به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ مطالعه تئوری‌های فیزیولوژیکی کنترل مصرف خوراک در پستانداران از سال 1988 آغاز شد که در آن زمان دانسته‌ها راجع به طیور کم بود. کنترل مصرف خوراک در پستانداران وابسته به نواحی خاصی از هیپوتالاموس مغز است که دارای محرک‌ها و تنظیم کننده‌های بیشماری است. برخلاف پستانداران، در پرندگان خاصیت بافت خوراک و دیدن آن تأثیر بیشتری بر مصرف خوراک دارد ( نسبت به طعم و مزه‌ی خوراک). در مقایسه با پستانداران، پرندگان حس بویایی ضعیف تری دارند. همچنین پرنده اگر شکل خوراک را تشخیص ندهد، آن را با ولع نخواهد خورد.
1- تئوری‌های کنترل مصرف خوراک در طیور
خوراک مصرفی به واسطه مکانیسم‌های متعددی قابل کنترل است. متداول‌ترین تنظیم کننده‌های مصرف خوراک شامل : تئوری گلوکواستاتیک، تئوری ترموستاتیک، انبساط لوله گوارشی، چرخش اسیدهای آمینه و پروتئین خورده شده در بدن و تئوری لیپواستاتیک (گلاوز، 1989). فرضیه گلوکواستاتیک تنظیم گلوکز خون و مقدار گلوکز وارد شده به کبد، پس از خوردن خوراک را توضیح می‌دهد. کاهش گلوکز خون (هایپوگلایسمی) موجب تحریک اعصاب مرکزی و تحریک اشتها شده، در صورتی که افزایش گلوکز خون (هایپرگلایسمی) موجب تحریک مرکز سیری می‌شود. شرلوک و فربز (1981) نشان دادند، تزریق گلوکز در سیاهرگ باب کبد جوجه‌های گرسنه، موجب کاهش مصرف خوراک آن‌ها می‌شود. در حالی که با تزریق گلوکز در سیاهرگ کردن، چنین عکس العملی مشاهده نشد.
وقتی پرندگان انتخاب آزادانه‌ای به خوراک دارند، پرندگان مصرف خوراک را بر اساس نیازهای انرژی و آمینواسیدی خود نیز تنظیم می‌کنند.فرضیه ترمواستاتیک به شدت با تنظیم حرارتی پرنده ربط دارد. عامل اصلی محیطی تنظیم کننده‌ی مصرف خوراک دما است. پرندگان موجوداتی خونگرم می‌باشند که به این معناست که آن‌ها، در برابر نوسانات محیطی مقابله کرده و دمای داخلی خود را حفظ می‌کنند. در هنگام گرمای زیاد، ممکن است پرنده قادر به کاهش گرمای تولیدی مربوط به متابولیسم طبیعی بدن (متابولیسم مواد مغذی) نباشد. همچنین در این شرایط نیازهای انرژی نگهداری، کاهش می‌یابد. حاصل جمع این دو عامل، موجب کاهش مصرف خوراک می‌شود. در این شرایط محیطی، تراکم مواد مغذی باید افزایش یابد. افزایش دمای محیط (بیش از ناحیه خنثی)، موجب کاهش مصرف خوراک می‌شود (هورویتز، 1980). در استرس گرمایی مزمن، با توجه به تولید حرارت هنگام هضم خوراک که به گرمای بدن می‌افزاید، مصرف خوراک باید کم شود. میزان حرارت تولیدی هضم خوراک، به ترکیب جیره بستگی دارد. تأمین انرژی به وسیله کربوهیدرات‌ها موجب تولید حرارت هضمی بیشتری نسبت به چربی می‌شود (به دلیل انتقال فعال، که در جذب کربوهیدرات‌ها نقش دارد). در شرایط استرس گرمایی از طریق افزایش چربی جیره، کاهش کربوهیدرات و پروتئین و استفاده از مکمل اسیدهای آمینه می‌توان مصرف خوراک پرنده را در حد مطلوبی حفظ کرد.انبساط و حرکت لوله گوارشی بر مصرف خوراک پرندگان تأثیر‌گذار هستند (هر چند از نحوه‌ی تأثیر لوله گوارش بر مصرف خوراک، اطلاعات کمی نسبت به سایر عوامل موجود است). گیرنده‌های موجود در چینه دان، سیگنال‌های فیزیکی را ارسال می‌کنند. این گیرنده‌ها نسبت به فشار حساس هستند. پیام‌های ارسالی به مغز در مرکز سیری تجمع و منجر به کاهش مصرف خوراک می‌شوند. گیرنده‌های انبساطی در سنگدان نیز وجود داشته (داک، 1977) که آسیاب کردن خوراک و چسبندگی دستگاه گوارش را کنترل می‌کنند. فرضیه لیپواستاتیک، به نظر نقش چندانی در کنترل مصرف خوراک در جوجه‌ها و پرندگان بالغ ندارد. در بیشتر گونه‌ها، پرندگان جوان و بالغ از طریق کنترل میزان مصرف انرژی جیره، در برابر تغییرات چربی بدن از خود مقاومت نشان می‌دهند.
2-عوامل جیره‌ای موثر بر مصرف خوراک در مرغ گوشتی
عوامل جیره‌ای متفاوتی بر مصرف خوراک تاثیر گذارند، به خصوص اگر مواد مغذی جیره کم یا بیشتر از حد نیاز پرنده باشد. با توجه به اینکه مرغ گوشتی به منظور افزایش وزن انتخاب شده است، تغییرات جیره بر مصرف خوراکشان اثر کم‌تری نسبت به مرغ‌های تخمگذار دارد. مرغ‌های گوشتی تمایل به مصرف حداکثری خوراک تا پر شدن دستگاه گوارش دارند ( به شرط نبودن سموم در جیره، محیط و مدیریت بد و عوامل بیماریزا)
2-1- انرژی جیره
در مرغ گوشتی، میزان انرژی جیره تاثیر زیادی روی مصرف خوراک دارد. پرندگان تمایل به مصرف خوراک در حد نیازهای متابولیسمی دارند. میزان انرژی مورد نیاز بستگی به نیازهای نگهداری، رشد و یا تولید بدن دارد. بنابراین با کاهش میزان انرژی جیره، مصرف خوراک افزایش می‌یابد (تا زمانی که از طریق انبساط دستگاه گوارشی، مصرف خوراک محدود شود). از آنجا که در پرورش مرغ گوشتی، ضریب تبدیل غذایی عامل مهم اقتصادی به شمار می‌آید، کاهش انرژی جیره به منظور افزایش مصرف خوراک، عملی غیر منطقی به نظر می‌رسد.
2-2- پروتئین و اسیدهای آمینه جیره پرندگان
اسیدهای آمینه و پروتئین جیره بیشتر اثرات غیر مستقیمی بر مصرف خوراک دارند. دریافت روزانه اسید آمینه برای رشد، امری ضروری به نظر می‌رسد. همچنین عدم تعادل اسیدهای آمینه خاص، ممکن است منجر به تغییراتی سریع در مصرف خوراک جوجه‌ها شود. مکانیسم کنترل مصرف خوراک بستگی به غلظت اسیدهای آمینه خون نیز دارد.
3-2- ویتامین و مواد معدنی جیره
اصولاً ویتامین‌ها و مواد معدنی به عنوان کوفاکتور‌های شرکت کننده در متابولیسم مطرح هستند، هر چند برخی مواد معدنی پر مصرف از قبیل کلسیم، فسفر و منیزیوم در اسکلت بدن کاربرد دارند. در صورت کمبود و یا مصرف بیش از حد نیاز این مواد، مصرف خوراک نیز دچار تغییر می‌شود. کمبود ویتامین و مواد معدنی در جیره از طریق ایجاد اختلالات متابولیکی به طور غیر‌مستقیمی بر مصرف خوراک تاثیر دارند. کاهش جزئی مواد معدنی، با تحریک پرنده برای بیشتر به دست آوردن آن، احتمالاً موجب افزایش مصرف خوراک خواهد شد. بالعکس، حضور بیش از حد ویتامین و مواد معدنی در جیره، با بد مزه کردن دان، موجب اجتناب پرنده از خوردن خوراک می‌شود. علاوه براین، افزایش مصرف مواد معدنی با افزایش مصرف آب پرنده همراه خواهد بود. مصرف بیش از اندازه‌ی نمک موجب افزایش مصرف آب و کاهش مصرف خوراک می‌شود. کمبود مواد معدنی کم مصرف، تاثیر چندانی بر اشتهای پرنده ندارد (مگر در طولانی مدت.)
4-2- عوامل ضد تغذیه‌ای
به طور طبیعی برخی ترکیبات از قبیل ممانعت کننده‌های پروتئاز، آلکالوئیدها، گواترزا‌ها، اگزالات‌ها و فیتات‌ها موادی هستند که در ذرات مواد خوراکی وجود دارند. این ترکیبات ضد مغذی پس از مصرف موجب کاهش قابلیت دسترسی مواد مغذی، کاهش مصرف خوراک و کاهش رشد حیوانات می‌شوند (هتچوک، 1994. شاهیدی، 1997). منشأ برخی از مواد ضد تغذیه‌ای از متابولیسم باکتری‌ها و قارچ‌ها موجود در خوراک است.
5-2- مصرف آب در طیور
هر چند محاسبه میزان دقیق نیاز پرنده به آب نسبت به سایر مواد خوراکی کار آسانی نیست، آب ماده‌ای بسیار ضروری در جیره پرندگان به شمار می‌آید. میزان مصرف آب جوجه‌های گوشتی بستگی به دمای محیط و نسبت آن با رطوبت، ترکیبات جیره، نرخ رشد و بازده بازجذب آب از کلیه‌ها دارد. افزایش پروتئین خام جیره موجب افزایش مصرف آب و نسبت مصرف آب به خوراک می‌شود. مصرف خوراک کرامبل و پلت نسبت به خوراک آردی، موجب افزایش مصرف آب و خوراک خواهد شد. با افزایش نمک و یا سایر مواد معدنی اوسموتیک در جیره، افزایش مصرف آب به منظور افزایش دفع این مواد اضافی از کلیه‌ها را شاهد خواهیم بود.
مصرف آب تاثیر بسزایی بر مصرف خوراک دارد. با محدود شدن مصرف آب، بدن شروع به دهیدراته شدن می‌کند.
3-عوامل مدیریتی موثر بر مصرف خوراک در مرغ گوشتی
حتی اگر پرندگان دو گله جیره یکسانی دریافت کنند، میزان مصرف خوراک دو گله با دو ساختمان و تسهیلات جدا، متفاوت خواهد بود. این تفاوت در مصرف خوراک به دلیل تفاوت در مدیریت و بیماری ایجاد می‌شود. سه عامل مدیریتی مهم که بر مصرف خوراک جوجه‌های گوشتی موثرند شامل :1- دسترسی به آب و خوراک 2- تنش محیطی 3- مشکلات بیماری.
1-3- دسترسی به آب و خوراک
مرغ گوشتی از لحظه‌ی ورودش به سالن تا ارسال آن به بازار، باید آزادانه به آب و خوراک دسترسی داشته باشد. تعداد آبخوری‌ها و دانخوری‌ها باید کافی باشد تا رقابت را بین پرندگان به حداقل برساند. در صورت بالا بودن تفاوت در میانگین وزنی گله ، احتمالاً با کمبود دانخوری به ازای هر پرنده مواجهیم.
2-3- تنش محیطی موثر
تنش‌ها بر مصرف خوراک جوجه‌های گوشتی تأثیر بدی دارند. استرس پرنده را مجبور به افزایش هورمون‌هایی به منظور جابجایی سوخت بدن برای ترس و پرواز خواهد کرد. پاسخ بدن در برابر استرس موجب کاهش جذب مواد مغذی و کاهش قابل توجه حرکت دستگاه گوارشی خواهد شد. استرس حاد و ناگهانی موجب کاهش موقتی در مصرف خوراک خواهد شد و اثرات سوء کمی بر عملکرد پرنده دارد. در حالی که استرس‌های طولانی و مزمن اثرات بد زیادی روی مصرف خوراک دارند. عموماً تنش‌های مزمن شامل استرس گرمایی، کیفیت پایین هوا و بد بودن کیفیت بستر می‌باشند.
استرس گرمایی تأثیرات واضح بدی بر مصرف خوراک جوجه‌های گوشتی دارد. تحمل پرنده نسبت به استرس گرمایی بستگی به عواملی از قبیل اندازه بدن و سرعت رشد پرنده، دمای محیط و نسبت آن با رطوبت دارد. کیفیت بد هوا و بستر نیز اثرات غیر مستقیمی بر مصرف خوراک دارند. سرعت تهویه و مدیریت بستر از عوامل اصلی تأمین کننده کیفیت این دو فاکتور می‌باشند.
3-3- تنش‌های مربوط به بیماری و پاسخ‌های ایمنی
تنش‌های ایمنی ایجاد شده در پاسخ به بیماری‌ها به طور قابل توجهی بر مصرف خوراک تاثیر دارد. اگر چه بیماری‌های روده‌ای موجب کاهش مصرف خوراک می‌شود، هر آنتی ژنی ( میکروب بیماریزا یا واکسن) که موجب تحریک سیستم ایمنی شود، توأم با کاهش اشتها خواهد بود. در عفونت‌ها و اسهال جذب آب، سدیم، کلر و گلوکز به طور منی داری کاهش می‌یابد (کانو، 1996). 70% کاهش عملکرد پرنده در طول بیماری به دلیل کاهش مصرف خوراک است و 30% باقی به دلیل کاهش تجزیه و جذب مواد مغذی می‌باشد.
استرس‌های ایمینولوژیکی در طیور موجب تغیراتی در برخی هورمون‌ها می‌شود. این تنش‌ها موجب کاهش غلظت هورمون‌های آنابولیکی مانند هورمون رشد (الاسر، 1997)، فاکتور رشد شبه انسولینی (IGF-1) (الاسر، 1995) و موجب افزایش ترشح هورمون‌های کاتابولیکی از قبیل گلوکوکورتیکوئید‌ها می‌شود (الاسر، 2000). با کاهش هورمون رشد شبه انسولینی و کاهش مصرف خوراک، روند تجزیه ماهیچه اسکلتی بدن افزایش می‌یابد.
4-3- رفتار تغذیه ای جوجه های گوشتی
پرندگان به مرور زمان، به صدای دانخوری‌ها به عنوان خوراک عادت می‌کنند. بنابر این تحویل مکانیکی خوراک، موجب تحریک مصرف خوراک می‌شود. حتی پرندگان از صدا و دیدن دان خوردن پرندگان دیگر نیز تحریک به خوردن می‌شوند.
نتیجه گیری
در جوجه‌های گوشتی، مصرف خوراک عامل اصلی موثر بر افزایش وزن روزانه و ضریب تبدیل خوراک می‌باشد. به دلیل تأثیر عوامل مختلف بر مصرف خوراک، اغلب بهبود مصرف خوراک ضعیف کاری دشوار است مگر با مرور کلی در مدیریت سالن و خوراک. مدیریت و سلامت گله نسبت به عوامل جیره تأثیر بیشتری بر مصرف خوراک ضعیف گله دارند. عوامل جیره‌ای تنها بر مصرف خوراک پرندگان یک گله موثرند. بالعکس، تنش‌های محیطی وایمینولوژیکی تاثیر عمیقی بر مصرف خوراک از یک گله به گله دیگر دارند. با ارزیابی منشأ استرس یا بیماری‌ها، می‌توان در بهبود مصرف خوراک پرنده موفقیت‌های قابل توجهی کسب نمود.
نویسنده: مهندس قاسم خلیل پور