به گزارش «سرویس آموزشی» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ گیاهان دارویی مختلفی موجود هستند که در درمان و بهبود وضعیت بدنی دام و طیور موثر واقع می‌شوند. در ادامه به بررسی چگونگی تاثیر برخی از آنها خواهیم پرداخت.
مواد مؤثر بر هورمون پرولاکتین
رزرپین یک آلكالوئيد فعال است که از گونه‌های مختلف خانواده خرزهره بدست می‌آید. تزریق رزرپین موجب افزایش پرولاکتین در خون می‌شود (Atanasov، ۱۹۹۴).
مصرف اسفرزه بیش ازحد معمول موجب افزایش پرولاکتین در خون شده است. تزریق داخل وریدی عصاره خام دانه کتان و آنقوزه بطور جداگانه در خرگوش و گوسفند و مصرف خوراکی آنها در موش موجب افزایش قابل توجه پرولاکتین در خون گردیده است (Akhtar، M.S، 1991)
گیاه استفانیا حاوی ماده‌ای بنام استفالیدین است که با مهار بروموکریپتین اثر آنتاگونیستی با گیرنده‌های دوپامینی دارد. آنتول موجود در رازیانه، رازیانه رومی و شوید بعنوان آنتاگونیست رقابتی دوپامین عمل می‌کند و موجب افزایش هورمون پرولاکتین می‌شود.
استروژن و پروژسترون
رازیانه رومی حاوی دی آنتول و فتو آنتول است که مشابه هورمون استروژن عمل می‌کند. تخم شنبلیله به علت دارا بودن ساپوژنین اثر هورمون‌های استروئیدی را دارد و برای این منظور بکار می‌رود.
میوه گیاه سبل بعلت حضور ماده سیتوسترین و گیاهان شاه‌پسند، پنج انگشت و شیرین بیان اثرات هورمون‌های استروئیدی را دارند (صمصام شریعت ۱۳۷۶). ثابت شده که مصرف زیره سبز موجب افزایش سطح هورمون ۱۷ بتا استرادیول درمرحله پرواستروس و استروس در سیکل جنسی موش شده است (Jain، .SC 1992).
هورمون اکسی توسین
اکسی‌توسین با اتصال به گیرنده‌های اختصاصی در غدد پستان و میومتریوم عمل می‌کند. اثرات اکسیتوسیک در بسیاری از گیاهان ازجمله سیاه دانه، شنبلیله (Annusuya، S، ۱۹۹۸) و مارچوبه (Al-hader، 1993) دیده شده است.
گلوکوکورتیکوئیدها
در یک تحقیق با استفاده از دوز‌های پایین یک گلوکوکورتیکوئید سنتتیک، تولید شیر گاو، ۱۴ تا ۱۸ درصد افزایش یافته است. گلوکوکورتیکوئیدها در افزایش تولید گلوکز و افزایش قند خون مؤثرند همچنین روند تولید قند از اسیدهای آمینه را تشدید می‌کنند.
در ورم پستان نعناع (داروی آدرمینت) و نیز درمان بیماری تنفسی نعناع، اکالپتوس، خارخسک، انیسون کاربرد دارند.
افزایش توان قدرت زایش سلول‌های پستان
استفاده از داروی گیاهی XRYQT بر روی موش موجب تحریک تکثیر سلول‌های اپیتلیال پستان می‌شود.
خوراندن روزانه ۱۰۰mg سیاه دانه در موش موجب افزایش وزن پستان در زمان آبستنی و شیردهی شد و این میزان افزایش در زمان شیردهی بیشتر بوده است و پس از اندازه‌گیری میزان اسیدهای نوکلئیک در روز ۱۵ شیردهی افزایش معنی‌داری را نشان داد.
عقیده بر این است که افزایش توسعه بافت پستانی ناشی از افزایش ترشح سلول‌های ترشحی و یا افزایش کل سلول‌های پستانی می‌باشد بدون اینکه در نسبت RNA/DNA تغییر معنی‌داری را نشان دهد.
افزایش اسیدهای چرب فرار و کاهش آمین‌های بیولوژیک شکمبه
با مصرف داروهای گیاهی گالوگ میلک آپ، های میلک نسبت اسیدهای چرب فرار در شکمبه افزایش یافت و موجب کاهش تریپتامین و تیامین در شکمبه و کاهش هیستامین در جریان خون و افزایش در غلظت هیستامین شکمبه می‌شود و درنتیجه آن افزایش هضم غذاو تولید شیر مشاهده شد.
افزایش هضم غذا مصرف داروهای گیاهی گالوگ، میلک آپ و های میلک باعث افزایش قابلیت هضم غذایی می‌گردد و این اثر با مصرف داروی گالوگ مخصوصا در مورد سلولز به اثبات رسیده است.
بهبود وضعیت ایمنی بدن دام و طیور
بکارگیری یک فرمول گیاهی در چین جهت افزایش شیر بطور معنی‌داری در درمان ورم پستان تحت بالینی مؤثر بوده است. آزمایش‌ها نشان داد مصرف این دارو اثر قابل ملاحظه‌ای در افزایش میزان اریتروسیت رزنت (Aruna، K، ۱۹۶۹) داشته است.
افزایش غلظت تک‌یاخته‌ها و تحریک مایعات شکمبه ناشی از افزودنی‌های گیاهی بویژه با داروی استرانگ نشان داده شده است. افزایش قدرت هضم مواد سلولزی غذا و آزاد شدن انرژی برای تولید شیر علت این موضوع بیان می‌شود ( Al-hader، ۱۹۹۳).
بحث
استفاده از گیاهان دارویی در سال‌های اخیر موردتوجه جدی دامپزشکان در سراسر جهان قرار گرفته است. مخصوصا در شرایطی که تولید محصولات ارگانیک و بدور از موادشیمیایی طرفداران زیادی پیدا کرده است. اما آنچه مورد سؤال بسیاری از دامپزشکان می‌باشد این است که گیاهان دارویی به چه طريق مورد استفاده در دام قرار می‌گیرد بر خلاف تصور رایج، گیاهان دارویی در اشکال بسیار متنوعی و در تمامی گروه‌های حیواناتی (دام، طیور، آبزیان و زنبورعسل) قابل استفاده‌اند.
مواد مؤثره موجود در گیاهان شامل:
الف) مواد حاصل از متابولیسم اولیه با مواد موردنیاز و حیاتی که در همه گیاهان سبز با عمل فتوسنتز بوجود می‌آیند.
ب) مواد حاصل از متابولیسم ثانویه که در اثر جذب ازت توسط گیاه تولید می‌شوند. این ترکیبات اثر درمانی قابل توجهی دارند. مواد اصلی گیاهان که استفاده دارویی دارند عبارتند از: کربوهیدرات‌ها، صمغ‌ها، شیرابه‌های قندی (مانها)، روغن‌ها، آلكالوئيدها، ترکیبات هورمونی، اسانس‌ها، تانن‌ها، رزین‌ها مواد تلخ و ساپونین‌ها.
گیاهان دارویی یکی از مهمترین منابع عمده داروها محسوب می‌شوند. طبق نظر سازمان بهداشت جهانی حدود ۸۰ درصد جمعیت جهان برای مراقبت‌های اولیه بهداشتی ترجیح می‌دهند که از عصاره‌های گیاهی و یا ماده مؤثر آنها استفاده کنند (Duke، J.A. ۱۹۸۹).
در کشور ما استفاده از گیاهان دارویی سابقه بسیار کهن داشته و می‌توان ادعا نمود که جامعه بشری بسیاری از کشفیات علمی جهان پزشکی را مدیون تلاش دانشمندانی همچون ابوعلى سینا است.
در حال حاضر جایگزینی گیاهان دارویی بجای داروهای سنتتیک در درمان بیماری‌های انسان در حال پیشرفت می‌باشد (Duke، J.A. ۱۹۸۹) اما متأسفانه در زمینه کاربرد گیاهان دارویی در درمان بیماری‌ها در صنعت طیور مطالعات کمتری صورت گرفته است.
در سال‌های اخیر گرایش به مصرف گیاهان دارویی در حیوانات افزایش یافته است و این موضوع بدلیل آشکار شدن خطرات مصرف داروهای شیمیایی برای بشر است. هم‌اکنون در بسیاری از کشور‌ها، مصرف داروهای شیمیایی در حیواناتی که فراورده‌های آنها مصرف غذایی برای انسان دارند با محدودیت‌ها و سختگیری‌های بسیاری روبرو شده است.
علاوه بر این گیاهان دارویی می‌توانند جایگزین آنتی‌بیوتیک‌ها (برای جلوگیری از اثرات سوء آنتی‌بیوتیک‌ها و پیشگیری و معالجه‌کننده بعضی از بیماری‌های طیور با خاصیت ضدباکتری و ضدقارچی و نیز محرک رشد در طيور)، درمان مسمومیت‌ها با استفاده از گیاهان دارویی، ملین‌ها و مسهل‌های گیاهی در دامپزشکی، اثرات درمانی گیاهان دارویی در تقویت و درمان بیماری‌های کبدی در حیوانات اهلی، محرک‌های رشد با منشا گیاهی در حیوانات اهلی در جیره غذایی طیور و نیز بعنوان طعم‌دهنده (افزایش‌دهنده رشد و وزن) مورد استفاده قرار گیرند.
نگرانی از ورود مواد شیمیایی و باقیمانده‌های دارویی به مواد غذایی، وضع قوانین سخت‌گیرانه نظارتی بویژه در کشورهای اروپایی و آمریکایی، تمایل مصرف‌کنندگان به استفاده از مواد ارگانیک و افزایش قیمت این محصولات از دلایل اصلی گسترش این مکاتب درمانی در حیطه دامپزشکی است.
تعیین دوز درمانی گیاهان دارویی برای حیوانات تنها با انجام تحقیقات بالینی مشخص می‌شود. دوزاژ گیاهان مورد استفاده بر اساس فاکتورهایی ازجمله وزن بیمار، غلظت مواد موثره در داروی مورد استفاده و میزان جذب عناصر فعال بستگی دارد. هیچ استاندارد معتبر علمی برای تعریف دوز در حیوانات وجود ندارد. بسیاری از دامپزشکان میزان دارو را بر اساس نسبت وزن حیوان به انسان محاسبه می‌کنند.
بالا رفتن هزینه تولید، ایجاد مقاومت‌های آنتی‌بیوتیکی در انسان بدلیل مصرف گوشت سفید حاوی داروهای آنتی‌بیوتیکی و به مخاطره افتادن بهداشت و سلامت جامعه به‌نظر می‌رسد مصرف گیاهان دارویی با اثرات درمانی مشخصی بتواند تا حدود زیادی از این معضلات جلوگیری کند.
به یاد داشته باشیم که موفقیت در صنعت طیور گوشتی کشور منوط به عرضه گوشت سالم و بهداشتی با حداکثر تولید و حداقل هزینه می‌باشد تا بدینوسیله این صنعت بتواند با رقبای خارجی خود رقابت کند.