به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور، آبزیان و حیوانات خانگی»؛ رشد سریع جمعیت در جهان و کاهش ذخایر ماهیان به دلایل مختلفی از جمله آلودگی آب‌ها و تخریب محیط زیست، باعث شده است که نیاز شدیدی به تکثیر و پرورش آبزیان احساس شود.
در همین راستا با عنایت به گسترش فعالیت‌های تکثیر و پرورش ماهی در کشور همچنین پرداختن به موضوع افزایش تولید در واحد سطح بعلت محدودیت منابع آبی و پرورش متراکم ماهی، نیاز به کنترل شدیدتر بیماری‌ها وجود دارد، چرا که عدم توجه کافی می‌تواند خسارات جبران‌ناپذیری به همراه داشته باشد.
تجربیات سایر کشورها موید این موضوع است که علی رغم پیچیدگی‌های درمان بیماری‌ها، رعایت مسائل بهداشتی در مزارع تکثیر و پرورش ماهی به منظور پیشگیری از ورود آلودگی به محیط آبزی بسیار ساده است.
با ورود آلودگی به مزارع، زمینه برای ابتلای ماهی به بیماری‌ها فراهم می‌شود که در صورت رخداد بیماری نه تنها مدیریت تولید با مشکل مواجه می‌شود بلکه در مواردی بازگشت به شرایط مطلوب را نیز غیر ممکن می‌سازد. در این راستا شناخت مسائل بهداشتی و رعایت آنها، همچنین توجه به دستورالعمل‌های بهداشتی و به طور کلی رعایت برنامه بیوسکیوریتی بسیار مهم و باارزش می‌باشد.
بیوسکیوریتی (امنیت زیستی) عبارت است از محافظت موجودات زنده در برابر اجرام عفونی و در مزارع آبزیپروری به معنی حفاظت ماهیان در برابر عوامل عفونی (پاتوژن‌ها) شامل ویروس، باکتری، قارچ و انگل بوده و برای طراحی برنامه موثر آن نیاز به دانش پرورش آبزیان و مدیریت مزرعه و راه‌های انتقال بیماری‌ها می‌باشد.
هدف اول برنامه بیوسکیوریتی، جلوگیری از ورود عوامل پاتوژن به محیط مزرعه است.
منابع زیادی وجود دارند که می‌توانند اجرام عفونی را وارد مزرعه نمایند. این منابع شامل تخم چشمزده، لارو، بچه ماهی، ماهی مولد، آلودگی آب و یا خوراک، اشخاص، حیوانات، تجهیزات، وسایل کار و ماهیان بیمار به ظاهر سالم (تحت کلینیکی) موجود در مزرعه می‌باشند.
هر یک از این منابع احتیاج به ارزیابی و مانیتورینگ (پایش) مداوم جهت پیشگیری از ورود اجرام عفونی به مزرعه را دارد.
نحوه انتقال پاتوژن‌ها (عوامل بیماریزا)
پاتوژن‌ها در مزارع آبزیپروری از راه‌های مختلف مانند آب، ماهی، حاملین، منتقل، ناقلین و خوراک می‌شوند.
آب می‌تواند بعنوان یک مخزن بیماری و انتشار عوامل بیماریزا عمل نماید و حتی آبی که جهت حمل ماهیان زنده بکار می‌رود می‌توانند منبعی از باکتری‌ها، انگل‌ها و یا سایر اجرام باشند. پاتوژن‌ها توسط آب به آسانی از یک مزرعه به مزرعه دیگر و یا در مزارع دارای سیستم برگشتی آب از یک استخر به استخر دیگر منتقل می‌گردند.
در استخرهای متراکم، عوامل بیماریزا مستقیما از یک ماهی به ماهی دیگر منتقل شده و بیش از همه خود ماهیان، مخازن عمده بوده و می‌توانند حاملین پاتوژن بدون علایم بیماری باشند. همچنین ممکن است که ماهیان نسبت به پاتوژن مخصوصی ایمن بوده و توانایی انتشار ارگانیسم به سایر ماهیان و یا به آب را داشته باشند.
زالوها نیز حاملین دیگری هستند که انگل‌های خونی و باکتری‌ها را در بین ماهیان انتقال می‌دهند. پرندگان ماهیخوار و آبزی نیز از دیگر حاملین مطرح می‌باشند. به علاوه افراد نیز با دست‌های خود می‌توانند حاملین و یا پاتوژن‌ها را از یک استخر به استخر دیگری منتقل نمایند.
ناقلین (formites)، اشیای بی‌جانی هستند که بیماری را منتقل کنند و در مزارع آبزیپروری شامل تجهیزات، سطل‌ها، ساچوک و لوله‌های سیفونی بوده که در صورت عدم ضدعفونی مناسب، می‌توانند موجب انتقال گردند. مدفوع ماهیان، غذای مصرف نشده، جلبک‌ها، گیاهان آبزی و سایر نخاله‌های متلاشی شده بستر مناسبی را جهت رشد و نمو پاتوژن‌های فرصت‌طلب فراهم می‌نمایند.
کف استخرها باید از این آشغال‌ها پاک شده و مسیرهای ورود و خروج آب به استخرها، هواده‌ها و سایر سطوح باید مکررا تمیز گردند.
خوراک و غذای ماهیان نیز می‌تواند منبعی از بیماری‌ها باشد. خوراک منجمد و غذای زنده می‌توانند باکتری‌ها، انگل‌ها، ویروس‌ها و قارچ‌ها را منتقل نمایند.
کیفیت آب یکی از مهم‌ترین شرایط پرورش آبزیان است و اولین قدم در آغاز تلاش‌ها برای فراهم آوردن یک رابطه مناسب بین ماهی و محیط زیست است که باعث ارتقای شرایط بهداشتی و فیزیولوژیک ماهی خواهد شد.
ضدعفونی آب نیز موجب از بین رفتن و کاهش عوامل بیماریزا شده و بطور معمول از دو تکنیک اشعه ماوراء بنفش و ازن به منظور ضدعفونی آب مزارع پرورش ماهی می‌توان استفاده نمود.
از دیگر روش‌های جلوگیری از آلودگی، خرید تخم چشمزدهپ، بچه ماهی و ماهی از تولیدکنندگانی است که مزرعه آنها عاری از آلودگی است و ارائه آزمایش‌های لازم و معتبر مبنی بر عدم آلودگی‌های انگلی باکتریایی، قارچی و ویروسی و همچنین ضدعفونی تخم‌های چشمزده در مرکز تکثیر الزامی می‌باشد.
به علاوه بمنظور اجتناب از بیماری، یک برنامه شدید و سخت قرنطینه‌ای برای جدا کردن ماهیان تازه وارد لازم است. فاصله زمانی لازم برای دوره قرنطینه متغیر بوده ولی معمولا مدت ۳۰ روز در نظر می‌گیرند. در مدت قرنطینه، ماهیان می‌بایست به دقت از نظر نشانی‌های کلینیکی بیماری پایش شده، نمونه گیری برای تشخیص آلودگی و درمان در صورت تجویز انجام گردد. واکسیناسیون نیز یکی دیگر از روش‌های پیشگیری می‌باشد.
از دیگر موارد در مدیریت مطلوب شامل رسیدگی به تراکم ماهیان در استخرها، تغذیه و ژنتیک ماهی‌ها بوده که با وضعیت بهداشتی و ایمنولوژیکی مناسب و مقاومت منجر به رفع بعضی از پاتوژن‌های بالقوه می‌گردد.
قسمت ضروری دیگر در برنامه بیوسکیوریتی، پایش بیماری‌ها بوده که شامل برنامه‌ریزی منظم جهت ارزیابی بهداشتی همه استخرهای یک مزرعه است و با توجه به موقعیت و وضعیت مزرعه نمونه‌گیری از ماهیان تلف شده و یا ماهی‌های زنده و یا از هر دو بعمل می‌آید. در ماهیان از آبشش، پوست، باله و اندام‌های داخلی بویژه کلیه نمونه جهت کشت باکتریایی، جداسازی ویروسی و غیره استفاده می‌شود.
بهرحال هیچکدام از این آزمایش‌ها نمی‌تواند كاملا ضمانت عدم آلودگی به پاتوژن‌های بالقوه را در جمعیت ماهیان نماید و تنها به کاهش خطرات ناشی از بقای پاتوژن در جمعیت کمک میکنند. ضدعفونی بخش مهمی از روند پیشگیری و کنترل بیماری در صنعت آبزیپروری می‌باشد. روال ضدعفونی به منظور کاهش بار پاتوژن در وسایل کار بوده و بوسیله آن خطر انتشار اجرام عفونی بین دسته‌های ماهیان یک مزرعه واحد تقلیل می‌یابد.
برای مثال، تهیه تعداد کافی ظروف مختص ضدعفونی ساچوک‌ها، سطل‌ها، چکمه‌ها و سایر تجهیزات یکی از روش‌های غیرفعال نمودن اجرام عفونی می‌باشد. وجود وسایل جداگانه (ساچوک‌ها، سطل‌های غذا و غیره) برای هر واحد تولیدی مطلوب بوده و به رفع خطر آلودگی بین بخش‌های مختلف مزرعه کمک می‌نماید.
بعلاوه جمع‌آوری وسایل و تجهیزات در بین مراحل تولید و ضدعفونی کردن آنها بسیار پراهمیت بوده و منجر به کاهش خطر انتشار عوامل عفونی می‌گردد.
ثبت کلیه موارد در دفتر مزرعه، عامل بزرگ موفقیت هر برنامه بیوسکیوریتی است زیرا می‌تواند اطلاعات دقیق وقایع را درباره وضعیت سلامت جمعیت، میزان افزایش وزن، میزان مصرف غذا، واکسیناسیون و درمان‌ها را جهت مدیریت مطلوب ارائه نماید.
سرانجام از دیگر موضوعات مطرح شامل طرح وسایل کار، نحوه گردش این وسایل در بین کارکنان، دفتر ثبت دیدارگرها، روند ضدعفونی جهت تجهیزات و کارکنان، برنامه مدیریت زباله و پس‌مانده‌ها و راهبرد کنترل آفت بوده که جا دارد روند مجموعه مقررات در یک نظامنامه گردآوری شود.
بالاخره استرس موجب افزایش حساسیت ماهیان به عفونت با پاتوژن‌های فرصت‌طلب می‌گردد. استراتژی‌های متعددی جهت ازدیاد توانایی ماهیان و کاهش استرس وجود دارد که بعضی از آنها عبارت است از:
الف) استفاده از جمعیت ماهیان با نژاد آرام؛
ب) پایش پارامترهای کیفیت آب؛
ج) فراهم نمودن خوراک با کیفیت مطلوب در حد امکان؛
د) خریداری تخم چشمزده و بچه ماهی از مراکز تکثیر عاری از بیماری و مطمئن.
مسئله بسیار مهم دیگر اینکه در موقع ساخت مزارع توجه داشته باشیم که بتوانیم سیستم را براحتی تمیز نماییم. مصالح ساختمانی نباید از مواد پرمنفذ باشد و از مواد چوبی احتراز شود. در صورت استفاده از مواد چوبی می‌بایست یکبار مصرف باشند. همچنین از چوب بطور موقتی و محدود استفاده شود و از آنها نباید در سایر مزارع استفاده نمود.
جمع آوری ماهیان بیمار و مرده استراتژی مهمی است که موجب کاهش انتشار پاتوژن‌ها از یک ماهی به ماهی دیگر می‌شود. در طراحی مزارع و امکانات باید چگونگی جمع‌آوری این ماهیان در نظر گرفته شود جمع‌آوری باید حداقل یک بار در روز و در صورت امکان بطور متوالی انجام گردد.
مانیتورینگ یا پایش یک جزء مهم تشخیص اولیه جداسازی و درمان یک بیماری است. نحوه پایش باید در مزارع وسیع ملاحظه شود. در استخرهای وسیع باید بصورت دوره‌ای و در فواصل معین از ماهیان نمونه‌گیری شده و برای یافتن پاتوژن‌ها آزمایش گردند. ثبت میزان رشد و ضریب تبدیل می‌تواند برای یافتن بیماری‌های تحت کلینیکی کمک نماید.
از دیگر اصول مهم مدیریت بهداشتی مزارع آبزیپروری که می‌تواند خطر انتشار پاتوژن‌ها را در محیط بکاهد، عبارتند از :
- شستشوی دست‌ها با مایع صابون آنتی باکتریال قبل از ورود به مزرعه؛
- ضدعفونی کفش‌ها و یا تعویض آنها با کفش‌های یکبار مصرف، ضدعفونی چکمه‌ها قبل از ورود به مزرعه؛
- فراهم نمودن ناحیه و فضایی مناسب در مزرعه جهت ضدعفونی و شستشوی وسایل کار از قبیل سطل‌های غذادهی، ساچوک، شبکه‌ها و برس، دستگاه‌های اندازه‌گیری اکسیژن، درجه حرارت و غیره ...؛
- ضدعفونی کامل استخرها و وسایل کار قبل از ماهی‌ریزی؛
- در مزارع با سیستم برگشتی آب نیز در هر استخر باید به صورت مجزا ملاحظات بهداشتی اعمال شده و عوامل بالقوه آلودگی نیز به حداقل ممکن برسد؛
- به حداقل رساندن تعداد کارگران مختلف با گروه مخصوص ماهیان بدین معنی که در صورت مواجه شدن با تلفات بیشتر از حد معمول، تنها یک نفر از کارگران با ماهیان آلوده تماس داشته باشد؛
- آئروسل آب توسط پمپ‌های هواده می‌تواند پاتوژن‌ها را منتقل نماید، بنابراین باید ملاحظات کافی جهت جلوگیری از انتقال پاتوژن‌ها بعمل آید؛
- به حداقل رساندن انتقال ماهیان در بین استخرها؛
- استفاده از واکسن جهت پیشگیری از بیماری‌ها؛
- ممانعت از ورود افراد به سالن هچری و پرورش لاروها (ورود کارشناسان با تدابیر ایمنی انجام شود)؛
- به حداقل رساندن افراد بازدیدکننده از مزرعه (تنها به کارگران شاغل در مزرعه اجازه ورود داده شود)؛
- ضدعفونی چرخ‌های خودروهایی که به مزرعه وارد و یا خارج می‌شوند و همچنین تاسیس توقفگاه جهت بازدیدکنندگان در محل مناسبی از مزرعه.
مخازن پاتوژن‌ها
در سیستم‌های آبزیپروری و بویژه مزارعی که دارای آب برگشتی هستند، مناطق بسیاری به عنوان مخازن پاتوژن‌ها موجودند که عبارتند از زمین، آب، استخرها، تجهیزات و وسایل کار سطل،ها، ساچوک، لوله‌های سیفونی، برس و هواده‌ها می‌توانند محتوی میکروارگانیسم‌های بیماریزا باشند و بدین سبب ضدعفونی کف استخرها، چکمه‌ها و سایر وسایل و قرار دادن ظروف محتوی ماده ضدعفونی در مدخل ورودی و خروجی بخش‌های مختلف مزرعه بسیار توصیه شده است.
در هنگام استفاده از وسایل کار، ضدعفونی آنها در استخرهای مختلف بسیار الزامی‌است. برای ضدعفونی تجهیزات بطور معمول از ترکیبات آمونیوم چهار ظرفیتی و یددار استفاده می‌شود. ولی این وسایل و تجهیزات بعد از ضدعفونی می‌بایست به مقدار کافی شستشو شوند، زیرا در ماهیان ایجاد مسمومیت میکنند. کلرین نیز برای ضدعفونی وسایل بکار می‌رود، اما نظر به تخریب شبکه‌ها و احتراز از مرگ ماهیان می‌باید ابتدا خنثی و یا به حد کافی شستشو شود.
کلر به صورت گاز مایع یا جامد برای ضدعفونی کردن توری‌ها، حوضچه‌ها و سایر ادوات تکثیر سال‌هاست که مورد استفاده قرار می‌گیرد. استفاده از این ماده برای غیر فعال کردن عوامل بیماری‌زای ماهی در مراکز تکثیر متداول می‌باشد. هنگامی‌که قصد داریم حجم‌های زیاد آب نظیر پساب‌های تخلیه شده از مراکز تکثیر و پرورش ماهی را ضدعفونی کنیم، تقریبا همیشه برای انجام این کار، کلر اقتصادی‌ترین ماده می‌باشد. برای حجم‌های کمتر نظیر مخازن حمل ماهی مستقر بر روی کامیون و یا مخازن ضدعفونی کردن توری‌ها معمولا نمک‌های هیپوکلریت نظیر هیپوکلریت کلسیم به کار می‌رود.
هالامید به شکل پودر بوده، بسادگی در آب حل می‌شود و برای ضدعفونی وسایل کار، سالن‌های هچری، تراف‌ها، تخم چشمزده، تانک‌ها، استخرها و حوضچه‌های ضدعفونی بکار می‌رود.
از مزایای هالامید می‌توان به فاصله زیاد بین دز درمانی و توکسیک آن اشاره نمود که بدون نگرانی استفاده می‌شود. به منظور یک ضدعفونی مطلوب می‌بایست ابتدا محیط مورد نظر را از آلودگی‌های جلبکی مواد آلی و فضولات پاکسازی نموده و سپس نسبت به ضدعفونی اقدام نماییم.
در آلودگی‌های سبک از هالامید با غلظت ۱درصد و در آلودگی‌های بیشتر از غلظت ۲ درصد استفاده می‌‌کنیم. برای آگاهی از ضدعفونی‌کننده‌های مناسب جهت تجهیزات و کف استخرها و پاشویه‌ها از توصیه‌های دامپزشکان مسئول بهداشت آبزیان می‌توان استفاده کرد.
قرنطینه
استخر قرنطینه در مزارع به منظور جلوگیری از ورود پاتوژن‌هایی که ریشه‌کنی آنها مشکل و یا غیرممکن است بکار می‌رود و راه حل معمول آن جداسازی از سایر استخرهای مزرعه است.
با توجه به پرهزینه بودن محیط قرنطینه باید در ابتدای ساخت هر مزرعه در نظر گرفته شود. در این قسمت دستورالعملی که بتواند کلیه انواع ماهیان را در تمام شرایط تحت پوشش قرار دهد وجود ندارد، بلکه تنها راهبردی است که می‌تواند ما را در توسعه امکانات قرنطینه کمک نماید.
- در پروتکل قرنطینه باید گونه و سن و منبع تهیه ماهی مشخص باشد.
- آب محل قرنطینه باید از آب مزرعه جدا باشد و خروجی آن هم وارد مزرعه نشود.
- قرنطینه باید ماهیان را در برابر عوامل خارجی و پاتوژن‌های اگزوتیک محافظت نماید و قادر به جلوگیری از رشد میکروارگانیسم‌های جدیدی باشد که بتوانند مشکل تازه‌ای را ایجاد نمایند.
- در پروتکل قرنطینه نباید از آنتی بیوتیک‌ها جهت پیشگیری از بیماری‌ها استفاده نمود زیرا مصرف آنها غیرقانونی بوده و می‌تواند خطرات جدی را در رشد و مقاومت باکتری ایجاد نماید.
- قرنطینه باید در محیطی ایزوله و بسته انجام شود و در صورت اضافه شدن ماهیان جدید باید مدت زمان قبلی قرنطینه را صفر در نظر گرفت.
- اشخاصی که در محیط قرنطینه هستند باید دست‌های خود را به هنگام ورود و یا خروج کاملا شستشو نمایند. کاستن از تردد افراد، ضدعفونی چکمه‌ها و تعویض لباس‌ها قبل از ورود به محیط قرنطینه الزامی است.
- با درنظرگرفتن درجه حرارت بالای آب برای هر گونه ماهی، می‌توانیم چرخه زندگی بسیاری از عوامل بیماریزا را کنترل نماییم.
- قبل از ورود ماهیان به مجموعه، باید آنها را به درجه حرارت آب عادت دهیم.
- در مدت قرنطینه باید ماهیان را به دقت از نظر نشانی‌های کلینیکی بیماری پایش نموده و در صورت تجویز، نمونه‌گیری به منظور تشخیص آلودگی و تعیین نوع درمان انجام گردد.
- بعد از تخلیه ماهیان از محیط قرنطینه، ضدعفونی کامل استخرها و تجهیزات الزامی است.
امنیت کلی مزرعه
برقراری امنیت مزرعه مستلزم مدیریت صحیح و شناخت ناقلین عوامل بیماریزا و نقاط بحرانی یعنی محل ورود عوامل بیماریزا به داخل مزرعه می‌باشد. به عنوان مثال کارکنان و وسایل نقلیه از عوامل مهم انتقال و گسترش آلودگی هستند. بنابراین با تعبیه حوضچه ضدعفونی وسایل نقلیه و چکمه در ورودی فارم و ابتدای هر ردیف استخر و همچنین شستشوی دست‌ها قبل و بعد از انجام کار می‌توان خطر ورود عوامل بیماریزا را به میزان قابل ملاحظه‌ای کاهش داد.
برخی مواردی که رعایت آنها در برقراری امنیت مزرعه موثر می‌باشد عبارتند از:
- اقدامات مدیریت مطلوب بهداشتی برای اطمینان از اجرای مداوم سیاست‌های پیشگیرانه از ورود عوامل بیماریزا؛
- عدم نگهداری گونه‌های مختلف ماهی در یک مزرعه؛
- قرنطینه و کنترل ماهیان جدیدالورود به مزرعه؛
- جلوگیری از ورود حیوانات اهلی به داخل مزرعه؛
- جلوگیری از ورود پرندگان به استخرها؛
- جلوگیری از ورود افراد غیرمجاز به داخل مزرعه؛
- تعبیه حوضچه ضدعفونی وسایل نقلیه و چکمه؛
- استفاده از لباس کار مناسب و مخصوص در مزرعه؛
- شستشوی دست‌ها قبل و بعد از انجام کار در مزرعه؛
- عدم تماس پرسنل با سایر مزارع؛
- حفظ کیفیت آب و پایش بیماری‌ها؛
- گزارش سریع هر گونه تلفات غیرعادی و بیماری به مراکز دامپزشکی شهرستان و استان تا پیگیری‌های لازم انجام گیرد.