به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور، آبزیان و حیوانات خانگی»؛ شرایط آب و هوای ایران از نظر رشد و تولید مثل انگل‌ها بسیار مناسب است. به همین جهت در اکثر مناطق دامپروری آلودگی‌هایی دیده می‌شود. بنا به گزارش سازمان دامپزشکی ۶۸ میلیون رأس گوسفند و بز در ایران موجود است.
در حیوانات مبتلا به انگل تولید گوشت، شیر و سایر فرآورده‌های دام از حد طبیعی کمتر می‌شود. کنه این موجود خطرناک از نظر پزشکی و دامپزشکی اهمیت زیادی دارد و بیماری‌های بسیار خطرناکی را به انسان و حیوان انتقال می‌دهد. گروهی از کنه در داخل اصطبل‌ها و شکاف دیوار یا ترک‌های زمین و لانه پرندگان به سر می‌برند و گروهی از کنه‌ها در بیابان زیر بوته‌ها و شکاف زمین‌ها به سر می‌برند. کنه ماده پس از تخمگذاری تلف می‌شود. وقتی شرایط گرما و رطوبت کافی باشد پس از مدتی از تخم، نوزاد کنه خارج می‌شود.
گوسفند در طول حیاتش با بیماری‌های زیادی روبرو است که به برخی از این بیماری‌ها ممکن است در اثر انگل‌هایی که روی پوست بدن حیوان جای می‌گیرد مبتلا شده و در صورت ابتلا پشم حیوان شروع به ریزش می‌کند و در برخی موارد خارش‌های غیر قابل تحمل در پوست ایجاد می‌گردد. این نوع انگل‌ها که از نوع انگل‌های خارجی می‌باشند. باعث بروز بیماری‌هایی نظیر جرب، کچلی، خارش و از این قبیل می‌شوند.
جهت جلوگیری از ابتلا حیوان به این انگل‌ها بعد از پشم چینی حیوان باید از روش حمام ضدکنه استفاده کرد. جهت حمام دادن دام بایستی از محلول‌های شیمیایی استفاده شود. در مناطق مختلف و شرایط آب و هوای مختلف شیمیایی که بایستی جهت حمام دام استفاده شود متفاوت است آنچه مسلم است باید شرایط اقدامی را با شرایط محلی وقف داد. کنه‌های حیوان را میتوان یکی از تخصص‌یافته‌ترین گروه کنه‌ها دانست که بصورت انگل خارجی بر روی مهره‌داران زمین به سر می‌برند.
این کنه‌ها در تمام حالات تکاملی بعد از جنین (به جز کنه‌های نر در بعضی از گونه‌ها) از خون و ترشحات بافت میزبان خود تغذیه می‌کنند. آلودگی شدید به کنه‌ها موجب خسارات اقتصادی زیاد و گاهی نیز مرگ میزبان در نتیجه خارش و کم خونی می‌گردد. چون این کنه‌ها معمولاً حامل عوامل بیماری‌زا چندی مانند ریکنسیا هستند و از نظر اقتصادی بسیار مهم و قابل توجه می‌باشند.
کنه‌های حیوان از نظر جثه از بزرگترین کنه‌ها هستند که طول برخی از آنها به سه سانتی متر می‌شود. فعالیت انگل برروی بدن دام موجب کم‌خونی در گوسفند می‌گردد. در ضمن در اثر نیش زدن جراحات موضعی در دام ایجاد کرده و سبب می‌شود که گوسفند خود را بخاراند. در نتیجه پشم فاسد می‌شود. مدفوع انگل پشم را رنگین ساخته و به آسانی شسته نمی‌شود. گوسفندانی که خوب تغذیه نشده‌اند و به آنهایی که در مقابل هوای سرد محافظت نمی‌شوند بیشتر در معرض ابتلا به این انگل بوده و بدین جهت شدت فعالیت انگل و ناراحتی‌هایی که ایجاد می‌کنند در اواخر زمستان بیشتر خواهد بود.
کنه‌ها و تقسیم بندی آنها
این انگل‌ها بند پایان بدون شاخک آرواره و بال هستند. شکل ظاهری آن ها گرد و بیضی و طول آنها ۱۱ الی ۱۵ میلی متر است. بدن از سطح پشتی نسبتاً محدب و از سطح شکمی مسطح می‌باشد. برخلاف اكثر عنکبوت مانندها، بدن کنه حداقل بطور ظاهری از یک قطعه واحد تشکیل یافته است.
البته در مراحل جنین و تکامل حتی برای کنه‌ها نیز مانند سایر بندپایان میتوان بدن حلقه حلقه را مشخص نمود. انواعی از کنه‌ها فاقد چشم و برخی از آنها دارای یک جفت چشم ساده می‌باشند. از نظر اعضاء حسی این انگل‌ها دارای موها و خارهای حساس بر روی بدن بوده و نیز اندام‌های اختصاصی مانند پاهای دهان لامسه‌ای و نیز عضو دیگری بنام «هالر» می‌باشند که بر روی زوج اول پاهای حرکتی آنها قرار دارد. اعضاء حسی دیگری نیز در بعضی انواع یافت می‌شوند. کنه‌ها سر حقیقی ندارند و آنچه که بجای سر در جلو یا زیر قسمت جلویی بدن آنها قرار گرفته در واقع پایه‌ای برای نگهداری ضمائم دهان آنها است.
پوشش خارجی کنه‌ها سخت اگر چه ظاهراً غیر قابل انعطاف است ولی در واقع به صورت یک قطعه واحد نبوده بلکه شبکه‌ای از قطعات سخت و کوچک است که قسمت‌های نرم‌تری آنها را بهم متصل نموده‌اند. به این ترتیب در موقع خونخواری قسمت‌های نرم به خوبی متسع شده سطح بدن را گسترش می‌دهند تا با افزایش حجم داخلی بدن منطبق شود. در کنه‌های نرم نیز چین و شکن‌ها باز شده، امکان افزایش سطح بدن را فراهم می‌سازند.
کنه‌های نرم در موقع خونخواری متورم و نسبتاً کروی می‌شوند ولی به زودی بدنشان پهن و از بالا و پایین فشرده می‌شود بطوریکه براحتی می‌توانند در شکاف دیوارها وارد شده و خود را مخفی سازند. کنه‌های سخت که مدتی را روی دام‌ها به خونخواری می‌پردازند طی مدتی که روی دام هستند کمی خون می‌خورند که تا کمتر متورم شده و باعث جلب توجه پرندگان که آن ها را صید می‌کنند می‌شود و نیز در میان بدن دام‌های گله له و فشرده نشوند. سپس در یک فاصله کوتاه مقدار زیادی خون از میزبان مکیده و از میزبان جدا می‌شوند.
علاوه بر وجود پوشش معمولی کتینی، در تمام سطح پشتی کنه‌های نر از نوع ایکسودیده (سخت)، پوشش با سپر ضخیم‌تر دیگری از همان جنس کیتین وجود دارد که به آنها استحکام بدنی بیشتری داده در عوض قدرت اتساع و خونخواری آنها را محدودتر می‌کند.
این سپرها که اسکوتم نامیده می‌شوند تنها یک سوم یا جزئی از قسمت جلوئی سطح پشتی کنه‌های ماده از نوع سخت را می‌پوشانند. به همین جهت که کنه‌های ماده احتیاج بیشتری به خونخواری جهت تخمگذاری و تولید نسل دارند می‌توانند خون مورد احتیاج خود را براحتی بمکند. اسکوتم در کنه‌های نر و ماده آرگازیده (نرم) اصلا وجود ندارد.
کنه‌ها بیشتر در قسمت‌های کم موی بدن حیوانات مستقر می‌شوند ولی در آلودگی‌های شدید آنها را میتوان در اغلب نقاط بدن میزبان پیدا کرد. فعالیت اکثر کنه‌ها مخصوصاً انواع سخت در فصول معتدل سال افزایش می‌یابد. بعضی از آنها مخصوصاً انواع نرم نیز در فصول سرد فعالیت بیشتری دارند. اغلب کنه‌ها می‌توانند مدت زیادی را بدون غذا زنده بمانند. عمر آنها نیز نسبتاً طولانی است. به عنوان مثال بعضی انواع کنه‌های نرم می‌توانند حتی تا ۲۵ سال ادامه زندگی دهند. عمر کنه‌های سخت اغلب به یک یا چند سال محدود است.
سیر تکاملی کنه‌های سخت
کنه‌های بالغ نر و ماده پس از تغذیه از خون دام‌ها با هم جفتگیری نموده به زمین می‌افتند که نر بزودی از بین می‌رود ولی کنه ماده تا مدت کوتاهی باقی مانده و شروع به تخم‌ریزی می‌نماید. تعداد تخم اغلب در کنه‌های سخت زیاد بوده و در برخی مانند انواع هیالوما به ۱۵ هزار عدد می‌رسد. کنه ماده نیز پس از اتمام تخم‌ریزی تلف می‌شود. کنه‌های سخت برخلاف کنه‌های نرم در طی عمر خود فقط یکبار تخم ریزی می‌نمایند.
بسته به نوع کنه و شرایط محیطی پس از مدتی از هر تخم نوزادی خارج می‌شود که ۳ زوج پا داشته و بسیار فعال است. نوزادان خود را به بالای ساقه گیاهان رسانیده پس از مدتی انتظار به دام‌های در حال چرا می‌چسبند و شروع به تغذیه از خون آنان می‌کنند. سپس به زمین افتاده در شکاف‌های زمین و پناهگاه‌های دیگر در مراتع مخفی می‌شوند.
در این مرحله تغییراتی در بدن آنها صورت گرفته اولین پوست اندازی (جدا) شدن سطح خارجی پوشش کتینی انجام می‌شود. طی این مرحله نوزاد ۶ پا به نوچه ۸ پایی تبدیل می‌گردد. نوچه‌ها هم مانند نوزادان خود را از طریق گیاهان به دام‌ها چسبانیده و از خون تغذیه می‌کنند، به زمین می‌افتند و پس از چندی پوست‌اندازی کرده بـه کنـه‌هـای بالغ نر و ماده تبدیل می‌شوند که آنها هم در شرایط مناسب از طریق گیاهان خود را به دام‌ها چسبانیده از خون میزبان تغذیه می‌کنند و پس از رشد کافی جفتگیری نموده به زمین می‌افتند و این چرخه ادامه پیدا می‌یابد.
به این ترتیب میتوان گفت که کنه‌های سخت دارای سه مرحله آزاد هستند. مدت متوسط طی هر یک از مراحل انگلی (نوزادی، نوچه‌ای، بالغ) در روی میزبان در شرایط مساعد برای بسیاری از کنه‌ها یک یا چند هفته است. مدت طی هر مرحله آزاد در روی زمین نیز در شرایط محیطی مطلوب معمولا یک یا دو هفته است ولی در شرایط نامساعد و در صورت عدم دسترسی به میزبان مناسب، مدت زندگی آزاد در هر مرحله ممکن است به چندین ماه یا سال برسد. بنابراین سیر تکاملی یک کنه بسته به نوع آن و شرایط محیطی می تواند چند هفته، چند ماه یا چند سال طول بکشد.
مشخصات جنس‌های مهم کنه‌های بالغ
کنه‌های سخت: جنس ایکسودس، جنس هیالوما، جنس همافيزاليس، جنس درماسنتور، جنس بوفیلوس، جنس‌های ریپی، فالوس و زگارو پوش.
کنه‌های نرم: جنس آرگاس، جنس اورنیتودوروس.
توضیحات کلی راجع به کنه‌های ایران
1- هیالوما آناتولیکوم آناتولیکم: فراوانترین کنه از خانواده ایکسو است و در تمام نقاط ایران که آب و هوای خشک دارد دیده می‌شود. به جز سواحل دریای خزر که مرطوب است. میزبان اصلی آن گاو و در درجـه بعـدی گوسفند و بز کوهی می‌باشد.
2- هيالوما آسياتيكم آسیاتیکم: در ایران بسیار زیاد دیده می‌شود به جز سواحل دریای خزر.
میزبانان اصلی آن گوسفند و بز هستند ولی در گاو و شتر و اسب هم دیده می‌شود. نوچه و نوزاد بیشتر روی جوندگان بسر می‌برند و در جوجه تیغی خرگوش سگ و گربه یافت شده‌اند.
3- هيالوما آسياتيكم كو كازيكم (قفقازیکم): بیشتر در فصل زمستان دیده شده است. میزبانان آن گوسفند، بز و شتر و سایر علفخواران اهلی، خوک و آهو هستند. در مناطق صحرایی و نیمه صحرایی زندگی می‌کنند و نابالغین آن روی حیوانات وحشی دیده شده‌اند (جوندگان، جوجه تیغی، خرگوش و گوشتخواران شکارچی)
4- هیالوما مارژیناتوم مارژیناتوم (هیالوما ساوینئی): بعد از هیالوما آناتولیکوم آناتولیکم فراوانترین هیالومای ایران است و در سواحل خزر اکثریت هیالومای گوسفند را تشکیل می‌دهد. بالغین انگل حیوانات اهلی و وحشی سم دار هستند و نابالغین روی حیوانات وحشی و از جمله جوجه تیغی، خرگوش و پرندگان یافت می‌شوند.
5- هیالوما مارژیناتوم (مترادف هیالوما رفیپس گلدبرم): در تمام نقاط ایران وجود دارد ولی در آب و هوای خشک زندگی می‌کند. میزبان اصلی گوسفند و بز هستند. در مرحله بعدی گاو، گاومیش، اسب و الاغ و شتر قرار دارند.
6- هیالوما درومداری: به نظر می‌رسد این کنه در تمام نقاط ایران وجود داشته باشد ولی در جنوب و جنوب شرقی زیاد یافت می‌شود. میزبان اصلی آن شتر است ولی بر روی حیواناتی مثل گاو، گوسفند، بز و الاغ هم گزارش شده است.
7- هیالوما ایمپاتاتوم (مترادف هیالوما پرومپتی): در جنوب شرقی ایران به تعداد نسبتاً زیاد از روی گوسفند و گاو و شتر جمع‌آوری شده و به نظر می‌رسد که ظهور آن محدود به مناطق لم یزرع و خشک با فصول گرم و طولانی باشد.
8- هیالوما كوماری: بالغین این کنه، انگل گوسفند و بزهای اهلی و وحشی ایران هستند و از شهرستان ماکو گزارش شده‌اند. در مراحل نابالغ انگل جوندگان و پرندگان می‌باشند.
9- ریپی سفالوس بورسا: یکی از فراوانترین کنه‌های گوسفند و بز در ایران است و بیشتر در مناطق شمالی ایران وجود دارد. از قسمت‌های جنوب و جنوب شرقی ایران بدست نیامده است. میزبان عمده آن سم‌داران وحشی هستند ولی از روی گاو ،گاومیش، اسب، خرگوش و انسان نیز جمع‌آوری گردیده است.
10- ریپی سفالوس سانگینئوس: فراوانترین کنه‌های گوسفند و بز در جنوب شرقی ایران است. از سایر نقاط نیز گزارش گردیده است. این کنه از روی گاو، شتر، اسب، سگ، روباه، شغال، بز کوهی، جمع آوری شده است.
11- همافیزالیس سولکاتا: از بیشتر مناطق ایران بدست آمده و فراوانترین همافيزالیس شناخته شده در ایران است. کنه‌های بالغ بر روی گوسفند و بزهای اهلی و وحشی، گاو، شتر، اسب در ارتفاعات پایین و مناطق نیمه صحرایی و استپ‌ها رایج هستند. خزندگان و پرندگان میزبان‌های عمده کنه‌های نابالغ می‌باشند.
12- همافیزالیس پاروا: این کنه بعد از همافیزالیس سولکاتا فراوانترین همافیزالیس در ایران شناخته شده است. کنه‌های بالغ انگل گوسفند و بز و دیگر زوج سمان اهلی و گوشتخواران هستند. کنه‌های نابالغ انگل جوندگان، خزندگان و پرندگان و حشره خواران می‌باشند. این کنه بیشتر از مناطق آذربایجان و کردستان بدست آمده است.
13- همافيزالیس کشمیر نسیس: این کنه در جنوب غربی ایران یافت شده و عمدتاً به گوسفند و بزهای اهلی و وحشی حمله می‌کند. در مراحل نوزادی، انگل مارمولک‌ها و جوندگان است.
14- هما فيزاليس بارینا پونکاتانا: میزبان این کنه گوسفند، گاو، بز و بعضی از حیوانات دیگر هستند. وجود کنه از مناطق گیلان، مازندران و خراسان گزارش شده است.
15- درماسنتورد مارژیناتوس: بیشتر از آذربایجان و سواحل بحر خزر از گاو، گوسفند و بز بدست آمده است و به نظر می‌رسد که مهم‌ترین میزبان آن گوسفند می‌باشد.
16- در ماسنتورد اغستانیکوس: این کنه تاکنون در مازندران، آذربایجان، خراسان و کاشان بر روی گوسفند و بز مشاهده گردیده است.
17- درما سنتور نیوئوس: این گونه کنه بطور نامنظم در مناطق استپی و نیمه صحرایی ایران یافت شده است. کنه‌های بالغ انگل علفخواران اهلی و اغلب گوسفند و بزها و وحشی آهو و خوک و گرگ وحشی می‌باشد. کنه‌های نابالغ از جوندگان، جوجه تیغی و خرگوش تغذیه می‌کنند.
18- درماسنتور راسکمنسیس: گونه‌های مذکور از گوسفند و بزهای وحشی ایران از آشیانه «پیکا» در مازندران و از بدن انسان در لرستان و از روباه در آذربایجان گزارش شده است.
19- اورنیتودوروس لاهورنسیس: این انگل تقریباً در تمام نقاط ایران به استثنا خوزستان، بلوچستان و سیستان یافت می‌شود. میزبان‌های آن گوسفند، گاو و بز و شتر و انسان می‌باشد.
20- اورنیتودوروس کانسترینی: این کنه از گوسفند و بزهای وحشی ایران بدست آمده و گمان می‌رود که میزبان اصلی آن نشخوارکنندگان وحشی باشند. پستانداران اهلی (گوسفند، بز و گاو) و انسان نیز مورد جمله آن قرار میگیرند. مرکز اصلی آن را قسمت‌های مرکزی ایران بخصوص یزد اصفهان و کاشان می‌دانند.
روش‌های مبارزه با انگل‌ها
در حال حاضر واکسن موثری بر علیه انگل‌های خارجی تهیه نشده است ولی در آینده احتمال می‌رود انواع واکسن‌ها در این زمینه تولید شوند. اغلب روش‌های مبارزه با انگل‌های خارجی را میتوان به صورت زیر تقسیم‌بندی نمود:
مبارزه فیزیکی، مبارزه بیولوژیک، مبارزه شیمیایی
ریشه‌کنی انگل‌ها
در بعضی کشورهای پیشرفته موضوع ریشه‌کنی انگل‌های خارجی دامی مورد توجه و بررسی می‌باشد. ولی این کار بسیار مشکل و پرخرج و طولانی می‌باشد که در اینجا به مواردی از آن اشاره می‌شود:
حمام کردن مکرر:
تمام دام‌های یک منطقه بایستی مداوماً بر علیه انگل مورد نظر حمام داده شوند.
حمام دادن بهترین روش استعمال سم شناخته شده است ولی دفعات حمام دادن بسته به سیر تکاملی و نوع انگل فرق می‌کند و اغلب می‌بایستی به مدت چندین ماه و به فواصل هر چند روز یک بار حمام دادن انجام شود.
قرنطینه:
مرزهای قرنطینه‌ای باید دقیقاً و مشخصاً مورد توجه و بازرسی قرار گیرند و نقل مکان و ورود و خروج حيوانات حتى حیوانات وحشی نیز كاملاً تحت نظر قرار داشته باشد.