به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ روند تغییرات ایجاد شده در سیستم بهره برداری از منابع آب و خاک طی دهه های اخیر که در پی رشد جمعیت و تغییر نسبت جمعیت شهری و روستائی و بالا رفتن تقاضا برای محصولات مختلف کشاورزی به‌وجود آمد، وضعیت دامپروری را نیز شدیداً تحت تأثیر قرار داد، به نحوی که امروزه پاسخگوئی به نیازها، جز با افزایش تولید و بالا بردن بازده استفاده از منابع موجود امکانپذیر نیست و این نیز در پرتو مجهز شدن و به کار گرفتن دانش و فن آوری در زمان و مکان خود و با روش های مناسب میسر خواهد شد. کشور ایران با منابع محدود مواد خوراکی برای تغذیه، دام و طیور مواجه است.
همچنین بالاترین هزینه تولیدات دامی مربوط به تغذیه آنها است به طوری که در سیستم های پرورش گاو شیری ۸۰ - ۶۰ درصد هزینه های جاری مربوط به هزینه تغذیه دام است. بنابراین استفاده بهینه و جلوگیری از ضایعات مواد خوراکی کمک مؤثری به تأمین پروتئین حیوانی مورد نیاز جامعه خواهد کرد.
در حال حاضر اکثر پرورش دهندگان گاو شیری در واحدهای صنعتی و روستائی دام های خود را براساس اصول صحیح علمی و متناسب با اختیاجات غذائی تغذیه نمی کنند. نبرد منابع مناسب خوراک دام، عدم فرآیند مناسب مواد خوراکی مورد استفاده و عدم توسعه صنایع خوراک دام به‌عنوان عوامل اصلی در این زمینه نقش دارند. استفاده از نژادهای اصلاح شده به منظور، تولید گوشت و شیر نیز کمک مؤثری در جلوگیری از اتلاف مواد خوراکی خواهد کرد.
● مقدمه
شیر یکی از منابع ارزشمند و سرشار از انرژی، پروتئین و کلسیم در جیوه غذائی انسان است.
در ایران بخش اعظم شیر توسط گاو تولید می شود. برای افزایش تولید نیاز است؛ جمعیت گاو شیرده افزایش یابد و یا اینکه تولید شیر به ازاء هر رأس افزایش یابد. استفاده از روش های اصلاح نژادی سبب شده است تا امروزه میزان تولید شیر روزانه گاوهای شیری تا حد زیادی افزایش یابد. روشی که در اکثر کشورهای پیشرفته سبب شده است تا با ثابت نگه داشتن و در برخی موارد کاهش جمعیت گاو شیرده حجم شیر تولیدی تا حد زیادی افزایش یابد.
تحقق این هدف نیازمند تغذیه و مدیریت صحیح گاو شیری است. در ایران گاو شیری در سه سیستم سنتی، نیمه صنعتی و صنعتی پرورش داده می شود. در هر یک از این سیستم ها پرورش دهندگان با مشکلاتی در خصوص تأمین مواد خوراکی و تغذیه گاو شیری مواجه هستند.
گاو شیری یک حیوان نشخوارکننده است که دارای معده چهار قسمتی است. در هر میلی لیتر مایع شکمبهٔ این حیوان ۹^۱۰ تا ۱۰^۱۰ باکتری و ۶^۱۰ پروتوزا وجود دارد. فعالیت این میکروارگانیسم ها حیوان را قادر می سازد تا از مواد خوراکی و فرآورده های فرعی با فیبر بالا استفاده نمایند.
برای بروز حداکثر پتانسیل ژنتیکی گاوهای شیرده توجه به تأمین احتیاجات میکروارگانیسم های شکمبه و حیوان ضروری است (انجمن تحقیقات ملی، ۲۰۰۱).
بالاترین میزان هزینهٔ تولیدات دامی مربوط به تغذیه آنها است، به طوری که در سیستم های مختلف پرورش، ۸۰ - ۶۰ درصد هزینهٔ جاری هزینه تغذیه دام ها است. هدف از این مبحث بررسی شیوه های اتلاف مواد خوراکی مورد استفاده در تغذیه گاوهای شیری و راهکارهای جلوگیری و کاهش این ضایعات به منظور افزایش بازدهی و سوددهی مزارع گاو شیری است.
● عدم تعادل جیره‌های مورد استفاده در مزارع گاو شیری
در حال حاضر احتیاجات غذائی گاوهای شیری توسط سیستم های مختلفی بیان می شود. این احتیاجات شامل انرژی، پروتئین، فیبر، مواد معدنی، ویتامین ها و .. می باشد. عدم تأمین حداقل انرژی و هر یک از مواد مغذی ضمن کاهش میزان تولید حیوان، سبب می گردد تا راندمان استفاده از خوراک مصرفی کاهش یابد. عدم تأمین احتیاجات میکروارگانیسم ها شکمبه به‌عنوان یک فرمانتور طبیعی میزان تخمیر خوراک های فیبری غیرقابل استفاده در تغذیه انسان را کاهش می دهد. در حال حاضر جیره نویسی برای دام های مزارع پرورش گاو شیری در تعداد کمی از مزارع صنعتی صورت می گیرد. صدور پروانه برای افراد دارای سرمایه و زمین و بدون تصص از مهمترین دلایل طی سال های گذشته بوده است.
به کارگیری مدیران فنی و متخصص در مزارع فوق در برخی از استان های کشور کمک زیادی به حل معضل فوق نموده است. از استان های موفق در این زمینه می توان، استان خراسان را نام برد که طی چند سال اخیر تحول خوبی را در این زمینه داشته است. ولی این طرح در تعدادی از استان های کشور هنوز اجراء نشده است. به نظر می رسد برای استفاده از پتانسیل بالای تولید شیر گاوهای هلشتاین، کاش هزینهٔ تولید شیر از طریق افزایش تولید شیر و کاهش اتلاف مواد خوراکی از طریق تأمین جیره های متعادل و مدیریت مناسب تغذیه اجراء این طرح، در کل کشور ضروری به نظر می رسد.
سیستم های سنتی و نیمه صنعتی که عموماً توسط روستائیان اداره می شود، تولیدکنندهٔ بخش اعظم شیر و گوشت در کشور هستند. تغذیه دام ها در این سیستم ها به دلیل پائین بودن درآمد حاصل از هر دام، فاصله از شهرها، سطح پائین سواد پرورش دهندگان، به طور علمی صورت نمی گیرد. استفاده از مروجین با تجربه، مجرب و آشنا به مسائل اجتماعی و اقتصادی روستائیان، تأمین کنسانتره متعادل و متناسب با موادخوراکی پایه، مورد استفاده در فصول مختلف، استفاده از بلوک‌های اوره‌ای - ملاسی و... می‌تواند به تغذیه مناسب و متعادل در شرایط فوق کمک نماید.
● عدم اصلاح ژنتیکی گاوهای بومی
در بیشتر کشورهای توسعه یافته، تولیدات دامی توسط دام های اصلاح شده، متناسب با شرایط محیطی این کشورها تولید می گردد. این امر سبب شده است تا نژادهای مختلف گاو شیری با تولید بالا به وجود آیند. در ایران تا به حال طرح مدونی برای اصلاح نژاد گاو بومی صورت نگرفته است. این امر سبب شده است تا میانگین تولید شیر گاوهای بومی در ایران ۶ - ۴ کیلوگرم در روز باشد. طبق گزارش مرکز آمار ایران (۱۳۸۰) تعداد گاوهای بومی ایران حدود ۱/۶ میلیون رأس است. با اصلاح نژاد می توان بدون کاهش تولید شیر نیمی از جمعیت آنها را حذف نمود. بنابراین تغذیه این تعداد دام سالانه سبب اتلاف مقدار بسیار زیادی مواد خوراکی می شود.
● عدم استفاده از نژادهای گاو گوشتی
نژادهائی گاو گوشتی به منظور تولید گوشت، به وجود آمده اند؛ که از سرعت افزایش وزن روزانهٔ بالا و ضریب تبدیل غذائی پائینی برخوردارند. سرعت افزایش وزن روزانه بالا، طول مدت دورهٔ پروار را کاهش می دهد و در نتیجه بازدهی استفاده از انرژی و پروتئین مصرفی توسط حیوان افزایش می یابد. به علاوه نژادهای گوشتی در یک وزن مشخص مقدار چربی کمتری در بدن ذخیره می کنند و نسبت گوشت لخم به بافت استخوان و چربی بیشتر است. این عوامل سبب می شود تا مقدار گوشت تولیدی به مقدار خوراک مصرفی افزایش یابد و از اتلاف مواد خوراکی جلوگیری گردد.
در ایران متأسفانه نژاد گاو گوشتی خاصی وجود ندارد.
در نتیجه از گاو و گوساله توده‌های ژنتیکی بومی و نژادهای خارجی (عمدتاً هلشتاین) به دو منظور تولید گوشت و شیر استفاده می شود. سرعت افزایش وزن روزانه پائین و ضریب تبدیل غذائی بالا (مخصوصاً در توده ژنتیکی بومی سالانه سبب اتلاف حجم بالای مواد خوراکی می شود). بنابراین توصیه می گردد که یا از طریق اصلاح نژاد مبادرت به سنتز نژاد گوشتی در کشور شود و یا اینکه نسبت به واردات نژادهای گوشتی متناسب با شرایط محیطی اقدام لازم صورت گیرد.
● عمل آوری مواد خوراکی
صنعت تولید خوراک دام و طیور در دنیا رشد قابل ملاحظه‌ای یافته است. به طوری که در حال حاضر مواد خوراکی، بسته به نوع محیط و سطح تولید حیوان تحت فرآیندهای مختلف قرار می گیرند. این فرآیندها سبب افزایش ارزش غذائی، کاهش مواد ضد تغذیه ای، جلوگیری از فساد، بهبود حمل و نقل و کاهش ضایعات مواد خوراکی می گردد. در زیر به مهمترین موارد و مسائل در این خصوص اشاره شده است.
● عمل آوری دانه‌های غلات خوراک گاو شیری
دانهٔ جو تنها غله ای است که توسط اکثر پرورش دهندگان گاو شیری در ایران مورد استفاده قرار می گیرد. تنها فرآیندی که در حال حاضر در کشور ما بر روی این ماده خوراکی صورت می گیرد بلغور کردن آن توسط آسیاب های چکشی موجود در گاوداری ها و کارخانجات خوراک دام است. این فرآیند ساده سبب قطعه قطعه شدن دانه جو شده و کاهش عبور دانه جو سالم از دستگاه گوارش می گردد.
ولی چون تجزیه پذیری نشاسته جو بالا است و درصد کنسانتره مصرفی در گاوداری های شیری در ایران بسیار بالا است. گاوهای مصرف کننده مستعد ابتلاء به اسیدوز و لنگش می شوند. به علاوه آسیاب کردن مانع از دفع قطعات جو نیز نمی شود. چرا که مقدار خوراک مصرفی گاوهای شیری بالا است و به راحتی در کف اصطبل قطعات جو در مدفوع دیده می شوند. بنابراین هر ساله مقدار زیادی جو که بخش اعظم آن از طریق واردات تأمین می گردد از این طریق هدر می رود.
غلطک زدن خشک و مرطوب، فلیک کردن، تف دادن و ... فرآیندهائی هستند که برای دانهٔ غلات استفاده می شوند. استفاده از این شیوه ها مانند روش آسیاب کردن توسط گاوداران امکان پذیر و مقرون به صرفه نیست.
بنابراین نیاز است تا کارخانجات خوراک دام که سالانه مقدار زیادی خوراک دام تولید می کنند این فرآیندها را برای جلوگیری از اتلاف مواد خوراکی و استفاده بهینه از آنها به کار گیرند. چرا که ایجاد تغییرات در سیستم دامپروری، بالا بردن توان تولیدی دام ها و گسترش واحدهای متراکم پرورش دام بدون فراهم سازی و کاربرد تکنولوژی مناسب در تغذیه دام و طیور امکان پذیر نخواهد بود. توسعه صنایع خوراک دام در کشورهای توسعه یافته نیز با همین هدف بوده است. به نحوی که امروزه انواع بسیار زیادی از صنایع و کارخانه های به امر تولید خوراک دام، خوراک مکمل و مواد افزودنی مشغول هستند.
در کشورهای آسیایی نیز هر چند سابقه صنایع سابقه صنایع خوراک دام نسبتاً جدید می باشد، ولی برخی کشورها همانند تایلند، چین و هند به پیشرفت های چشمگیری دست یافته اند. به‌عنوان مثال در کشور چین پروژهٔ عظیمی در زمینهٔ گسترش صنایع خوراک دام برنامه ریزی شده است که طی آن میزان تولید خوراک دام از ۳۵ میلیون تن کنونی به ۱۱۷ میلیون تن تا سال ۲۰۱۰ خواهد رسید. در ایران با توجه به محدودیت نسبتاً شدید خوراک دام مرغوب و پائین بودن کیفیت منابع موجود، استفاده از دانش و فن آوری مناسب برای بهبود ارزش غذائی مواد خوراکی و تبدیل آنها به خوراکی با ارزش غذائی بالاتر و تأمین توازن مواد مغذی در خوراک و استفاده حداکثر از هر واحد مواد خوراکی امری اجتناب ناپذیر است. خوشبختانه از نظر سخت افزاری طی سالیان گذشته امکانات و تجهیزات مناسب و پیشرفته ای در کشور فراهم شده است.
از جمله کارخانجاتی در طول مدت زمان کوتاهی فعالیت خود را آغاز کرده اند ولی متأسفانه از ظرفیت کامل خود استفاده نمی کنند و تنها دو فرآیند ساده آسیاب کردن برخی از اقلام کنسانتره و مخلوط کردن مواد خوراکی کنسانتره را انجام می دهند. همچنین اعمال سیاست‌های بعضاً نادرست سبب شده است تا محصولات این کارخانجات تنوع نداشته و اکثر کارخانجات یک نوع کنسانتره و در برخی از آنها حداکثر سه نوع کنسانتره تولید شود.
● استفاده بهینه از فرآورده‌های فرعی گندم و ضایعات نان در تغذیه دام
سبوس گندم، ۱۵ درصد دانهٔ گندم را تشکیل می دهد. سالانه حدود ۵/۱ میلیون تن سبوس در کشور تولید می شود (مرکز آمار ایران، ۱۳۸۰).
سبوس گندم گرچه ماده خوراکی ارزشمندی است ولی درصد فسفر آن بالا است. نسبت مناسب بین کلسیم و فسفر جیره گاوهای شیرده ۵/۱ تا ۲ به یک است. استفاده بیش از حد سبوس سبب کاهش این نسبت می شود.
در مناطق روستائی و بیشتر گاوداری های نیمه صنعتی استفاده از مکمل های کلسیم مثل کربنات کلسیم نیز رایج نمی باشد. بنابراین نسبت غیرطبیی بین این دو عنصر لااقل می تواند به اندازه کمبود هر یک از آنها زیان آور باشد سبوس به صورت یارانه ای بین دامداران توزیع می شود و در مواردی گاوداران آن را از طرق مختلف دریافت می کنند. با توجه به ارزان بودن آن در برخی از فصول سال درصد این ماده خوراکی در جیره افزایش می یابد، که منجر به بروز مشکل فوق در دامداری ها می شود. به علاوه دفع بیش از حد فسفر منجر به آلودگی آب های سطحی نیز می شود.
سالانه حدود ۲۰ درصد نان تبدیل به ضایعات می شود که با توجه به حجم بسیار بالای مصرف نان در کشور ما، سالانه حدود ۳۰۰ میلیون دلار گندم هدر می رود.
کارشناسان از ضایعات نان به عنوان بزرگترین اسراف ملی یاد می کنند. اما در یک نگاه عمیق به این مسئله، متوجه خواهیم شد که این تنها بخش ناچیزی از ضرر و زیانی است که مصرف نامناسب نان به همراه دارد. تقریباً اکثر ضایعات نان که به صورت نان های خشک می باشد به مصرف تغذیه دام می رسد. این نان های خشک اکثراً به صورت کپک زده و حاوی سموم قارچی بوده که برای انسان بسیار خطرناک و سرطان زا می باشد.
کاملاً واضح است که هزینه های مربوط به آسیب های انسانی و در درجه بعد هزینه های مادی درمان انواع بیماری‌های ایجاد شده توسط این سموم بسیار بیشتر از ضرر و زیان اقتصادی ناشی از هدر رفتن گندم و یارانه دولت می‌باشد.
به دلیل اینکه در حال حاضر تولید ضایعات نان اجتناب ناپذیر است. بنابراین باید برنامه ریزی لازم صورت گیرد تا میزان توکسین در آن به حداقل مقدار کاهش یابد. روش های مختلفی برای کاهش و حذف مایکوتوکسین ها وجود دارد. بنابراین پیشنهاد می شود با انجام تحقیقات مناسب، بهترین روش حذف و یا کاهش مایکوتوکسین ها از ضایعات نان را به‌عنوان مهمترین منبع مایکوتوکسین در خوراک دام انتخاب و یا طراحی کارخانه های عمل آوری نان های خشک ضایعاتی، سالانه از مصرف توأم با مخاطره و یا هدر رفتن چند صد میلیون دلار ضایعات نان جلوگیری کرد.
● برداشت و مصرف کاه غلات و علوفه‌های زراعی
طبق آمار وزارت جهاد کشاورزی در سال ۱۳۸۲ حدود ۱۴ میلیون تن گندم تولید گردید. مقدار تولید کاه گندم حدود ۵/۱ برابر مقدار تولید دانه در هر هکتار است. بنابراین پیش بینی می شود که حدود ۲۱ میلیون تن کاه گندم در سال در ایران تولید می شود. تکنولوژی برداشت گندم (کمباین برداشت گندم) وارداتی است و در کشورهائی استفاده می شود که با محدودیت منابع خوراک دام مواجه نیستند. نحوه برداشت دانه گندم توسط کمباین های فعلی به گونه ای است که بخش اعظم کاه گندم بر روی زمین ضایع می شود چرا که در شیوهٔ فعلی، کمباین، خوشه و بخشی از ساقه گندم را برداشت می کند.
پس از جدا کردن دانه، کاه را به دو صورت خرد شده با قطعات ریز و بلند بر روی زمین رها می کند. چنانچه زارع نسبت به جمع آوری کاه اقدام نماید. فقط کاه با قطعات بلند جمع آوری می شود و بقیه بر روی زمین باقی خواهد ماند. گرچه گوسفند داران از پس چر این مزارع استفاده می کنند ولی سالانه حجم بسیار بالائی کاه بر روی زمین باقی می ماند. به طوری که کشاورز در کشت سال بعد دچار مشکل می شود.
ذرت علوفه ای از علوفه هائی است که در حال حاضر توسط پرورش دهندگان گاو شیری به طور وسیعی مورد استفاده قرار می گیرد. این علوفه در فصل پائیز به صورت سیلاژ ذخیره شده و پس از طی مدت موردنیاز برای تخمیر و کاهش PH می توان از آن در طول سال استفاده کرد. میزان ضایعات انرژی در طی برداشت، تخمیر علوفه و برداشت از سیلو ۷ تا بیشتر از ۴۰ درصد گزارش شده است.
حدود ۵ تا ۱۱ درصد از این ضایعات غیرقابل اجتناب است. بقیه ضایعات قابل جلوگیری است. در حال حاضر شیوه و ماشین های برداشت، زمان برداشت، ساختمان سیلوها، مدیریت تهیه سیلاژ، نحوهٔ برداشت، زمان برداشت، ساختمان سیلوها، مدیریت تهیه سیلاژ، نحوه برداشت سیلاژ و .. به گونه ای است که اتلاف این ماده خوراکی را به حداکثر مقدار خود رسانده است. به کارگیری ماشین آلات مناسب برداشت ذرت علوفه ای از مزرعه و برداشت سیلاژ از داخل سیلو، برداشت ذرت علوفه ای در زمان مناسب، استفاده از روش های کاهش تولید پس آب، به کارگیری شیوه های جلوگیری از فساد هوازی تا حد زیادی می تواند، از ضایعات ذرت علوفه ای جلوگیری نماید.
● مکمل‌های پروتئینی در خوراک دام
مهمترین هدف استفاده از مکمل های پروتئینی در جیرهٔ غذائی گاو شیری تأمین پروتئین موردنیاز این دام ها است. منابع این مکمل ها گیاهی و حیوانی است. یکی از بهترین منابع حیوانی پودرماهی است که به دلیل قیمت بالای آن به ندرت در تغذیه گاوشیری استفاده می شود. از دیگر مکمل های پروتئینی حیوانی می توان به پودر گوشت، پودر گوشت و استخوان و ضایعات کشتار طیور اشاره کرد. از این مکمل ها در حال حاضر در جیره گاو شیری استفاده می شود. ولی مهمترین مشکل این مکمل ها عدم فرآوری مناسب آنها است. به طوری که در برخی فصول سال، بار میکروبی آنها به قدری بالا است که امکان استفاده در پائین ترین سطح ممکن در جیره امکان پذیر نمی باشد و کارخانجات، این مادهٔ خوراکی ارزشمند را به عنوان کود گیاهی به فروش می رسانند. برای جلوگیری از این مشکل عموماً کارخانجات از دمای بالا برای پخت اینگونه مواد استفاده می کنند.
این عمل سبب می شود، تا قابلیت هضم پروتئین این مکمل ها کاهش یابد. از دیگر مشکلات اینگونه مکمل ها، عدم یکنواختی ترکیبات شیمیائی آنها به خاطر تغییرات مواد اولیه است. عدم مدیریت مناسب، فرآیند توسط دستگاه های قدیمی و نامناسب و نگهداری نامناسب پس از تولید از مهمترین عوامل کاهش کیفیت و اتلاف اینگونه مواد خوراکی است.
پس از استخراج روغن از دانه های روغنی، می توان از نقاله باقیمانده که کنجاله نامیده می شود به منظور تغذیه دام استفاده کرد.
● پیشنهاد و نتیجه گیری
تخم پنبه، دانهٔ سویا، دانهٔ آفتابگردان و دانهٔ کلزا مهمترین دانه های روغنی هستند که در حال حاضر در ایران کشت و یا وارد شده و مورد روغن کشی قرار می گیرند. مهمترین هدف از کشت اینگونه دانه های روغنی تأمین نیازهای تغذیه ای انسان است. در طی فرآیند روغن کشی دو مشکل اساسی وجود دارد که منجر به کاهش کیفیت کنجاله تولیدی برای مصرف در تغذیه گاو شیری می شود : اولاً ماشین آلات این کارخانجات قدیمی است و از تکنولوژی های مدرن در این صنعت استفاده نمی شود.
تا حداکثر برداشت روغن و کنجاله با کیفیت بالا تأمین گردد. ثانیاً متخصصین دست اندرکار در صنایع فوق از دانش و آگاهی کافی در خصوص کیفیت کنجاله برخوردار نیستند. بیشترین تلاش دست اندرکاران این صنعت، حداکثر برداشت روغن از نظر اقتصادی است. در صورتی که پروتئین جزء مواد مغذی گران قیمت جیره غذائی گاوهای شیری است.
به‌علاوه کیفیت آن نقش به سزائی در میزان تولید شیر گاو دارد. پیشنهاد می گردد که دولت، کمک به صاحبان این صنایع را مورد توجه قرار داده تا بتوانند از تکنولوژی های نوین استفاده کرده تا در آن، ارزش غذائی کنجاله تولیدی نیز مدنظر قرار گیرد. آموزش صاحبان و مدیران این صنایع در خصوص نحوهٔ حفظ کیفیت پروتئین دانه های روغنی در طی فرآیند روغن کشی بسته به نوع دام باید مورد توجه قرار گیرد.
عدم تخصص دست اندرکاران صنایع خوراک دام، استفاده از تکنولوژی متناسب با شرایط اقتصادی و اجتماعی ایران، توجه به توسعهٔ تکنولوژی در تغذیه دام و طیور، آموزش نیروی انسانی شاغل در واحدهای پرورش گاو شیری، به کارگیری نیروهای متخصص در واحدهای پرورش گاو شیری و صنایع وابسته و استفاده از نژادهای اصلاح شده برای تولید گوشت و شیر می تواند کمک زیادی به جلوگیری از اتلاف مواد خوراکی نماید.
علیرضا فروغی و بهنام صارمی
اعضاء هیئت علمی مجتمع
آموزش جهاد کشاورزی خراسان رضوی