به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور، آبزیان و حیوانات خانگی»؛ پشم از الیاف حیوانی است که از بدن گوسفند به دست می‌آید. امروزه بیش از ۲۰۰ نژاد گوسفند در دنیا شناخته شده که اکثر آنها از نظر تولیدات تجاری و اقتصادی دارای اهمیت چندانی نبوده و صنعت پرورش گوسفند، تنها متکی به ۲۰ تا ۱۰ نژاد آن می‌باشد. مهمترین نژاد گوسفندان ایرانی را می‌توان به‌این شرح نام برد:
کیکوئی، قزل، بلوچی، عربی، فراهانی، گرگانی، کرمانی، کردی، لری، ماکوئی، ترکی، زندی و... . برای آسانتر شدن شناخت نژادها، طبقه‌بندی گوسفندان دنیا از روی نوع پشم آنها صورت می‌پذیرد به این ترتیب با یک چنین طبقه‌بندی کلی در میان گوسفندان روبرو خواهیم شد.
1) گوسفندان با پشم کاملا ظریف:
این نوع گوسفندان عمدتا به عنوان گوسفندان مرتع نامیده می‌شوند و به منظور تولید پشم پرورش می‌یابند. اصل نژاد این گوسفندان مرینوس می‌باشد که از اسپانیا به سایر نقاط دنیا منتقل گردیده است. نام‌های اطلاق شده به‌این نژاد در رابطه با کشورهای پرورش‌دهنده آن می‌باشد، مانند مرینوس فرانسوی، مرینوس آمریکایی. پشم این نوع گوسفندان کاملا سفید و ظریف بوده و در محدوده ۱۴ تا ۲۱ میکرون قرار دارد. (میکرون واحد تعیین ظرافت لیف پشم است یعنی هر میکرون برابر یک هزارم میلیمتر است).
2) گوسفندان با پشم نسبتا ظریف:
این نوع گوسفندان به عنوان نژادهای گوشتی شناخته شده‌اند. هرچند که پشم آنها ظریف بوده و از قطر ۲۱ الی ۳۰ میکرون برخوردار است.
3) گوسفندان با پشم بلند:
این نوع گوسفندان عمدتا برای تولید گوشت پرورش یافته و از نظر جثه بزرگترین نژاد گوسفندان دنیا شناخته می‌شوند. قطر الياف پشم این گوسفندان در محدوده ۳۰ الی ۳۵ میکرون و طول آن ۴۰۰ الى ۵۰۰ میلیمتر است.
4) گوسفندان با پشم ضخیم:
این نوع گوسفندان دارای پشمی میباشند که در صنعت قالی بافی کاربرد گسترده‌ای دارند. بدین جهت به آنها گوسفندان با پشم مخصوص قالی نیز گفته می‌شود. ظرافت الیاف پشم آنها بین ۳۵ الى ۵۰ میکرون و طول آن تا ۳۸۰ میلیمتر می‌باشد. برخلاف تولیدات متداول نساجی که نیاز به پشم ظریف دارد تا بتوانند از آن پارچه‌های لطیف تولید نمایند، صنعت قالیبافی نیاز به پشم‌های خاص دارد که از مشخصات پشم موردنظر برای پارچه‌بافی برخوردار نیست و از آن نمی‌توان پارچه و منسوجات مرغوب و لطیف تهیه کرد.
در کشورهای ایران، چین، پاکستان، افغانستان، ترکیه، رومانی، بلغارستان، هندوستان و الجزایر پشم گوسفندان از نوع ضخیم می‌باشد و اگرچه مصرف چندانی برای بافت پارچه ندارند ولی مناسبترین ماده اولیه برای بافت قالی محسوب می‌شوند.
پشم گوسفندان ایرانی به ویژه فراهانی، کرمانی، بلوچی، ماکوئی، کلکویی، سنجابی، نایینی و بختیاری ترکیبی از الیاف پشم مطلق، ژار، هتروتیپ و الياف مویی میباشند که در سطور بعد به معرفی آنها نیز می‌پردازیم و این کیفیت موجب می‌شود تا در شرایط فشردگی و شستشو، الياف شکل خود را حفظ نمایند.
این حالت ارتجاعی پشم خصوصا در قالیبافی بسیار حائز اهمیت است. چنین خاصیتی مشخصا از ویژگی بارز گوسفندان ایرانی به شمار می‌رود و پشم آنها را به صورت الیاف ایده‌آل برای قالیبافی درآورده است. در واقع این صفت به علت شرایط جغرافیایی، تغییرات آب و هوایی، نوع علوفه، آمیختگی نژادی و حتی فقر غذایی پدید آمده و از جمله خواص ارثی این گوسفندان به حساب می‌آید.
5) گوسفندان آمیخته پشمی:
این نوع گوسفندان از اختلاط گوسفندان با پشم بلند و گوسفندان با پشم ظریف به وجود آمده اند. معمولا گوسفندان نژادهای آمیخته از پشم ظریف برخوردار بوده، به همین جهت نیز آنها را در زمره گوسفندان با پشم نسبتا ظریف طبقه بندی می‌نمایند.
ویژگی‌های فیزیکی پشم (ساختمان لیف پشم):
یک لیف پشم از سه لایه تشکیل شده:
1) لایه بیرونی (کیوتیکل):
به فلس‌های مسطح و غیریکنواختی که سطح ليف را پوشانده است، گفته می‌شود. در الیاف کلفت، فاصله فلس‌ها زیاد است. فاصله بین دو فلس در انواع مختلف پشم، متفاوت می‌باشد. وجود فلس باعث می‌شود که هنگام ریسندگی، الیاف درهم فرورفته، استحکام بیشتری پیدا کنند.
2) لایه میانی (کورتکس):
قسمت اعظم تشکیل‌دهنده لیف است که دارای سلول‌های دوکی شکل است که توسط اسید سولفوریک با اسید فورمیک از هم جدا می‌شوند. به طور کلی استقامت جعد، رنگ پذیری و سایر خواص فیزیکی مربوط به‌این قسمت است..
3) مغز (مدولا):
داخلی‌ترین قسمت لیف مدولا است. در الیاف ظریف ممکن است مدولا وجود نداشته باشد اما در الیاف ضخیم بصورت مغزی لوله‌ای شکل وجود دارد. در الیاف نارس و کمپ ممکن است ۹۰ درصد حجم لیف را مدولا تشکیل دهد. در نتیجه باعث ضعف و کمی استحکام آنها می‌شود.
اثر مواد شیمیایی بر روی پشم:
اثر اسیدها بر پشم:
حدود آسیب زدن اسید به الیاف بستگی به غلظت اسید و درجه حرارت و مدت زمان عملیات دارد. اسید سولفوریک گرم و غلیظ پشم را کاملا متلاشی می‌سازد. اسید نیتریک الیاف پشم را زردرنگ و سپس در خود حل می‌کند. پشم در برابر سایر اسیدها مقاوم است.
اثر بازها بر پشم:
الیاف پشم به سبب داشتن کراتین، در مقابل بازها حساس هستند. اثر قلیایی‌ها در پشم بستگی به عواملی نظیر درجه حرارت و غلظت قلیا دارد. الیاف پشم در سود سوزآور حل می‌شوند. لذا شستشو و عملیات تکمیلی پشم در محیط‌های قلیایی باید با دقت انجام شود.
اثر مواد اکسیدکننده بر روی پشم:
محلول غلیظ آب اکسیژنه باعث خراب شدن الياف پشم می‌شود. سرعت تأثیر هم به غلظت آب اکسیژنه بستگی دارد. از محلول رقیق آب اکسیژنه برای سفید کردن پشم استفاده می‌کنند (که البته این مرحله در تهیه خامه قالیبافی کاربرد ندارد). آب سرد تاثیر شیمیایی ندارد ولی در افزایش طول و قطر پشم موثر است. نور باعث شکسته شدن الیاف پشم و خراب شدن فلس‌ها می‌شود. نور خورشید الیاف پشم را زبر و خشن کرده، رنگ آن را عوض می‌کند. در حرارت ۱۰۰ درجه سانتیگراد استحکام پشم کم می‌شود و حالت نرمی به خود می‌گیرد. در ۱۳۰ درجه سانتیگراد تجزیه شده، زرد می‌شود و در ۳۰۰ درجه سانتیگراد می‌سوزد و جمع می‌شود.
تقسیم‌بندی الیاف پشم:
1) پشم حقیقی (مطلق):
گوسفندان با پشم ظریف عمدتا دارای تار پشم حقیقی هستند.این الیاف بسیار ظریف بوده، از خصوصیات جعد و کش‌پذیری برخوردارند. الياف این نوع پشم فاقد مدولا بوده، دارای قطر یکسان هستند.
2) هتروتیپ:
الياف هتروتیپ در طول لیف از ساختمان پشم مطلق (بدون مدولا) و کمپ (قطر نایکنواخت و دارای مدولا) برخوردار هستند. در نتیجه لیف پشم ضخیم‌تر و فاقد جعد می‌گردد ولی استحکام زیاد دارد.
متخصصین وجود الياف هتروتیپ را مربوط به ییلاق و قشلاق و نوع تغذیه دام می‌دانند. برای صنایع قالیبافی به الیاف مختلف پشمی (مطلق، مویی، هتروتیپ) که در میان آنها درصد الیاف هتروتیپ تا ۱۵ درصد باشند، نیاز خواهد بود. از خصوصیات این نوع پشم استحکام فوق‌العاده آن، خصوصا عدم تغییر شکل در اثر فشار وارده باشد.
3) مو:
الیافی که در طول خود دارای مدولا (کانال سراسری) بوده و فاقد جعد باشند و به سادگی پشم رنگ‌پذیر نباشند، الیاف مویی گفته شود. اگر الیاف مویی ظریف و کوتاه باشند، به آنها کرک می‌گویند. اگر الیاف بلند و ضخیم باشند، مو می‌گویند. در بازار داخلی به پشم‌های ظریف خارجی که ۱۹ تا ۲۷ میکرون قطر دارند، کرک می‌گویند.
4) کمپ:
کمپ معمولا این الیاف در اطراف سر و ساق پا وجود دارند و شکننده و رنگی میباشند. الیاف کمپ دارای مدولا بوده و در نتیجه ضعیف و کم‌استحکام هستند. طول آنها از پشم مطلق کوتاه‌تر و فاقد جعد است. وجود الیاف کمپ از ارزش و مرغوبیت پشم می‌کاهد.
5) ژار:
الیاف مویی بدون جعد هستند که دارای رشد بیشتری نسبت به الیاف پشمی میباشند. الیاف ژار دارای مدولا بوده و قطر آن بین ۹ الی ۱۲۰ میکرون است.
ویژگی‌های پشم:
1) قطر:
مهمترین عامل در تعیین ارزش پشم و حتی تقسیم بندی گوسفندان ، قطر الیاف پشم است.
2) طول استاپل:
استایل یا فتیله پشم از به هم پیچیدن الیاف پشمی به یکدیگر تشکیل می‌گردد. گوسفندان با پشم ظریف دارای استاپل کوتاه هستند در صورتی که گوسفندان بومی از استاپل‌های بلند و نوک تیز برخوردارند که این خود نشانه عدم یکنواختی طول الياف می‌باشد. طول استاپل بستگی به نژادهای گوسفند دارد. طول استاپل در کیفیت نخ‌های تولید شده از اهمیت فراوان برخوردار است.
3) جعد:
معمولا تعداد جعد در طول تار ارتباط مستقیمی با ظرافت الياف دارد. الياف ظریف از تعداد جعد بیشتر و الياف ضخیم بخصوص هتروتیپ و مو از جعد کمتری برخودار هستند. فقدان جعد در مو یا کمی آن در الیاف هتروتیپ باعث می‌شود که استاپل پشم در گوسفندان پشم قالی مخروطی شکل گردد.
4) تراکم:
تراکم معیاری برای تعداد الياف موجود در واحد سطح بدن گوسفند می‌باشد. وجود تعداد بیشتر الیاف در واحد سطح نشانه تولید پشم بیشتر گوسفند است. گوسفندان با پشم ظریف از تراکم بیشتری در واحد سطح برخوردارند.
5) راندمان:
مقدار پشمی که پس از مرحله شستشو خارج شده نسبت به مقدار پشمی که وارد شده است. بعبارتی راندمان = بازده پشم
6) چربی:
چربی پشم باعث می‌شود تا الياف از لطافت و نرمی خاصی برخوردار شوند. مقدار این چربی بستگی به تعداد الياف موجود در سطح بدن حیوان دارد. گوسفندان با پشم ظریف به علت تراکم بیشتر الياف نسبت به پشم‌های ضخیم از راندمان کمتری برخوردارند و میزان چربی آنها بیشتر است.
7) قابلیت ارتجاع و مقاومت در برابر نیرو:
قابلیت ارتجاع و مقاومت در برابر نیرو از جمله عوامل بسیار مهم در تعیین ارزش پشم قالی محسوب می‌شود که بستگی به ظرافت و جعد پشم و چگونگی تغذیه حیوان دارد. با فشردن پشم در بین دو انگشت می‌توان به قابلیت ارتجاعی آن تا حدودی پی برد.
پشم چینی:
قبل از چیدن پشم از بدن گوسفند زنده، آن را می‌شویند که اصطلاحا به‌این عمل گرده شور می‌گویند. این عمل به دو صورت انجام می‌یابد:
۱) با آب که به آن پشم نیم شور می‌گویند.
۲) با آب و مواد شوینده که به آن پشم تمام شور می‌گویند.
معمولا پشم گوسفندان را سالی دوبار می‌چینند؛ یکی در نیمه بهار و دیگری در پاییز. پشم حاصل از چیدن بهاره با پاییزه متفاوت است. چین بهاره به خاطر استفاده گوسفند از گیاهان تازه و فاصله زیاد با چیدن قبلی و آفتاب کم، بهتر از چین پاییزه است. پشم را از نظر مرغوبیت به دو نوع تقسیم‌بندی می‌نمایند.
الف) پشم چیده شده از بدن گوسفند که به آن پشم زنده می‌گویند.
ب) پشم دباغی شده یا جداشده از پوست گوسفند که در دباغ خانه‌ها صورت می‌پذیرد و به آن پشم مرده می‌گویند. اگر این دو پشم با هم مخلوط شوند در هنگام شور و خشک کردن کاملا از هم متمایز می‌شوند. انتهای پشم مرده سوخته است و به علت استفاده از آب آهک بوی نامناسبی دارد. پس از چیدن پشم از بدن گوسفند، آنها را شرت یا طبقه بندی می‌کنند.
منابع:
aftab.ir
1- اصول نگهداری و پرورش گوسفند - دکتر منوچهر سعادت نوری، دکتر صدرالله سیاه منصور، چاپ ششم، ۱۳۷۴