خوراک پنبه دانه در جیره غذایی طیور

به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ با توجه به روند فزاینده افزایش جمعیت، منابع محدود و فقر و گرسنگی پنهان لازم است برنامه اقتصادی همه جانبه ای در بخش کشاورزی و زیر مجموعه آن دامپروری تدوین گردد. پرورش دام وطیور یکی از مواردی است که با بهینه سازی زمان و سرمایه ما را به اهداف اقتصادی می رساند. بدین لحاظ نیاز به مدیریت چنین واحدهایی است تا با تاکید بر اصلاح نژاد دام وطیور جهت بالارفتن راندمان تولید بهترین شرایط محیطی را فراهم نمایند. از این لحاظ که غذا در پرورش دام و طیور بیشترین هزینه را دارد مساله عمده و اساسی است. پنبه دانه می تواند امروزه به دلیل کیفیت مناسب و اقتصادی سهم بسزایی در جیره نشخوارکنندگان داشته باشد و در جیره طیوربه صورت کنترل شده مورد استفاده قرارگیرد. کیفیت اسیدهای آمینه پروتئین های حیوانی نسبت به گیاهی ارجحیت دارد اما این پروتئین ها هزینه بالایی دارند بنابراین لازم است از پروتئین های نباتی استفاده شود. بر این اساس در این مقاله سعی شده است که اهمیت این ماده غذایی را از لحاظ ترکیبات آن بیان شود. به طور کلی می توان گفت که ترکیبات حاصل از پنبه دانه یک ماده غذایی بهداشتی و اقتصادی است و به لحاظ ترکیبات شیمیایی مناسب می تواند در جیره دام و طیور نقش مهمی ایفا کند. 

● گیاه پنبه :

۱- پیشینه :

پیشینه کشت پنبه به منظور تهیه پارچه و لباس به ۵۰۰ سال قبل می رسد. فرودوت تاریخ نویس یونانی از این محصول به نام درخت یَشم در هندوستان نام برده است. برخی مبدا کشف پنبه را آسیا و گروهی افریقا می دانند. کشت پنبه در ایران پیشینه ای دراز دارد و در تذکره ها وکتاب های کهن ازکشت این محصول در ایران یاد شده است. مارکوپولو نیز در سفرنامه خود از کشت پنبه در ایران نام برده است. بذر الیاف متوسط کنونی در زمان قاجاریه توسط یک کشیش آمریکایی به ایران آورده شده است و قبل از آن ( ورود الیاف متوسط کنونی ) کشت نوعی پنبه بومی با الیاف کوتاه معمول بود که بیشتر مصرف داخلی داشت. 

۲- طبقه‌بندی گیاهی:

پنبه گیاهی است گل دار، دولپه ای از خانواده malvaceae و از جنس gossypium و ریشه آن عمودی است. ارتفاع بوته در تمام رقم ها گوناگون از ۶ - ۵/۲ سانتیمتر متفاوت است.  در آب و هوای معتدل گیاهی است یک ساله ولی در برخی نقاط اگر با زمستان و یخبندان همراه نباشد طول عمر گیاه به چند سال هم می رسد.

از نظر گیاهشناسی پنبه به دو گروه بزرگ تقسیم می شود :

● پنبه آسیایی شامل گونه های : 

G.arboteum و G.herbaceum 

● پنبه امریکایی شامل گونه های : 

G.religiusum و G. hirsitum و G.harbadense 

۳- ترکیبات و کاربرد پنبه دانه: 

پنبه از دو قسمت تارهای سپید رنگ و دانه تشکیل شده است. ویژگی تارهای پنبه این است که قابلیت ریسیده شدن و پس از آن بافت پذیری دارد. این ویژگی ها از همان زمان های دور در بهره گیری از این گیاه بوده است. 

پنبه از نظر اندازه تارها به سه دسته تقسیم می شوند : 

۱- تار کوتاه درازای کمتر از ۲۵ میلیمتر 

۲- تار متوسط درازای ۳۲ - ۲۵ میلیمتر

۳- تار بلند درازای بیش از ۳۲ میلیمتر 

●از تارهای پنبه در کارخانه های ریسندگی، نخ تهیه می کنند. پس از تهیه نخ، انواع پارچه بافت می شود. دانه پنبه از سه قسمت تشکیل شده است : 

۱ـ لینتر یا کرکهای که سطح دانه را می پوشانند و ۱۹ - ۲ % وزن دانه را در رقم های گوناگون تشکیل می دهد و از آن نخ، کاغذ، پلاستیک، فیلم، نمد، موکت و وسایل بهداشتی تهیه می شود.

۲ـ پوسته که مغز را می پوشاند و ۴۵ - ۴۰ % وزن دانه را تشکیل می دهد و به رنگ قهوه ای تیره تا سیاه دیده می شود.

۳ـ مغز پنبه دانه که به رنگ سفید روشن است و از روغن و پروتئین تشکیل شده است و ۵۵-۵۰ % وزن دانه را تشکیل می دهد.

از پوست دانه خوراک دام، از مغز دانه روغن خوراکی، صابون، گلیسیرین و از تفاله آن کود و خوراک دام تهیه می شود. با تولید هر ۱۰۰ کیلوگرم الیاف پنبه حدود ۱۶۰ کیلوگرم دانه پنبه از گیاه پنبه تولید می شود. 

هرچند نزدیک به ۵۰۰۰ سال پنبه را به دلیل استفاده از الیاف آن می کاشته اند، ولی مصرف دانه آن برای تامین مواد غذایی از قرن نوزدهم رایج شده است. در زمان های قدیم هندی ها و چینی ها روش تهیه روغن از پنبه را ابداع کرده اند و آن را به عنوان سوخت چراغ به کار می بردند و کنجاله آن را به دام میدادند. تولید روغن از پنبه بار اول در سال ۱۷۶۷ در امریکا انجام شد و نیمه اول قرن نوزدهم در اروپا کارخانه های روغن کشی آغاز به کار کردند. اولین کارخانه روغن کشی در ایران از سال ۱۳۱۷ تاسیس شد. 

۴- ارقام:

انواع گونه های پنبه که در ایران کشت می شوند عبارتند از :

۱ـ رقم ساحل که تنها در مازندران و گرگان و گنبد کاشته می شود. 

۲ـ رقم ورامین که به جز مازندران ، فارس ، گرگان ، و گنبد در سایر مناطق نیز کشت می شود.

۳ـ رقم بومی که در استانهای خراسان، فارس، سمنان، کرمان، اصفهان، یزد و مرکزی کاشته می شود. 

در ایران در دشت گنبد و گرگان بهترین نوع پنبه کاشته می شود.

●جایگاه پنبه دانه در طبقه بندی خوراک:

خوراکهای مورد نیاز در تغذیه طیور از موادی مغذی تشکیل شده که پس از جذب و ورود به خون هر یک به طریقی در اعمال حیاتی بدن حیوان نقش ایفا می کنند. مواد مغذی به طور کلی شامل کربوهیدراتها و چربیها، پروتئین ها، مواد معدنی، ویتامین ها، آب و ترکیبات اضافی می باشند. پروتئین ها از واحدهایی بنام اسید آمینه تشکیل شده اند و حدود ۲۰ درصد وزن یک مرغ و ۵/۱۲ درصد وزن تخم مرغ از آنها ترکیب یافته است. بعضی اسیدهای آمینه به واسطه انتقال گروه آمینی ازاسیدهای آمینه دیگر بوجود می آیند. ولی تعدادی تحت عنوان اسیدهای آمینه ضروری به اندازه کافی در بدن حیوان ساخته نمی شوند این دسته اسیدهای آمینه عبارتنداز : آرژنین، متیونین، لوسین، ایزولوسین، گلوتامین، هستیدین، فنیل آلانین، لیزین، تریپتوفان، تره ئونین و والین. در تعادل جیره بیشتر به پنج اسید آمینه آرژنین، تریپتوفان، لیزین، متیونین و سیستین را ملاک قرار می دهند. 

●اصولا پروتئین ها شامل : دو منبع گیاهی و حیوانی است که بسته به خصوصیات ذکر شده می توان به نسبت از ترکیب آنها استفاده نمود. معمولا فرآورده های با منشا حیوانی توازن اسید آمینه بهتری دارند و قادرند مواد معدنی ضروری و ویتامین ها را تامین کنند. در حال حاضر در تهیه خوراک طیور استفاده از مکملهای پروتئینی حیوانی کمتر از سابق است. از جمله مهمترین منابع پروتئینی حیوانی می توان از پودر ماهی، پودر گوشت، پودر خون، پودر شیر، پودر گوشت استخوان دار پودر پر، پودر کشک، اب پنیر خشک شده، باقی مانده کشتارگاههای طیور و مواد محلول ماهی را نام برد. امروزه با توجه به مشکلات تهیه مواد غذای سرشار از پروتئین از منابع حیوانی سعی شده ازمکملهای پروتئینی نباتی که بیشتر فرآورده های فرعی کنجاله دانه های روغنی هستند این مساله را حل نمایند. پروتئین های نباتی از لحاظ توازن اسیدهای آمینه، منابع فقیرتری هستند از جمله مهمترین منابع پروتئین های نباتی می توان به غلات تقطیر شده خشک، کنجاله سویا، کنجاله پنبه دانه، کنجاله بذرک، کنجاله کلزا، کنجاله گلرنگ کنجاله کنجد، دانه باقلا و .... اشاره نمود. از میان آن دسته پروتئین های نباتی که به طور معمول در مناطقی که کشت پنبه صورت می گیرد، استفاده می شوند کنجاله پنبه دانه اهمیت بیشتری از نظر اسید آمینه لیزین دارد. ولی در مجموع درکاربرد پروتئین های نباتی باید میزان و نوع اسیدهای آمینه و نیز مواد سمی موجود در آن برآورده شود. تازمانی که از هر مکمل جدید تاریخچه مصرف مناسبی در دسترس نیست قبل از استفاده در جیره می بایست به دقت مورد بررسی قرارگیرد.

●فرآورده های پنیه دانه:

۱- خوراک تخم پنبه cottonseed feed 

نوعی خوراک دام و طیور مرکب از کنجاله پنبه دانه ( پس از استخراج قسمت عمده روغن از دانه های روغنی، تفاله باقیمانده کنجاله خوانده می شود و برای تغذیه دام استفاده می شود) و پوست پنبه دانه. این خوراک کمتر از ۳۶% پروتئین خام دارد، ولی میزان پروتئین خام آن نباید از ۲۲% کمتر باشد. 

۲- آرد پنبه دانه cottonseed flour 

نوعی فرآورده غذایی که از تخم پنبه پاک شده از الیاف و پوست کنده ( بدون لینتر ) بدست می آید .تخم پنبه به طور نازک غلتک زده می شود و برای مدت ۵/۱ ساعت در ۲۲۵ درجه فارنهایت پخته می شود . با این عمل حالت پلاستیکی پیدا می کند و خارج کردن روغن از آن آسانتر می شود . کنجاله پرس شده سرد می شود و آن را قبل از آرد کردن با آسیاب چکشی به مدت ۳۰ روز ذخیره می کنند ، سپس آرد از یک الک شماره ۲۰۰ عبور داده می شود . این فرآورده رنگ روشن ، مزه آجیلی دارد و حاوی ۵/۵۷ % پروتئین خام می باشد. 

۳- پوست پنبه دانه cottonseed hull 

پوسته خارجی تخم پنبه مد نظر است. ۲۸% پنبه دانه پس از فرآوری، پوست دانه تشکیل می دهد. بخشی از پس مانده حاصل از روغن کشی از تخم پنبه است، که از آن در تغذیه دام استفاده می شود. قابلیت هضم پروتئین پوسته بسیار ناچیز و مجموع مواد غذایی آن ۷/۴۳ % است. این خوراک را با خوراک های غنی از پروتئین مثل کنجاله پنبه دانه به دام ها تغذیه می کنند. 

۴- کنجاله تخم پنبه cottonseed meal 

جهت تعیین میزان هر ماده غذایی در جیره دام و طیور می بایست به این نکات توجه داشت که :

۱- ماده غذایی اقتصادی و بهداشتی باشد. 

۲- تمام نیازهای لازم را تامین کند.

یکی از مواد غذایی مورد مصرف در پرورش دام و طیور، کنجاله پنبه دانه است که پس از کنجاله سویا و ذرت، می توان گفت بیشترین اهمیت را دارد و فاکتورهای فوق را در بر می گیرد بدین ترتیب لازم است شناختی بر آنالیز مواد مغذی و دیگر خصوصیات آن داشت. بیشترین اهمیت کنجاله پنبه دانه مربوط به پروتئین آن می گردد اما به همراه پروتئین مواد ترکیبات دیگری نیز در آن وجود دارد. 

خوراک تخم پنبه معمولا به عنوان محصولی با ۴۱% پروتئین شناخته می شود اما به شکل کنجاله با ۳۵% پروتئین قابل دسترسی است. خوراک (کنجاله) تخم پنبه از لحاظ درصد پروتئین بسیار بالا بوده که با کشیدن روغن از تخم پنبه بدست می آید. 

دو روش مختلف برای روغن کشی وجود دارد که میزان روغن باقیمانده در کنجاله فرق می کند. میزان روغن باقیمانده در کنجاله تعیین کننده میزان انرژی آن است. کنجاله تخم پنبه لذیذ بوده و استفاده ازآن جهت جیره غذایی روزانه احشام متداول است. با داشتن حدود ۱% فسفر و ۸۰ - ۷۰ % مواد غذایی خوراک (کنجاله) تخم پنبه، منبع پروتئین عالی برای طیف وسیعی از احشام می باشد. خوراک را میتوان به شکل گلوله ای ( پلت) با اندازه های مختلف برای کاربرد های مختلف (۱/۴", ۳/۸",۱/۲", ۳/۴" , ۷/۸") نیز فرآوری کرد.

کنجاله تخم پنبه دارای ماده گوسیپول می باشد که ماده ای سمی است. اما در شرایط معمولی حتی پر شیر ترین گاوها هم باندازه ای کنجاله تخم پنبه مصرف نمی کنند تا این موضوع باعث مسمومیت آنها شود.

کنجاله تخم پنبه هم می تواند بعنوان 

۱- جیره مستقل غذایی 

۲- مکمل غذایی پروتئینه با ترکیب سایر غلات مصرف شود.

۳- می تواند جایگزین کنجاله سویا در تمامی جیره غذایی گردد.

نوعی خوراک دام پروتئینی مشهور است که از آسیاب کردن تخم پنبه که قسمت اعظم روغن آن استخراج شده باشد، بدست می آید. روش جدید استخراج روغن از دانه گیاهان، به طریق شیمیایی و با استفاده از حلال های خاصی می باشد. این روش، محصول بیشتری تولید می کند، با صرفه تر است و سریع تر هم انجام می پذیرد. روشی دیگر برای استخراج روغن از دانه گیاهان، بدون استفاده از حلال صورت می گیرد و به استخراج فیزیکی معروف است. در این روش روغن را با روش های مکانیکی فشردن، استخراج می نمایند. از این روش معمولاً برای تهیه روغن های خوراکی استفاده می شود. 

اگر روغن کشی تخم پنبه به روش حلال انجام شود. کنجاله تخم پنبه حاصل حدود ۴۱ % پروتئین خام خواهد داشت و اگر روغن کشی به طریق مکانیکی صورت گیرد کنجاله حاصل حدود ۳۶% پروتئین خام خواهد داشت. طبق استاندارد سازمان تغذیه دام آمریکا میزان پروتئین باقیمانده با روش فرآوری فشاری نباید کمتر از ۳۶% باشد.

مواد خوراکی باید به طور مداوم مورد بررسی قرار گیرند تا از ثبات ترکیبات آنها و همچنین عدم آلودگی آنها اطمینان حاصل شود. 

مقایسه کنجاله پنبه دانه با کنجاله سویا:

۱- میزان کمتری پروتئین و مقدار بیشتری فیبر دارد. که بالا بودن میزان فیبر آن موجب پایین آمدن سطح انرژی قابل متابولیسم می گردد. 

۲- مقدار بسیاری از اسیدهای آمینه ضروری در کنجاله تخم پنبه کمتر از کنجاله سویا است و قابلیت استفاده آنها برای طیور پایین تر است.

۳- در دانه پنبه رنگدانه ای به نام گوسیپول وجود دارد که تاثیرات سوئی بر رشد، تولید مثل و رنگ زرده تخم مرغ دارد. 

● گوسیپول Gossypol:

بعضی از غلات و منابع پروتئین گیاهی دارای سموم طبیعی هستند که می توانند در عملکرد حیوان مصرف کننده موثر باشد. گوسیپول یکی از عناصر بازدارنده و در حقیقت به عنوان ماده سمی برای حیوانات تک معده ای محسوب میگردد که در رنگدانه های بعضی از منابع گیاهی از جمله مغز تخم پنبه پراکنده و ذخیره شده است. حداقل ۱۵ نوع از این رنگدانه در روغن استخراج شده و یا در کنجاله پنبه دانه شناسای شده اند، لیکن مهمترین آنها دارای فرمول شیمیایی است که برای اولین بار توسط دانشمند انگلیسی لانگمور به سال ۱۸۸۶ از بقایای حاصل از روغن پنبه دانه در تصفیه با قلیا جدا گردید. و در سال ۱۸۹۸ مارچلیوسکی آن را به حالت جامد خالص و زرد رنگ تهیه نمود و بدین نام خوانده شد. 

کنجاله تخم پنبه حاوی یک ماده سمی به نام گوسیپول Gossypol است که همین ماده میزان مصرف آن را در جیره طیور و خوک محدود می کند.

گوسیپول یک ترکیب آلدئید پلی فنولیک، آنتی اکسیدان و پلیمریزه کنده است. این ترکیبات به شدت فعالند، خواص اسیدی داشته، مثل ترکیبات فنلی و آلدئیدی عمل میکنند، در قلیای رقیق حل شده و تشکیل نمک می نمایند. گوسیپول به دلیل دلشتن خاصیت پلی مورفیسم دارای نقطه ذوب متفاوت بوده، همچنین دارای ایزومز نوری می باشد در میان هشت رنگدانه موجود در غدد رنگدانه ای تخم پنبه، مهمترین رنگدانه است. گوسیپول می تواند به شکل آزاد و فعال در رنگدانه ها و یا به شکل پیوندی در ترکیب با پروتئین و یا مواد دیگر باشد.

منبع : سایت دام‌آوران