به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور، آبزیان و حیوانات خانگی»؛ با افزایش روز افزون جمعیت، توسعه دامداری‌ها و بهبود وضعیت تغذیه مردم نیاز به منابع جدید غذایی خصوصا چربی‌ها و پروتئین‌های گیاهی بیشتر احساس میشود. در همین راستا جهت تغذیه علوفه دام، تحقیقات گسترده‌ای در زمینه زراعت کلزا شروع شده و کشورهای چین فرانسه، انگلستان، هند و کانادا پیشگامان کشت و توسعه کلزا می‌باشند.
ارقام اوليه كلزا به علت داشتن اسیداوراسیک در روغن و گلوکزینولیت‌های سمی در کنجاله کمتر مورد استفاده قرار می‌گرفت. اما هم اکنون ارقام یک صفر دو صفر که در ارقام سه صفر اسيداوراسیک کمتر از دو درصد و گلوکزینولیت‌های سمی‌‌کنجاله به 18 تا 30 میکرومول دز هر گرم كنجاله رسیده است، برای تهیه علوفه دام مناسب می‌باشند.
استان گلستان با سطح زیر کشت حدود ۳۵ هزار هکتار، یکی از قطب‌های تولید محصول کلزا در کل دانه‌های روغنی کشور میباشد و با کاهش سطح زیر کشت پنبه، امید است با تولید علوفه کلزا به صورت علوفه کنجاله سبز یا سیلویی تا حدودی مشکلات دامداران برطرف شود.
علاوه بر این در مصرف علوفه كلزا باید احتیاط‌هایی صورت گیرد که از آن جمله زمان مناسب برداشت علوفه میباشد که باید در اوایل غلاف‌بندی گیاه قطع و به مصرف دام برسد زیرا بعد از تشکیل غلاف (محل اصلی سنتز گلو‌کزینولیت‌ها) درصد مواد سمی علوفه بالا میرود.
همچنین بعد از خشک شدن علوفه و در موقع جمع‌آوری ساقه‌های خشک، باید از خشک بودن علوفه اطمینان حاصل نمود زیرا چنانچه علوفه مرطوب برداشت شود، قارچ‌ها در علوفه رشد کرده و باعث کپک‌زدگی میشود.
علوفه کلزا در رژیم غذایی دام‌ها منبع پروتئینی خوبی است که دامداران برای جلوگیری از تاثیرات سو "گلوکزینولیت ها" مجازند که تنها۵۰ تا ۶۰ درصد در جیره غذایی دام‌ها از آن استفاده کنند. زیرا بیشتر از آن برای دام‌ها مشکلاتی ایجاد می‌نمایند. به طور کلی باید پذیرفت که تغذیه انحصاری نشخوارکنندگان از علوفه سبز و تازه کلزا به خاطر بالا بودن مقدار پروتئین خام و کم بودن فیبر صحیح نیست.
بسیاری از گونه‌های جنس براسیکا و سایر جنس‌های خانواده کروسیفر دارای ارقام علوفه‌ای هستند که به صورت علوفه کم و تازه سیلو شده مصرف میگردد. همچنین گاه ارقام اصلاح شده این گونه از جمله کلزا در تعلیف دام‌ها‌استفاده میشود.
از مزایای این ارقام زمان تولید علوفه در تیپ‌های پاییزه آنهاست که مصادف با کمبود شدید علوفه مخصوصا در شرایط آب و هوای ایران میباشد. گذشته از ارزش و اهمیت غذایی، بالا بودن مقدار روغن و پروتئین در دانه کلزا این امکان را فراهم می‌سازد تا با کشت این گیاه مقدار قابل توجهی روغن و پروتئین‌های گیاهی از هر هکتار زمین استحصال نمود. برداشت ۳ تن دانه از یک هکتار زمین معادل تولید ۱۲۰۰ کیلوگرم روغن نباتی، ۱۶۵۰ کیلوگرم کنجاله در هر هکتار میباشد
در حالی که برداشت این مقدار روغن و پروتئین از سایر دانه‌های روغنی مقدور نمیباشد. کنجاله کلزا در ارقام جدید از نظر کیفی نزدیک به کنجاله سویا و حدود ۴۰ درصد پروتئین دارد. از این رو یکی از منابع بسیار غنی پروتئین گیاهی در تغذیه دام و طیور میباشد. همچنین کنجاله کلزا حاوی ۱۳ در صد فیبر میباشد.
وجود مقدار نسبتا زیاد فیبر در کنجاله یک عامل محدود کننده در استفاده از آن به عنوان خوراک دام محسوب میشود چرا که توان تولید انرژی را در جیره غذایی کاهش میدهد. حدود ۵۸_۵۰ درصد وزن خشک دانه کلزا را کنجاله تشکیل میدهد.
پروتئین موجود در کنجاله حاوی ترکیب مناسب از اسیدهای آمینه است و قابل مقایسه و رقابت با كنجاله سایر دانه‌های روغنی میباشد.
علوفه كلزا:
از کلزا و خردل قهوه‌ای یا زرد آسیایی می‌‌توان در برنامه تغذیه دام‌ها‌استفاده نمود اما در زمینه مصرف آنها‌باید احتیاط‌هایی صورت گیرد. این گیاهان میتوانند غذای خوش طعمی برای دام‌ها‌مخصوصا گاوها‌باشند و بهتر است چند روز به مقدار کم به دام خورانده شود تا با طعم و مزه آن سازگار شوند، میانگین پروتئین خام بر پایه ماده خشک آن ۱۰ تا ۱۲ درصد است که تا ۱۶ درصد میتواند افزایش یابد.
میانگین کل مواد معدنی قابل هضم، ۵۰ تا ۵۵ درصد یا بالاتر است. جهت تعیین ارزش‌های واقعی مواد معدنی در علوفه، تجزیه علوفه توصیه میشود. برای به دست آوردن حداکثر ماده خشک و همچنین حفظ پروتئین خوب با سطح انرژی بالاتر، بهتر است گیاهان در مرحله ابتدای غلاف‌بندی درست قبل از آنکه گل‌ها ریزش کنند، از محل ریزش برگ‌ها بریده شوند.
اکثر تولیدکنندگان علوفه كلزا اظهار می‌دارند که عدل‌بندی این گیاهان در رطوبت مناسب مشکل است و پیشنهاد می‌کنند که عدل هایی ساخته شود که مشکلات ضایعات علوفه را کاهش دهد و همچنین خرد کردن علوفه خشک، تضمین مناسبی برای خشک شدن یکنواخت است.
کلزا و خردل همچنین میتوانند به عنوان علوفه قصیلی (سیلویی) مطرح شوند. در این گیاهان میزان رطوبت در زمان برداشت بالا است (۸۰۷۵درصد ) پلاسیده شدن علوفه سبز در زیر ۶۵ در صد رطوبت مشکل است و اگر رطوبت در هنگام سیلو کردن بالای ۷۰ درصد باشد، مشکلاتی در علوفه سیلو شده بوجود میآید. خرد کردن فرآیند (خشک شدن) علوفه را تسریع خواهد نمود.
بعضی از تولیدکنندگان علوفه سیلویی نتایج خوبی بدست آوردند زمانی که سیلو علوفه کلزا یا خردل با لایه‌های متناوب از کلزا و غلات که بصورت قصیلی (تر) برداشت شدند، پر شده بود. در هنگام تغذیه دام‌ها لایه‌ها با یکدیگر اختلاط یافتند. همچنین تجمع باکتری‌های تلقیح کننده در علوفه سیلو شده ممکن است برای گیاهانی که کربوهیدرات محلول کمی دارند، مفید باشد.
بعضی از تولیدکنندگان علوفه معتقدند که دام‌ها فقط از یک نوع علوفه كلزا تغذیه شوند و اگر علوفه خشک باشد بهتر است در اینجا ذکر این نکته ضروری است که فقط ۵۰ تا ۶۰ درصد از کل تغذیه روزانه دام‌ها از علوفه خشک کلزا یا خردل مجاز میباشد و بیشتر از این درصد توصیه نمی‌شود زیرا در اثر رژیم غذایی طولانی مدت دام‌ها از این منبع غذایی، ممکن است شرایطی که کم‌خونی همولیتیک نامیده میشود، توسعه یابد. تغذیه نزدیک به ۵۰ درصد یا کمتر از علوفه كلزا یا خردل در رژیم غذایی روزانه دام‌ها از کم خونی همولیتیک جلوگیری میکند.
تغذیه گاوها از علوفه‌های خانواده براسیکا در دوره‌های طولانی مدت ممکن است به مقدار ناچیز مانع از جذب مواد معدنی مخصوصا مس و سلنیوم شود. بنابراین اطمینان از وجود مقادیر توصیه شده مواد معدنی مخصوصا مس و سلنیوم در جیره غذایی گاوها، ضروری میباشد. همچنین مقادیر ناچیز باعث معدنی شدن نمک و مکمل‌های معدنی مانند مس و سلنیوم میشود.
این ماده (مس و سلنیوم) باید به نسبت‌های لازم به محتویات علوفه خانواده براسيكا اضافه شود. اطلاعات نشان میدهد که کلزا میتواند منبع غذایی خوبی برای دام‌ها باشد.
هوپ(۲۰۰۱) اظهار میدارد که بریدن و قطع به موقع و مناسب علوفه برای جلوگیری از کاهش کیفیت علوفه ضروری میباشد. حداکثر تولید ماده خشک در علوفه خشک شده زمانی بدست می آید که کلزا در ابتدای مرحله غلاف‌بندی بریده شود (زیرا بعد از تشکیل غلاف، میزان گلوکز ينولیت‌ها در علوفه بالا میرود چون غلاف‌ها محل اصلی سنتز گلوکز ينولیت‌ها هستند) جهت برداشت کلزا در مرحله ابتدای غلاف‌بندی آب و هوا باید چند روز مساعد باشد زیرا خشک شدن علوفه كلزا وقت زیادی میگیرد.
در موقع جمع‌آوری ساقه‌های خشک شده، باید از خشک بودن علوفه اطمینان حاصل نمایید زیرا در اثر مرطوب بودن، قارچ‌ها در علوفه رشد کرده و باعث کپک‌زدگی علوفه میشوند و اگر خشک شدن علوفه مناسب نبود باید در مزرعه چند روز دیگر باقی مانده تا در اثر هوادهی کاملا خشک شود.
متاسفانه برگ‌های خشک شده کاتول مستعد خرد شدن می‌باشند و به طور ایده‌آل اگر علوفه خشک شده بعد از شبنم عدل‌بندی شود از ریزش و خرد شدن برگ‌ها تا حدودی جلوگیری میشود. همچنین هوپ(۲۰۰۱) اظهار میدارد که کلزا منبع پروتئینی خوبی در رژیم‌های تغذیه حیوانات میباشد.
در نمونه‌های (علوفه خشک کلزا) که از شمال (داکوتا) برداشت شده بود حاوی ۱۶ درصد رطوبت و TDN آن ۱۰۶/۹۲ بر اساس ماده خشک بود .همچنین اگر علوفه کلزا سیلو شود از نظر ارزش غذایی رقیبی برای (علوفه خشک یونجه) میباشد. علوفه خشک شده همچنین برای دام‌ها خیلی خوش طعم میباشد اما برای این که دام‌ها با مزه و بوی آن سازگار شوند در ابتدا باید مصرف آن کم باشد و ایده خوب این است که در طی اولین روزهایی که دام‌ها از علوفه خشک کلزا استفاده می‌کنند، علوفه خشک کلزا باید ۱۰ تا ۱۵ درصد جیره غذایی روزانه دام‌ها را تشکیل دهد.
ورن ركز (۲۰۰۱) از دانشگاه مرکزی (ساسکا چوان کانادا) اظهار میدارد که کیفیت تغذیه کلزا وابسته به زمان بلوغ است. کلزا در زمان گل‌دهی در حدود ۱۴ درصد پروتئين براساس بر ماده خشک دارد که حجم انرژی آن با علوفه سبز غلات مشابه است.
با آنکه پروتئین به عنوان مثال کلزا کاهش اما هنوز عمدتا کیفیت غذایی در حد موثر میباشد. همچنین ورن ركز (۲۰۰۱) پیشنهاد میکند که در اثر سرما و بالا بودن رطوبت هوا، چون خشک کردن علوفه مقدور نمیباشد، سیلو کردن علوفه به طور واضح دارای برتری میباشد.
علوفه سبز کلزا جهت سیلو کردن، به علت این که "قند" محلول زیادی ندارد، نیاز به سطوح کربوهیدرات برای باکتری‌های تخمیرکننده دارد. سیلو کلزا را مانند هر علوفه دیگر می‌‌توان به صورت لایه لایه پر کرد و اگر به صورت لایه‌های متناوب با علوفه سبز غلات در سیلو قرار گیرد، باعث کمک به فرآیند تخمیر سیلو میشود.
در بعضی از مزارع، كلزا به همراه یولاف وحشی برداشت شده و بعد از خرد کردن به صورت توام سیلو میشوند. فایده این عمل داشتن سطح بالاتر از قندهای محلول در گیاه (يولاف وحشی) میباشد. همچنین ممکن است از تولیدکنندگان علوفه سیلویی از اسپری ماده تلقیحی خشک برای کمک به عمل تخمیر سیلو استفاده کنند.
که در نهایت باید محل سیلو کاملا پوشیده شود تا هوا به داخل سیلو نفوذ نکند. همچنین بر اساس نظر ركز تنها۴۰ درصد جیره غذایی روزانه دام‌ها‌باید از علوفه كلزا تامین شود. در استان گلستان یکی از علف‌های هرز مزارع کلزا، (یولاف وحشی) میباشد که در صورت عدم مبارزه شیمیایی مشکلاتی در زمان برداشت به وجود میآید . پس بهتر است اگر مزرعه کلزایی برای برداشت علوفه‌ای در نظر گرفته شد. با علف‌های هرز آن مخصوصا یولاف وحشی مبارزه نشود.
بریان دویگ (۲۰۰۲) اظهار میدارد که زمان برداشت علوفه كلزا هنگامی است که برگ‌ها کاملا خشک باشد و برای تغذیه از علوفه کلزا عدل‌بندی شده بهتر است ابتدا توسط یک خرد کننده، ساقه‌ها شکسته شود تا دام‌ها تشویق شوند که بطور خیلی کامل علوفه را مصرف کنند.
به نظر دویگ (۲۰۰۲) در کلزا مقدار سولفور بالا میباشد که این مقدار با مس و سلنيوم رابطه دارد و باید از معدنی شدن مکمل‌های معدنی که محتوی مس و سلنیوم هستند اجتناب شود. همچنین به نظر دویگ ۵۰ تا ۶۰ درصد از جیره غذایی دام‌ها باید از علوفه كلزا تامین شود و بیشتر از این مقدار مشکلاتی برای دام‌ها ایجاد میکند.
اگر در تناوب زراعی، به سطوح بالای ازت نیاز باشد. کلزا به عنوان یک محصول مناسب در تناوب نمیباشد زیرا کاه و کلش آن محتوى مقادیر نسبتا زیادی ازت میباشد که پس از برداشت در مزرعه باقی مانده و متعاقبا معدنی میشود.
بالا بودن مقدار ازت در کاه و کلش کلزا تا حدودی نگران‌کننده است و احتمال بالا بودن نیترات سمی در علوفه وجود دارد. در کلزا نیترات مثل بعضی از گیاهان علوفه‌ای تجمع نمی‌‌یابد. اما پتانسیل آن مخصوصا زمانی که گیاه تحت تنش خشکی، گرما و آب‌گرفتگی پای بوته‌های با آب و هوای سرد قرار میگیرد، وجود دارد. بقایای کلزا در طی زمان اثر سمیت خود را از دست می‌‌دهند (نیترات سمی) ولی دما‌های پایین در طی زمستان، باعث به تعویق افتادن فرآیند تجزیه میکروبی) و (سمیت زدایی) میشود.
ركز (۲۰۰۱) اظهار میدارد که ممکن است جهت تغدیه علوفه كلزا توسط دام‌ها به آنالیز علوفه جهت تعیین نیترات نیاز باشد و اگر علوفه كلزا بعد از سرمازدگی برداشت شود نیترات‌ها تا حدودی محدود میشوند. قطع علوفه سريعا بعد از سرمازدگی دارای اهمیت میباشد زیرا در این زمان نیترات‌ها در ریشه تجمع می‌‌یابند.
انتظار مساعد شدن هوا بعد از بارندگی برای برداشت علوفه كلزا به گیاه اجازه فتوسنتز مجدد را داده و گیاه میتواند از مقادیر بالای نیترات‌ها در خاک استفاده نموده و سطح نیترات علوفه بالا میرود. به طور کلی باید پذیرفت که تغذیه انحصاری (نشخوار کنندگان) باعلوفه سبز و تازه کلزا صحیح نیست.
زیرا از ترکیب غذایی نامناسبی برخوردار است: مقادیر بسیار زیاد (پروتئین) و مقادیر کم (الياف) علت این موضوع میباشد.
ترکیبات شیمیایی و مسمومیت‌های ناشی از مصرف علوفه خانواده براسیکا: Brassica napus
در ایستگاه تحقیقاتی schothoest "هلند"، مشاهده شد که تغذیه حیوانات با b.n یخ زده موجب مسمومیت با علایم زیر شده: ناراحتی، ازدیاد حركات تنفسی، حرکات غیرارادی، سیانوز مخاطات، سقط جنین به خصوص در خوک علایم فوق مشخصه مسمومیت با نیتریت است و می‌‌توان چنین نتیجه گرفت که در نتیجه یخ زدگی b.n و سپس آب شدن آن مقداری از مواد قندی ریشه‌ها از بین رفته، موجب ازدياد مقدار نیترات در ریشه‌ها شده است و این تغییرات مخصوصا در مزارعی که میزان ازت نیتریک خاک زیاد باشد، بیشتر مشاهده میشود. در نشخوارکنندگان نیترات در شکمبه حیوان تبدیل به نیتریت دو سود و سپس تبدیل به آمونیاک میشود.
اما ممکن است نیتریت وارد خون شده موجب تغییر هموگلوبین شود، چنانچه مقدار آن زیاد باشد موجب مسمومیت حیوان میگردد. در حقیقت در این نوع مسمومیت خون نمی‌‌توان اکسیژن را به بافت‌ها‌و سلول‌ها برساند. دانه در خانواده براسیکا حاوی ماده ضدتیروئیدی به مقدار تقریبی ۸ گرم در هر کیلو دانه میباشد که این ماده مانع رشد حیوان شده و ایجاد گواتر می‌‌نماید.
برای درمان مسمومیت باید بلافاصله رژیم غذایی حیوان را عوض نموده و مواد قندی بیشتری به حیوان خورانده شود. اضافه کردن دانه غلات به جیره غذایی به مدت طولانی بسیار مفید است.
Brassica rapa:
دانه در این گونه حاوی گلوکزید allvlique و میروزین است. جراحات باعث میشود که معده و قسمتی از روده باریک متورم شود. در پاره‌ای اوقات در کبد طحال لکه‌های بزرگی نکروزی و احتقان وجود دارد. علائم مسمومیت با خستگی و افسردگی و جاری شدن ترشحات مخاطی از بینی و دهان شروع میگردد، سپس قولنج حاد روده و معده ظاهر میگردد. در موقع ظهور مسمومیت می‌‌توان از مسهلات روغنی، مواد لعاب دار، مقویات عمومی و قلبی برای درمان دام‌های مسموم استفاده به عمل آورد.