به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ نفخ یکی از بیماریهای گوارشی، تغذیه ای است. وجود برخی بیماری های دستگاه گوارش و یا مصرف گونه های خاصی از گیاهان میتواند باعث بروز نفخ گردد.
در بررسی انجام شده در امریکا نفخ جزء چهارمین عامل ایجاد کننده مرگ ناگهانی معرفی شده است. در مطالعه ای روی 350 هزار راس گاو پرواری در ایالت کاترانس امریکا میزان تلفات ناشی از نفخ حدود 1/0درصد بوده است. گوساله ها، بره های شیرخوار، اسب و گوسفند، گاو شیری و پرواری به این بیماری مبتلا می
گردند. گوسفند در مقایسه با گاو مقاومتر است. نفخ شیردان، نفخ شکمبه و نفخ روده از انواع رایج نفخ می‌باشند.علاوه بر این نفخ را میتوان به درجات حاد، نیمه حاد، مزمن و به نفخ اولیه و ثانویه تقسیم بندی کرد.
پروتئین‌های محلول برخی گیاهان مثل لگومینوزها که بیشتر در سیتوپلاسم برگها موجودند، باعث ایجاد کفی پایدار در محیط شکمبه ای میشود. وجود این کف از خروج گاز ممانعت نموده و از عمل آروغ جلوگیری میکند، به این ترتیب نفخ ایجاد می شود. در مقابل مواد لیپیدی گیاهان و متابولیت های آنها و نیز موکوپروتئین های بزاق عوامل ضد کفی هستند که با کاهش فشار سطحی مایعات شکمبه به صورت ضد نفخ عمل می کنند.
سرعت بالای غذا خوردن، رطوبت و نم در غذا میتواند در بروز نفخ کمک کند، یونجه خشک، غذاهای نرم وآسیاب شده نیز میتواند نفخ ایجاد کند. مقدار زیاد کنسانتره در غذا با افزایش بروز اسیدوز و کاستن ازحرکات دستگاه گوارشی در خروج گاز و عبور غذا از مسیر گوارشی در ایجاد نفخ موثر است. انسداد مری در اثر فشار خارجی، انسداد کاردینا، اختلال عصب واگ، فتق دیافراگم از عوامل مهم عدم خروج گاز از محیط شکمبه میباشد. بزاق در دستگاه گوارش با کاستن از کشش سطحی مایع شکمبه و با خاصیت بافری که دارد و با افزایش رقت مایع شکمبه ای و حرکت مواد غذایی، در کاستن احتمال بروز نفخ و حتی جلوگیری از بروز آن موثر است.
از بیماری های عفونی غیر گوارشی که با اثرگذاری بر اعصاب یا دستگاه گوارش زمینه ساز بروز نفخ هستند، میتوان بیماریهای سل و کزاز را نام برد. در بیماری سل غدد لنفاوی مری متورم شده و با اعمال فشار خارجی بر مری مسیر آن را مسدود میکند. در بیماری کزاز در گوساله ها با ایجاد اختلال در عصب واگ عمل ناودان مری مختل میگردد و این زمینه ساز بروز نفخ مزمن است. از عوامل میکروبی شکمبه باکتری های کپسول دار و پلی ساکارید های تولیدی آنها در بروز نفخ نقش بیشتری دارند. مراتع جوان و شاداب، مراتع اوره پاشی شده و مصرف زیاد گلوکز، کلسیم، منیزیم و مواد زیاد نیتروژن دار در بروز نفخ موثر است. همچنین کلسیم با بلوکه کردن استیل کولین و شل شدگی عضلات و منیزیم با ایجاد شل شدگی عضلات شکمبه ای در بروز نفخ موثر است. خصوصیات فردی دام همانند اثر ژنتیک دام در ساختمان شکمبه و حرکات آن، ترکیب پروتئین های بزاق و نیز عادت به چرا نیز از عوامل اثر گذارند. مصرف گونه های خاصی چون غلات جوان، کلم، نخود، لوبیا، لگومها، شبدرسفید و قرمز نیز در این زمینه موثر است.
علایم بالینی و کالبد گشایی : نفخ در گاو
لیس زدن به شکم، تنگی نفس مشخص، خارج کردن زبان از دهان، ریزش بزاق، خیز کیسه بیضه از علایم ظاهری وجود این بیماری است. در کالبد گشایی پس از تلف شدن دام پرخونی گره های لنفاوی سر و گردن، پرخونی بخش فوقانی دستگاه تنفس، نرمی کلیه ها، پر خونی مخاط روده وگاهی موارد پارگی شکم و یا دیافراگم مشاهده میشود. تا چند ساعت پس از مرگ، کف از بین میرود، لایه شاخی شکمبه به صورت ورقه ای کنده می شود و مخاط زیر آن به طور قابل توجهی پر خون به نظر می رسد. دامی که بر اثر نفخ زمین میخورد به زودی تلف می شود.
درمان نفخ گاو
در موارد خفیف میتوان از راهنمایی های زیر استفاده کرد :
- میتوان با قرار دادن تکه ای چوب در دهان، ترشح بزاق را تحریک کرد. دو قسمت این چوب از دو طرف فک های دام بیرون می باشد و با طنابی به سر دام بسته شود تا قابل خروج نباشد یا بلعیده نشود.
- از جوش شیرین به مقدار 150 تا 200 گرم در یک لیتر آب استفاده کرد و به دام خورانید.
- از روغن های غیر سمی مثل روغن های گیاهی به دام خورانیده شود.
- گاز را توسط لوله ای از بدن دام خارج کرد.
- از داروهای مربوطه همانند پولوگزالون، I46 و... استفاده نمود.
- مالیدن مخلوطی از روغن های غیر سمی با داروها به پهلوی دام،با لیس زدن دام این مواد خورده میشود و اثر خود را میگذارند.
- از روغن ها و داروهای فوق در آّبخوری ها استفاده کرد (مقدار روغن های گیاهی 240 تا 300 گرم به ازای هر راس دام و یا 1درصد حجم آبخوری)
- از ترکیبات ضد نفخ در پلت های غذایی استفاده گردد.
- اسپری روغن های گیاهی بر روی علف ها و علوفه های مرتع انجام شود. البته بارندگی تا حد زیادی این روغن ها را خواهد شست.
- استفاده دایمی از روغن ها میتواند بر کیفیت شیر دام اثر گذار باشد، این روغن ها بر جذب بتاکاروتن اثر منفی دارد، به این ترتیب مقدار بتا کاروتن در شیر و کره کم میگردد و نیزمزه، بو و طعم شیر نیز تغییر خواهد یافت.
- از روغن هایی که اثر نامطلوب بر طعم و بو می گذارند، میتوان روغن کتان، سویا و ماهی را نام برد. روغن بادام زمینی و امولسیون پیه بهترین می باشند.
- در گاوهای پرواری که کنسانتره زیادی مصرف می کنند و ph محیط شکمبه ای اسیدی تری دارند، پایداری کف بیشتر است. بیشترین پایداری در ph=6 گزارش شده است. در گاوهای پرواری ترکیبات چهارتایی آمونیوم برای درمان استفاده می شود.
- با اضافه کردن 4 درصد نمک به جیره غذایی می توان دام را وادار به خوردن آب کرد به این ترتیب جریان خروج مواد غذایی از شکمبه تسریع می یابد.
- دام را پس از مدتی گرسنگی نباید یکباره در معرض غذا قرار داد. گاو مبتلا را هرگز در محیط تنگ قرار نداده و به پشت نخوابانید.
- نگهداری گاو در یک سراشیبی به گونه ای باشد که سر دام بالاتر از بقیه بدن قرار گیرد، به این ترتیب خروج گاز از بدن دام تسریع میگردد.
- همچنین نفخ در شیردان به خاطر برگشتی شیردان که بیماری تغذیه ای است، ایجاد می شود.
- افزودن فرمالین (محلول 37 درصد فرمالدئید) به مقدار 1 درصد به مایعات جایگزین شیر در غذای گوساله ها و بره ها بروز نفخ شکمبه را کاهش می دهد و خطرات جانی در سلامتی بره ها ندارد.
- نفخ شکمبه در گوساله ها در سن کمتر از 5 هفتگی متداول نیست تا این زمان شکمبه هنوز حالت هوازی دارد و ورود شیر یا جانشین شونده های آن به شکمبه باکتری غیر هوازی را زیاد میکند و فرآورده های تخمیری آنها موجب نفخ میگردند. تغذیه شیر با سر پستانک کمک میکند که این نفخ ایجاد نشود.
علت مرگ دام در بیماریهای نفخ
- در گذشته جذب گازهای سمی چون h2s یا آمین های سمی چون هیستامین ها را علت مرگ میدانستند ولی به نظر می رسد این موارد از عوامل ثانوی می باشند.
- علت اصلی مرگ اختلالات تنفسی - خونی و قلبی است که در اثر اتساع شکمبه ایجاد می شود.
واحد تحقیق و توسعه کارخانه خوراک دام خراسان
برگرفته از هفته نامه خوشه شماره 369