به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور، آبزیان و حیوانات خانگی»؛ شترمرغ‌ها حیواناتی اجتماعی محسوب می‌شوند. در طبیعت آنها در گله‌هایی متشکل از یک نر و چندین ماده زندگی می‌کنند. شترمرغ حتی در هنگام مریضی یا زخمی شدن هرگز نباید تنها باشد. هنگامی که شترمرغ‌ها سرحال هستند گاهی اوقات شروع به چرخیدن خیلی سریع حول محور بدن نموده و بال‌ها را به طرف بالا برده و پرهای زیبایشان را به نمایش می‌گذارند.
نوک زدن
شترمرغ‌ها بین ۲۰۰۰ تا ۴۰۰۰ بار در روز نوک می‌زنند. هنگامی که شترمرغ کسل است به هر چیزی نوک می‌زند و اغلب اشیاء خطرناک را می‌بلعد. مانند ناخن، قاشق، چاقوی کوچک و ... .
نوک زدن به پر: این عمل تنها در پرندگانی اتفاق می‌افتد که در شرایط مزرعه‌ای متمرکز نگهداری می‌شوند و معمولا رفتاری غیرعادی به حساب می‌آید. اگر به شترمرغ‌ها فقط کنسانتره داده شود آنها در طول بقیه روز کسل شده و بعضی از آنها نیز ممکن است شروع به نوک زدن به پر سایرین نمایند. این مشکل معمولاً هنگامی که آنها مشغول تغذیه از علوفه به مقدار کافی هستند کاهش می‌یابد.
گرمازدگی
هنگامی که شترمرغ احساس گرما کند نوکش را باز کرده و عمل تهویه را انجام می‌دهد که درجه حرارت بدنش کاهش می‌یابد. گاهی اوقات به دلایلی آنها پرهایشان را از بدن‌شان باز نگه می‌دارند.
رفتار تهاجمی
در طول فصل تولیدمثل شترمرغ‌های نر می‌توانند خطرناک باشند. زیرا آنها می‌خواهند از قلمرو خود در برابر مزاحمین از جمله انسان‌ها دفاع کنند. پیش از حمله آنها در جایگیری اقدام به بالا بردن (بلند کردن) سینه خود نموده و بال‌هایشان را در حالی که دمشان کاملا سیخ شده بالا می‌گیرند. نرها با دهان کاملا باز تولید صدای هیس می‌کنند.
معمولاً یک شترمرغ مهاجم را می‌توان با تکان دادن یک چوب بلند روبروی سر شترمرغ که تعدادی پر براق به انتهای آن چسبیده است ترساند. اگر هنگامی که شترمرغ می‌خواهد به طرف شما حمله کند وسیله‌ای در اختیار ندارید یک راه‌حل این است که روی زمین دراز بکشید و اجازه بدهید که او دور شود.
نسبت گله‌ای
گرچه مهد شترمرغ‌ها علفزارهای آفریقا می‌باشد و در آنجا فضای زیادی در اختیار داشته‌اند ولی در پرورش به صورت متمرکز در مزرعه نیز نسبتاً عملکرد بسیار خوبی دارند. هر چند ازدحام به ویژه در مورد شترمرغ‌های جوانتر عامل مهمی برای استرس می‌باشد که می‌تواند منجر به تضعیف سیستم ایمنی و درنتیجه تلفات بیشتری گردد.
پرندگان جوان باید در گروه‌های ۱۵-۱۰ تایی برای جلوگیری از استرس و بهینه کردن توان رشد آنها نگهداری شوند. جوجه‌ها بایستی قادر به رفتن بیرون از سالن از روز اول به شرط آن که وضع هوا مناسب باشد، باشند. این نکته حیاتی است زیرا که آنها نیاز به استفاده از نور مستقیم خورشید همانند فضای زیاد برای تحرک دارند. تحرک خوب به هضم خوب غذا کمک کرده و جوجه‌ها را شاداب‌تر نگه خواهد داشت.
آشنایی با بخش‌های اصلی پرورش شترمرغ
الف) نگهداری مولد و تولید تخم:
مدیریت مولدها به دو دوره عمده تقسیم می‌شود:
دوره تولیدمثل
شترمرغ در دوره تولیدمثل معمولا یک روز درمیان (با استراحت در فواصل زمانی مشخص) تخم می‌گذارد. تجربه نشان می‌دهد که هر چه قدر ماه‌های گرم سال بیشتر باشد فصل تولیدمثل شترمرغ نیز طولانی‌تر خواهد شد. در بعضی مناطق این دوره گاها تا ۱۰ ماه نیز طول کشیده و محصولی بالغ بر ۱۰۰ تخم به همراه دارد.
در این دوره برای به دست آوردن بالاترین بازده، مولدها هرگز جابجا نمی‌شوند. مزرعه تولید تخم باید این امکانات را دارا باشد: پن‌های تولیدمثل، دانخوری (نباید صرفا به چرا اکتفا شود)، آبخوری.
آشیانه مخصوص تخمگذاری؛ مولدها خود به ساختن لانه و تخمگذاری اقدام می‌کنند. می‌توان آنها را به آشیانه دیگر که به شکل ۸ ساخته شده هدایت نمود. این کار با قراردادن تخم و پاشیدن ذرت در آن انجام می‌گیرد و غالبا مورد قبول مولدها واقع خواهد شد.
تعداد نر و ماده
در این باره روش‌های زیادی وجود دارد و انتخاب روش مناسب به شرایط مختلف و بازده تخم‌ها در سال‌های گذشته بستگی خواهد داشت.
بعضی از روش‌های تجربه شده
۱ نر و ۱ ماده، ۱ نر و ۲ ماده، ۱ نر و ۳ ماده
نکته: بعضی از نرها فقط یک ماده را قبول و بقیه را رها می‌کنند.
۲ نر و ۲ ماده، ۲ نر و ۳ ماده
نکته: این دو روش موجب اشکالاتی در ثبت محصول هستند. از بین این روش‌ها روش دوم (1 نر و ۲ ماده) از بقیه مناسبتر و به صرفه‌تر به نظر می‌رسد.
تغذیه دوره تخمگذاری
روش نامحدود
این روش مناسبترین روش است که مواد خوراکی در سطح مرتع به طور نامحدود در اختیار مولدها قرار گیرد. این روش مزایای زیادی دارد از جمله اینکه راحت و ارزان بوده و سبب چاقی نمی‌شود و پرنده همیشه سیر و آرام و در حالت طبیعی است.
نکته:
در این روش اگر خوراک کمتر از مقدار کافی مصرف شود نیاز غذایی حیوان تامین نشده و اثر سوء خواهد گذاشت. علل کاهش مصرف از این قرار است:
- شرایط نامطلوب چراگاه، ناکافی بودن غذای مکمل، کیفیت پایین غذای مکمل مثل داشتن کپک یا مزه ناخوشایند، چیدن پر یا مایه‌کوبی بلافاصله پیش از دوره تولید انگل و بیماری عوامل وراثتی در خود مولدها، اضطراب روش محدود خوراک به طور آماده در اختیار حیوان قرار می‌گیرد؛ این روش جایی مناسب است که علوفه در دسترس نباشد.
نکته:
در روش محدود باید از مصرف زیاد خوراک جلوگیری نمود چرا که سبب چاقی شده و اثر زیان‌باری بر باروری جنسی شترمرغ چه ماده و چه نر خواهد داشت. همچنین مصرف بالای پروتئین سبب اضطراب گرمایی و یا تولید تخم‌های با پوسته خشک می‌شود.
دوره استراحت
چون در دوره تولید از هرگونه جابجایی و فعالیت غیرطبیعی در محیط مولدها باید اجتناب کرد؛ لذا عمده کارهای مربوط به مدیریت مولد در دوره استراحت انجام می‌گیرد.
مبارزه با انگل‌های خارجی مانند کک، شپش و کنه به وسیله افشانه‌های ضدعفونی، مبارزه با انگل‌های داخلی مثل کرم نواری و کرم پهن به وسیله دارو، واکسیناسیون در برابر بیماری‌هایی مثل ادرار سبز، تورم روده، نیوکاسل، جدا کردن نرها و ماده‌ها.
تغذیه در دوره استراحت خود به دو دوره تقسیم می‌شود:
دوره تعدیل وزن
غالبا مولدها احتیاج به کاهش وزن پیدا می‌کنند. این کار تا چند هفته به پایان دوره استراحت انجام می‌شود. جیره آن عبارت است از مکمل ویتامینی معدنی به همراه علوفه خشک یا تازه یا خوراک (نکته: هیچ نوع غله‌ای به مولدها داده نمی‌شود. به استثنای مواردی مثل پس از پرکنی مایه‌کوبی هنگام بیماری یا هوای سرد حداکثر ۳۰۰ گرم به هر پرنده.)
دوره آمادگی جنسی
که در دو تا چهار هفته پایانی دوره استراحت انجام می‌گیرد. جیره آن عبارت است از علوفه تازه با ۴۰۰ گرم ذرت یا خوراک دارای ۲۵ درصد غله و نیز مكمل فسفاته.
حذف شترمرغ‌های غیراقتصادی؛ برای تعیین صرفه اقتصادی باید در پرونده هر مولد این موارد مشخص شود:
نحوه جفتگیری آن؛ تاریخ روزهای بدون جفتگیری؛ تعداد، تاریخ، وزن و اندازه همه تخم‌های آن؛ وزن، اندازه و تاریخ و ساعت تولد همه جوجه‌های آن؛ تعداد و تاریخ تخم‌های بدون نطفه؛ تعداد و تاریخ تخم‌های با جنین مرده؛ تعداد و تاریخ تخم‌هایی که جوجه با عمر کوتاه دارد؛
نکته: عوامل مؤثر بر کمیت و کیفیت تخم هر مولد از قرار زیر است:
سن مولد؛ معمولا نرها از ۲/۵ و ماده‌ها از ۲ سالگی تولیدمثل می‌کنند و سپس در ۵-۶ سالگی به سقف تولید می‌رسند.
جوجه‌کشی شترمرغ:
طبیعی
اگرچه جوجه‌کشی به صورت طبیعی آسان‌تر است ولی به همان نسبت سودآوری کمتری دارد. چون شترمرغ در هنگام خوابیدن روی تخم و نگهداری جوجه تخمگذاری نمی‌کند. برای کرج شدن شترمرغ به حداقل ۵ تخم احتیاج است. تا پرنده به تخمگذاری ادامه می‌دهد تعداد تخمی که جفت مولد می‌توانند تفریخ کنند حدود ۲۰ عدد است.
ضدعفونی تخم‌ها
به دو روش (شستن تخم‌ها و دستگاه آب سرد) موجب مکش میکروب‌ها به داخل تخم می‌شود یا گازدادن ۸۰ گرم پرمنگنات پتاسیم و ۱۳۰ میلی لیتر محلول ۴ درصد فرمالین برای ۳ متر مکعب دستگاه.
نگهداری تخم‌ها
که نباید بیش از یک هفته به طول بیانجامد. باید در دمایی بین ۱۵ تا ۲۰ و رطوبتی بین ۷۵ تا ۸۰ درصد باشد، تخم‌ها به صورت عمودی و با روزی ۱ بار چرخش نگهداری می‌شوند. پس از حمل و نقل طولانی باید حداقل ۱۲ ساعت بی‌حرکت بماند.
گرم نمودن تخم‌ها
قبل از گذاردن در دستگاه باید ۱۲ ساعت در اتاق ۲۵ درجه گرم شوند.
رطوبت؛ بین ۲۶ تا ۳۴ درصد.
کیسه زرده اگر پایین باشد جنین از بین می‌رود.
وضعیت تخم‌ها بر اساس روش‌های استاندارد
چرخاندن تخم‌ها؛ اگر دستگاه خودکار نیست ۳ بار در شبانه روز
جریان هوا ۵۰ لیتر در ساعت برای هر تخم افزایش گاز کربنیک خطرناکتر از کاهش دماست لذا هنگام قطع برق یا نقص هواکش باید درها را نیمه باز گذارد.
هچر:
یک واحد کامل جوجه‌کشی به جز اتاق‌های شستشو، نگهداری و گرم‌کننده تخم بستر و جوجه‌کشی باید مجهز به هچر برای سلامت کامل جوجه‌ها باشد.
دایه
یک مولد آرام و اهلی که تجربه جوجه‌کشی به همراه جثه‌ای بزرگ دارد اگر پذیرنده جوجه‌های غریبه باشد مناسبترین مورد برای پرورش طبیعی جوجه است. چون به جز ۱۵ الی ۲۰ جوجه خودش می‌تواند در ماه‌های سرد ۱۰ الی ۱۵ و در ماه های گرم تا ۴۰ جوجه دیگر را پرورش دهد.
زمان جدا نمودن جوجه‌ها از دایه بسته به نظر مزرعه‌دار است. غالبا پس از یک ماه می‌توان آنها را جدا کرد و جوجه‌های جدیدی را جایگزین نمود. از آنجا که مولدها هنگام نگهداری از جوجه تخمگذاری ندارند معمولا روش طبیعی مورد توجه مزرعه‌داران واقع نمی‌شود.
روش مصنوعی بدون مادر
پس از خشک نمودن جوجه‌ها و ضدعفونی کردن، ناف آنها را به سالنی با شرایط زیر منتقل می‌کنند. با احتیاط و جلوگیری از بروز سرماخوردگی
قسمت مجزا برای جوجه‌های ۱ تا ۷ روزه ۱۰ متر به ازای ۵۰ جوجه این محل را باید هر روز توسعه داد به گونه‌ای که پس از یک ماه هر جوجه ۱ متر جا داشته باشد.
دمای هوا و کف ۲۶ درجه ضدعفونی شده کف یکپارچه اگر بتونی است عایق‌بندی شود.
هر ۵ جوجه ۱ دانخوری و آبخوری پر نباید طوری باشد که جوجه در آن بیفتد و گیر کند.
تهویه مطبوع بدون جریان مستقیم سرد انگل‌های داخلی و خارجی و بیماری‌ها
اضطراب تقریبا مهمترین عامل تلفات جوجه است چراکه موجب رفتار غیرعادی مثل خوردن پر، علف، چوب سنگ و... می‌شود. مهمترین عامل اضطراب جابجا کردن جوجه‌هاست. از عوامل دیگر می‌توان به گرفتن زیاد جوجه‌ها، سروصدا جانوران موذی و پرندگان مزاحم، تغییرات شدید خوراک و دما و برنامه های روزانه بیماری و انگل و کافی نبودن محیط تحرک اشاره نمود. چریدن در یونجه زار و قراردادن مولدهای حذف شده به عنوان دایه می‌تواند آرام بخش باشد.
نگهداری بعد از ۳ ماهگی
در این هنگام جوجه بحران ها را پشت سر گذاشته لكن نباید نکاتی مثل مبارزه با بیماری و انگل، تراکم مناسب و تغذیه صحیح را فراموش کرد.
کشتار و فرآوری
یک کشتارگاه مجهز شترمرغ شامل قسمت‌های کشتار، تجزیه، بسته بندی گوشت، تونل انجماد، سردخانه، بسته بندی پر و دباغی چرم است که البته کارگاه‌ها و کارخانجات تبدیلی (مثل کارگاه کیف و کفش ... و کارخانه ژامبون و کنسرو ...) می‌تواند مکمل خوبی برای آن باشد.
مشکلات رفتاری
مشکلات رفتاری در شترمرغ‌ها بیشتر ناشی از وزش باد تند، تراکم زیاد و دیگر مسائل ناسازگار می‌باشد. عارضه پرخواری معمولا توسط پرندگان خسته یا در محیط تراکم آغاز می‌شود. در صورت بروز این عارضه از بین بردن آن بسیار مشکل است.