشحی بیان شده، چهار غده ی درون ریز زیر در بدن سخت پوستان وجود دارد: 

۱) تخمدان

۲) غده ی آندروژنیک

۳) اندام دهانی

۴) اندام Y 

اندام Y  دربخش دهانی بدن قرار دارد. این اندام هورمون پوست اندازی (ecdysone ) که یک هورمون استروئیدی است، ترشح می نماید. فعالیت ترشحی این اندام بوسیله ی اندام ایکس (باترشح MIH = هورمون جلوگیری کننده از پوست اندازی ) و اندام دهانی کنترل می گردد. MIH از ترشح هورمون اندام Y جلوگیری می کند و اندام دهانی باعث تحریک این اندام می شود. 

اندام دهانی (mandibular) با ترشح  methyl farnesoate دررشد تخمدان و ویتلوژنزیس (زرده سازی) نقش دارد. فعالیت اندام دهانی تحت کنترل هورمون پایه ی چشمی می باشد (در بسیاری از سخت پوستان)؛ چون با ازبین بردن پایه ی چشمی هورمون MF افزایش می یابد. همانطوریکه گفته شد، MF نقش تحریک اندام Y را برای ترشح هورمون اکدیزون (هورمون پوست اندازی) برعهده دارد. 

پوست اندازی پدیده ای منظم در سخت پوستانی از قبیل میگوی آب شیرین، خرچنگ، لابستر و .... می باشد که همراه با رشد آنها اتفاق می افتد. چرخه ی پوست اندازی شامل چهار مرحله ی زیر می باشد : 

۱) پیش از پوست اندازی premolt 

۲) پوست اندازی molt 

۳) بین پوست اندازی intermolt 

۴) پس از پوست اندازی postmolt 

در طول مرحله ی پیش از پوست اندازی مواد معدنی اسکلت قبلی (قدیمی) جذب و در گاسترولیت (قسمت سخت دیواره ی معده) یا هپاتو پانکراس ذخیره می گردد. در ادامه گلیکوژن در زیر پوست ذخیره شده و مصرف اکسیژن به خاطر افزایش فعالیت های متابولیکی زیاد می شود. در مرحله ی پوست اندازی، کوتیکول قدیمی به خاطر افزایش اندازه بدن در اثر جذب آب، از بدن جدا می گردد. در مرحله ی پس از پوست اندازی اسکلت خارجی جدید از طریق ته نشینی دوباره ی کتین و نمک های معدنی تشکیل می گردد. مرحله ی بین پوست اندازی، مرحله ی سکون می باشد. 

هورمون پوست اندازی بوسیله ی اندام Y در مرحله ی پیش از پوست اندازی و بین پوست اندازی ترشح می گردد. در مرحله ی پس از پوست اندازی در اثر ترشح هورمون MIH از اندام ایکس، ترشح هورمون پوست اندازی متوقف می گردد.

غده ی آندروژنیک در جنس نر وجود دارد. بیضه ها به عنوان غدد درون ریز مطرح نبوده ولی غده ی آندروژنیک بصورت غده ی درون ریز عمل می کند. هورمون آندروژنیکی که توسط این غده ترشح می گردد، در ایجاد صفات ثانویه و مراحل اسپرم سازی (اسپرماتوژنزیس) در جنس نر نقش دارد. 

اگر غده ی آندروژنیک از جنس نر برداشته شود، ممکن است به جنس ماده تغییر جنسیت دهد و تخمدان درآن شکل پیدا کند. 

GIH/OIH که از مجموعه غده سینوسی – اندام ایکس ترشح می گردد، رشد تخمدان را کنترل می کند. اگر از ترشح این هورمون جلوگیری به عمل آید، تخمدان به سرعت رشد کرده و زرده سازی (ویتلوژنزیس) و رسیدگی جنسی سریعا انجام می گیرد. به خاطر نقش ویژه ی این هورمون در زرده سازی، آنرا VIH (هورمون بازدارنده ی زرده سازی) نیز می نامند. از این رو، برای القاء رسیدگی تخمدان در میگو و خرچنگ در سالن تکثیر از تکنیک قطع ساقه ی چشمی استفاده می شود. در هنگام قطع ساقه ی چشمی مجموعه غده سینوسی – اندام ایکس به همراه ساقه ی چشمی برداشته می شود، در نتیجه تخمدان از اثر بازدارندگی GIH/OIH و MIH رها می گردد. 

نویسنده:

سید مرتضی ابراهیم زاده 

دانش آموخته ی دانشگاه تربیت مدرس-مقطع کارشناسی ارشد