به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ فسفر دومین ماده معدنی فراوان در بدن حیوانات است، که در حدود ۸۰ درصد از کل فسفر موجود بدن در استخوان‌ها می‌باشد. بیست درصد باقیمانده فسفر عمدتا در مایعات و بافت‌های نرم بدن وجود دارد.
کمبود فسفر و یا اختلال در جذب آن می‌تواند موجب بروز ناهنجاری‌های اسکلتی، کاهش رشد، کاهش مصرف خوراک و افزایش مقدار ضریب تبدیل خوراک گردد. اختلال در رشد و توسعه بافت استخوان یکی از علایم مهم کمبود فسفر می‌باشد، که به‌صورت کاهش در توده استخوانی، میزان مواد معدنی و همچنین کوتاه شدن طول استخوان بروز می‌نماید.
فسفر به همراه تعداد دیگری از ترکیبات موجود در جیره از قبیل کلسیم و ویتامینD می‌تواند با افزایش در میزان معدنی شدن استخوان‌ها موجب بهبود ماتریکس غیر آلی و افزایش مقاومت استخوان‌ها گردد.
اسید فیتیک یا شکل نمکی آن فیتات که اصطلاحاً مایو اینوزیتول ۱ و ۲ و ۳ و ۴ و ۵ و۶ هگزا کیس فسفات (دی هیدروژن فسفات) نامیده می‌شود، شکل اصلی ذخیره فسفر در گیاهان و مخصوصا در سبوس دانه غلات محسوب می‌گردد. در تصویر ۱ ساختار شیمیایی فیتات آورده شده است.
نتایج تحقیقات انجام گرفته نشان داده است که متاسفانه در حدود دو سوم از کل فسفر موجود در جیره طیور به‌صورت متصل به اسید فایتیک می‌باشد، که اصطلاحا فسفر فیتاتی نامیده می‌شود.
نتایج مطالعات انجام شده در طی سه دهه گذشته نشان داده است که بخش عمده فسفر فیتاتی برای حیوانات تک‌معده همانند خوک و طیور غیرقابل دسترس می‌باشد که عمدتا به‌دلیل عدم و یا ناکافی بودن میزان ترشح آنزیم شکننده یا فیتاز در دستگاه گوارش این حیوانات می‌باشد.
بخش عمده فسفر فیتاتی موجود در جیره طیور مربوط به اقلام خوراکی با منشاء گیاهی همانند ذرت و سویا می‌باشد. باتوجه به اینکه میزان و جایگاه فسفر فیتاتی موجود در اقلام خوراکی مختلف، متفاوت می‌باشد، تغییر در مقدار و نوع اقلام خوراکی تشکیل‌دهنده جیره می‌تواند به میزان قابل توجهی میزان فسفر قابل دسترس جیره را تحت تأثیر قرار دهد.
اسید فیتیک از توانایی بالقوه بالایی برای تشکیل کیلات یا کمپلکس نمک‌های غیرقابل حل با کاتیون‌های دو و سه ظرفیتی ازقبیل روی، مس، كبالت، منگنز، آهن، منیزیم و کلسیم در اسیدیته خنثی برخوردار است.
نشان داده شده است که میزان میل ترکیبی عناصر فوق با اسید فیتیک متفاوت می‌باشد، به نحوی که کمپلکس تشکیل شده با عناصر روی ومس در مقایسه با سایر مواد معدنی از پایداری بیشتری برخوردار می‌باشد.
بعلاوه اسید فیتیک با تشکیل کمپلکس با پروتیین‌ها در شرایط مختلف (اسیدی، قلیایی و خنثی) موجب کاهش حلالیت آنها و در نتیجه پایین آوردن میزان قابلیت دسترسی پروتئین و اسیدهای آمینه در تغذیه طیور می‌شود.
ازجمله محدودیت‌های تغذیه‌ای پایین بودن قابلیت دسترسی فسفر فیتاتی می‌توان به مواردی همانند نیاز به اضافه کردن فسفر غیر آلی یا معدنی در جیره و همچنین دفع مقادیر بالای فسفر ازطریق فضولات اشاره نمود.
مشکلات فوق علاوه بر افزایش هزینه‌های خوراک، موجب افزایش میزان فسفر در آب‌های جاری شده و درنتیجه با تغییر در تعادل اکوسیستم‌های آبی موجب بروز اثرات زیان‌بار محیط زیستی می‌گردد.
همچنانکه در تصویر (1) ملاحظه می‌گردد اسید فیتیک موجود در منابع گیاهی عمدتا به شکل نمک یا ترکیب با کاتیون‌های یک و دو ظرفیتی از قبیل ترکیبات Ca+2, Mg+2, K+, Zn+2, Cu+2, Mg+2, Fe+2 وجود دارد.
بعلاوه اسید فیتیک به‌طور گسترده‌ای با کربوهیدراتی همانند نشاسته و پروتیین‌ها تشکیل کمپلکس داده و آنها را غیرقابل دسترس می‌نماید.
نتایج تحقیقات فزاینده انجام گرفته در طی سالیان گذشته نشان داده است که ازطریق اتخاذ راهکارهای مدیریتی همانند استفاده از اقلام گیاهی کم فیتات (فسفر قابل دسترس بالا)، تنظیم دقیق میزان فسفر تأمین شده در جیره و افزودن آنزیم شکننده کمپلکس اسید فیتیک با سایر مواد مغذی، "فیتاز"، می‌توان به میزان زیادی اثرات نامطلوب فیتات در جیره طیور مخصوصا جوجه‌های گوشتی را کاهش داد.
استفاده از اقلام گیاهی کم فیتات (فسفر قابل دسترس بالا)
اگرچه اسید فیتیک به‌دلیل تشکیل کمپلکس با املاح معدنی همانند آهن از اهمیت تغذیه‌ای و ضد اکسیداسیون بالقوه‌ای در تغذیه و سلامتی انسان برخوردار می‌باشد و اثرات ضدسرطانی آن در شرایط آزمایشگاهی اثبات گردیده است، ولی متأسفانه در تغذیه طیور و مخصوصا جوجه‌های گوشتی به‌عنوان یک ماده ضدتغذیه‌ای شناخته می‌شود.
در طول یک دهه گذشته استفاده از برنامه‌های اصلاح نباتات برای کاهش سطح فیتات اقلام خوراکی مخصوصا غلات و بقولات توجه تعداد زیادی از محققین را به خود جلب نموده است. هدف اصلی از تولید ارقام کم فیتات بهبود قابلیت جذب روی، آهن و کاهش دفع فسفر در تغذیه انسان و حیوانات بوده است.
بررسی‌ها نشان داده است که میزان فیتات در این ارقام به میزان زیادی (۵۰ تا ۹۰ درصد) کاهش یافته است و بخش عمده فسفر به صورت غیر آلی (به جز فسفر فیتاتی) می‌باشد.
اگرچه امکان استفاده از این ارقام در تغذیه طیور توسط تعدادی از محققان مورد آزمایش قرار گرفته است ولی هنوز استفاده از آنها بطور گسترده متداول نگردیده است.
تنظیم دقیق میزان فسفر جیره
تغذیه طیور بر اساس میزان دقیق فسفر موردنیاز پرنده ازجمله راهکارهای دیگر می‌باشد که می‌تواند علاوه بر حفظ عملکرد، موجب کاهش دفع فسفر در فضولات به میزان ۳۰ تا ۴۰ درصد گردد.
نتایج آزمایش‌های انجام گرفته در مرغان گوشتی و تخمگذار نشان داده است که تغذیه مرحله‌ای فسفر بر اساس وزن بدن، سن پرنده و میزان تولید و همچنین ارزیابی دوره‌ای فسفر موردنیاز می‌تواند ضمن حفظ بهینه عملکرد پرنده، موجب کاهش دفع فسفر اضافی ازطریق فضولات و کاهش هزینه‌های تمام شده جیره گردد.
متأسفانه تنظیم دقیق فسفر جیره متناسب با فسفر موردنیاز امری ساده نبوده و نیازمند، داشتن اطلاعات دقیق از سطح فسفر فیتاتی و غیرفیتاتی اقلام خوراکی تشکیل‌دهنده جیره، همچنین مقدار فسفر موردنیاز پرنده بر اساس وزن بدن و سن پرنده می‌باشد.
اگرچه تحقیقات زیادی در رابطه با میزان فسفر موردنیاز جوجه‌های گوشتی در طی سه هفته اول پرورش انجام گرفته و مقادیر فسفر موردنیاز جوجه‌های گوشتی به‌طور نسبتاً دقیق برآورد گردیده است، ولی هنوز نیاز به تحقیقات بیشتری در زمینه تعیین احتیاجات جوجه‌های گوشتی در دوره د‌های سنی بعدی وجود دارد.
عدم استفاده از منابع فسفری در پایان دوره پرورش (۴۲ تا ۵۶ روزگی) به‌دلیل بالا بودن مصرف خوراک در این مرحله سنی یکی از راهکارهای پر اهمیت در کاهش دفع فسفر مازاد در فضولات و کاهش هزینه‌های خوراک محسوب می‌گردد.
افزودن آنزیم فیتاز به جیره
افزودن آنزیم فیتاز به جیره ازجمله مؤثرترین راهکارهای تغذیه‌ای می‌باشد که علاوه بر افزایش میزان قابلیت دسترسی منابع فسفری جیره، میزان قابلیت استفاده از سایر مواد مغذی موجود در جیره همانند مواد معدنی کم‌نیاز، اسیدهای آمینه، نشاسته، لیپیدها و انرژی را افزایش دهد.
بررسی‌های انجام گرفته در طی سال‌های گذشته نشان داده است که افزودن فیتاز میکروبی به جیره از ارزش تغذیه‌ای جایگزینی فسفر معدنی برخوردار می‌باشد به‌عنوان مثال تعدادی از محققان پیشنهاد نموده‌اند که افزودن ۶۲۵ واحد فیناز میکروبی می‌تواند جایگزین استفاده از ۰/۱ فسفر غیر آلی (معدنی) در جیره شود.
متأسفانه میزان پاسخ جوجه‌های گوشتی به افزودن فیتاز به جیره و درنتیجه توان جایگزینی فسفر غیر آلى آن ثابت نبوده و تحت تأثیر عوامل زیادی همانند میزان استفاده از فیتاز، سطح فسفر غیر فیتاتی در جیره، سن پرندگان مورد تغذیه و غیره قرار دارد.
باتوجه به اینکه بخش عمده تحقیقات انجام گرفته برای برآورد کارایی فیتاز در جایگزینی فسفر معدنی جیره، با استفاده از جیره‌های دارای کمبود شدید فسفر انجام گرفته است، تعیین پاسخ جوجه‌های گوشتی به افزودن فیتاز به جیره‌های با کمبود ملایم فسفر از اهمیت کاربردی زیادی برخوردار می‌باشد.
مجید محمودی تبار (کارشناس ارشد تغذیه طیور واحد تحقیق و توسعه شرکت دانیک)