به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ مازاد کارخانجات روغن‌کشی را که در اصطلاح کنجاله می‌نامند عبارت ازباقی‌مانده جامد دانه‌های روغنی است که پس از استخراج روغن ازآنها بصورت‌های مختلف به مصرف خوراک دام می‌رسد.
کنجاله تاثیر عمده‌ای در پرورش دام دارد، خواه در دام‌هائی که برای تهیه شیر یا گوشت‌اند و خواه دام‌هائی که برای کار پرورش می‌یابند.
مصرف کنجاله پنبه در تغذیه دام به روایتی در زمان حمله چنگیز خان مغول به ایران آغاز شده است. چنگیز خان در شمال ایران از روغن تخم پنبه برای تغذیه به سربازان و از مازاد آن برای تغذیه دام‌ها استفاده می‌کرده است که البته استخراج روغن به طریقه ابتدائی بوده است.
درقدیم صاحبان کارخانجات روغن‌کشی نمی‌دانستند باقی‌مانده‌های کارخانه را که محل زیادی از کارخانه را اشغال میکند به چه ترتیب با مصرف کننده و به‌همین جهت آنها را بصورت موادی بی‌مصرف دور می‌ریختند و یا می‌سوزاندند ولی بعد از جنگ جهانی دوم متوجه شدند که این باقی‌مانده‌ها را می‌توان برای خوراک دام یا بصورت کود بکار برد.
امروزه دانه‌ها و میوه‌های روغنی را ابتداء غربال می‌کنند و دانه‌هائی را که از پوسته نازکی پوشیده شده‌اند پوست می‌کنند و سپس آنها را شکسته و از مغز دانه تحت تاثیر حرارت و فشار روغن استخراج می‌نمایند. کنجاله باقیمانده را گاهی تحت تاثیر حلاله‌ای شیمیائی قرارداده وتقریباً کلیه روغن آنرا می‌گیرند.
معروف‌ترین دانه‌های روغنی که برای روغن‌کشی به‌کار می‌روند عبارتند از: بادام زمینی - کنجد – سوژا (سویا) - تخم پنبه ولی گیاهان روغنی دیگری ازقبیل آفتاب‌گردان و منداب نیز برای این منظور کشت می‌شود.
کیفیت و ارزش غذائی کنجاله‌ها بطور محسوسی بستگی به روش استخراج روغن دارد.
بطورکلی دو نوع کنجاله تهیه می‌شود:
1- کنجاله‌های فشاری که حاوی مقدار زیادی روغن هستند. فشردن دانه بدون کمک حرارت باعث می‌شود که ارزش پروتیدی کنجاله بطورکامل حفظ شود درصورتی‌که فشردن دانه به کمک حرارت با اینکه بهتر روغن‌گیری میکند ولی از قابلیت هضم کتجاله می‌کاهد.
۲- کنجاله‌هائی که ازروغن‌کشی به کمک مواد حلاله (سولفوردوکربن) حاصل می‌شوند. این کنجاله‌ها به‌صورت تفاله‌های آردی شکل بوده و مقدار مواد پروتیدی آنها نسبت به کنجاله‌های فشاری خیلی بیشتر می‌باشد ولی مقدار چربی آنها خیلی کم است. کنجاله‌ای که به این ترتیب بدست می‌آید زرد رنگ و خشک می‌باشد.
کنجاله‌ها به‌طورکلی غذاهای بسیار قابل هضمی هستند و مقدار زیادی مواد ازته و ئیدروکربنه می‌باشند ضمناً مقدار اسید فسفریک درآنها زیاد ولی کلسیم آنها کم است.
برای نگهداری کنجاله‌ها باید محل کاملاً خشک و خنکی را در نظر گرفت زیرا این مواد تحت تاثیر حرارت و رطوبت به آسانی تخمیر شده و از کپک پوشیده می‌شود و حتی گاهی از اوقات تجزیه شده و عناصر سمی تولید می‌نمایند.
کنجاله‌های فاسد شده را به‌سهولت می‌توان از روی بو و مزه‌ای که پیدا می‌کنند تشخیص داد. این کنجاله‌ها موجب اسهال و دل‌درد شده و در موارد شدید تولید سقط جنین و فلجی نیز می‌کنند.
مصرف کنجاله ها
کنجاله‌ها که جزوغذاهای بسیار متراکم و سرشار از مواد ازته هستند به‌طورکلی برای تکمیل جیره‌های فاقد مواد ازته مورد استفاده قرار می‌گیرند و مخصوصاً برای ماده گاوهای شیرده و دام‌های جوان در حال رشد که احتیاجشان به پروتئین خیلی زیاد است بسیار مناسب می‌باشد.
مصرف کنجاله‌ها باید به‌طور متوسط، و به‌صورت خشک و همیشه مخلوط با سایر مواد کنسانتره باشد، مصرف زیاده ازحد و طولانی کنجاله‌ها عواقب وخیمی دربر دارد که عبارتند از:
- تاثیر سوء بر روی کیفیت شیر مخصوصاً شیری که برای پنیرسازی به‌کار می‌رود. خوردن این شیر برای گوساله‌ها نیز مضر است.
- کاهش قدرت باروری و عقیم شدن دام
- ضعف و پیری زودرس در دام‌ها
کنجاله را قبل از مصرف کردن باید خرد کرد و به قطعات کوچکی تبدیل نمود. به اسب معمولاً کنجاله را به‌صورت قطعات کوچکی که به‌اندازه یک فندق باشد می‌خورانند و مصرف آن به‌صورت آرد مناسب نمی‌باشد. برعکس به نشخوارکنندگان کنجاله را به‌صورت آرد روی خوراک‌های دیگر آنها مانند ریشه‌های علوفه‌ای ویا علوفه‌های خرد شده می‌پاشند.
درهرحال کنجاله را هیچ‌گاه نباید با غذاهای گرم مخلوط ساخت و یا پخته آنرا مصرف کرد چه در این‌صورت بوی کنجاله طاهر می‌شود و آلبومین موجود در آن منعقد می‌گردد.
چون کنجاله درضمن تولید شدن در کارخانه از قسمت‌های مختلفی می‌گذرد و ممکنست اجسام خارجی و بخصوص گاهی اوقات پیچ و مهره ماشین‌ها و یا میخ یا مثال آن در کنجاله داخل شود بنابراین در موقع مصرف کردن باید دقت کامل شود که عاری از اجسام خارجی باشد.
اقسام کنجاله‌ها
ا- کنجاله بادام زمینی
بادام زمینی گیاهی است ازتیره حبوبات و مخصوص نواحی گرمسیر – از مشخصات آن این است که ساقه‌های حاکل تخمدان بطرف پائین خم می‌شود و در زمین فرو می‌رود میوه‌های بادام زمینی در زیر زمین تشکیل می‌شود. این میوه‌ها از یک پوسته خارجی بیضی شکل و به‌رنگ زرد کم‌رنگ ساخته شده‌اند که در وسط آن قدری فرورفتگی دارد و معمولا حاوی دودانه و بندرت سه دانه است.
دانه‌های بادام زمینی کوچک و بیضی شکل است و از پوسته نازک قرمز رنگی پوشیده شده است که به آسانی با دست جدا می‌شود. دانه بادام زمینی را برای تهیه روغن بکار می‌برند و کنجاله آنرا معمولاً به‌شکل مکعب مستطیل تهیه می‌کنند این کنجاله را که غذای مطبوعی برای کلیه دام‌ها تشکیل می‌دهد به‌سهولت می‌توان نگهداری کرد.
مواد ازته کنجاله بادام زمینی برای تولید شیر و همچنین دام‌های آبستن بسیار مناسب و هیچ‌گونه بوئی به شیر و گوشت نمی‌دهد، به گاو تا ۲ کیلو، به گوسفند ۲۰۰ گرم می‌توان در روز داد.
۲- کنجاله تخم پنبه
استخراج روغن ازدانه‌های پنبه از سال 1860 شروع گردیده و ازلحاظ طرز استخراج روغن سه نوع کنجاله بدست می‌آید که عبارتند از:
الف) کنجاله‌ای که الیاف پنبه را کاملاً ازدانه جدا نکرده باشند. مصرف این کنجاله گاهی به‌علت وجود الیاف پنبه باعث انسداد روده‌ها می‌شود و عواقب وخیمی به‌بار می‌آورد.
ب) کنجاله پنبه خام یا کنجاله‌هایی که الیاف پنبه را بکلی ازدانه‌ها جدا می‌کنند.
ج) کنجاله تخم پنبه که پس از جدا کردن پوسته دانه و روغن‌کشی ازآن بدست می‌آید. رنگ آن زرد طلائی وارزش غذائی آن به‌مراتب از کنجاله‌های قبلی زیادتر است و غذای بسیار خوبی برای دام تشکیل می‌دهد.
نگهداری این نوع کنجاله آسان و مقدار پروتئین آن زیاد است و هیچ‌گونه بوئی ندارد. کنجاله پنبه برای درمان اسهال که بخصوص بعد از مصرف کردن تفاله چغندر به دام دست می‌دهد نافع است، کنجاله پنبه حاوی مقدار زیادی مواد ازته است (تا 45٪) وغذای خوبی برای گاو شیرده بوده و تا یک کیلو و گاهی تا ۱/۵ کیلو در روز می‌توان به حیوان خورانید ولی از این مقدار بیشتر موجب سفت و سفید شدن کره می‌گردد.
برای گوساله پرواری می‌توان دو برابر این مقدار را مصرف نمود. به گوسفند ۳۰۰ کرم و به اسب ۱ کیلو در روز می‌توان خورانید.
معمولاً ارزش کنجاله پنبه را از روی پروتئین آن می‌سنجند ولی چون این کنجاله علاوه بر ترکیبات مفید واجد ماده‌ای سمی به‌نام گوسیپول است که مصرف آن طیور و یک معده‌ای‌ها (اگر بیش از حد تحمل آنها باشد) موجب مسمومیت و تلفاتی می‌گردد (ولی در نشخوارکنندگان بالغ اثری ندارد).
بنابراین تنها توجه به مقدار پروتئین کافی نیست باید ازلحاظ مقدار گوسیپول نیز آزمایش گردد ولی بطورکلی بهتر است که تفاله کنجاله تخم پنبه که ارزش آن بسیار زیادتر است در تغذیه دام‌ها مصرف گردد.
3- کنجاله کتان
این کنجاله به‌علت رنگ قهوه‌ای و بوی مخصوصی که دارد به آسانی قابل تشخیص است. کنجاله کتان درمقایسه با دو کنجاله اخیر حاری مقدار کمتری ماده ازته است، ولی بواسطه اثرات خاصی که در رژیم‌های درمانی دارد، درت تغذیه دام توصیه گردیده است.
اغلب دام‌ها آنرا با علاقه می‌خورند و بخصوص برای تغذیه ماده‌های آبستن (مادیان - ماده گاو) به‌خوبی مورد استفاده قرار می‌گیرد، زیرا از بروز یبوست، مخصوصاً هنگام زائیدن دراین دام‌ها جلوگیری می‌نماید.
لازم به یادآوری است که کنجاله کتان علاوه بر مواد پروتئینی حاوی ماده لعاب‌داری نیز می‌باشد که درنتیجه خاصیت ملین پیدا میکند و هنگامی‌که جیره دام عاری از علوفه‌های تیره حبوبات است مصرف کنجاله کتان به دامپروران توصیه می‌گردد.
کنجاله کتان به‌علت ترکیب کاملاً متعادلی که دارد برای کلیه دام‌ها بخصوص دام‌های جوان (ازنظر تسریع دررشد) و ماده گاوهای شیرده (ازنظر افزایش ترشح شیر) بسیار مناسب است. با این وصف در جیره ماده گاوای شیرده نباید بمقدار زیاد از این کنجاله وارد نمود زیرا علاوه بر اینکه بوی مخصوصی به شیر می‌دهد کره حاصله را نیز نرم و بی‌مزه میکند.
درمورد حیوانات پرواری نیز باید توجه داشت کنجاله به مقدار متوسطی به جیره اضافه شود تا از تولید گوشت‌ها و چربی‌های نرم و شل جلوگیری بعمل آید. به همین سبب توصیه گردیده که کنجاله کتان را با سایر کنجاله‌ها و غذاهائی که تولید گوست‌های مرغوب می‌کنند مخلوط نموده و به مصرف تغذیه دام برسانند.
چون قیمت کنجاله کتان نسبتاً گران تمام می‌شود از این جهت بهتر است مصرف آنرا فقط در موارد درمانی و به مقادیر معین محدود ساخت ازاین گذشته باید دقت کرد که مواد خارجی ازقبیل بادام زمینی، بال برنج، سبوس گندم سیاه، گچ ماسه وغیره را به‌عنوان تقلب در آن وارد نکرده باشند.
ضمناً چون کنجاله کتان حاری مقداری اسید سیانیدریک می‌باشد ازاین‌رو مصرف آن به‌مقدار زیاد در دام‌ها تولید مسمومیت، می‌نماید. بهتر است این کنجاله را به‌صورت خشک و مخلوط با سایر غذاها به‌مقادیر زیر استفاده نمود:
برای گاو تا ۳ کیلو - برای گوسفند از ۵۰ تا ۲۰۰ گرم در روز.
4- کنجاله کنجد
چون دانه‌های کنجد برحسب گونه‌های مختلف آن رنگ‌های مختلف، سفید، خاکستری، قهوه‌ای مایل به قرمز و سیاه دارد ازاین‌رو کنجاله‌ای هم که از آن بدست می‌آید رنگ‌های متفاوت دارد. این کنجاله نسبت به کنجاله بادام زمینی حاوی مقدار کمتری ماده ازته است و بواسطه کلسیم و فسفر فراوانی که دارد غذای بسیار باارزشی محسوب می‌شود و بعلاوه ازنظر خواص درمانی و لینت‌آوری که دارد شبیه به کنجاله کتان می‌باشد.
چون مصرف کنجاله کنجد ممکنست نتیجه نامطلوبی در شیرواری ماده گاو بدهد ازاین‌رو غالباً آنرا برای پرواری گاو و گوسفند و تغذیه دام‌های جوان درحال رشد اختصاص می‌دهند و بهترین طریق مصرف آن به‌صورت خشک خرد شده و مخلوط با غذاهای دانه‌ای یا ریشه‌ای می‌باشد.
ازرقیق کردن این کنجاله در آب سرد که باعث متصاعد شدن بوی تندی می‌شود باید خودداری کرد، به گاو پروارى تا 4 کیلو – به گوسفند تا 400 گرم درروز می‌توان خورانید.
5- کنجاله سوژا (سویا)
کنجاله سویا با مقدار زیادی مواد ازته و کلوسیدی ارزش غذائی فراوانی داشته و بسیار قابل هضم می‌باشد. این کنجاله را به‌خوبی می‌توان نگهداری کرد و به مصرف تغذیه کلیه انواع دام‌ها رسانید.
بنابر تجربیاتی که درمورد مصرف کنجاله سویا به‌عمل آمده خورانیدن این کنجاله به گاو باعث افزایش تولید شیر می‌گردد. به این حیوان می‌توان روزانه تا یک کیلو کنجاله سوژا خورانید.
6- کنجاله آفتاب گردان
برحسب اینکه دانه‌های آفتاب گردان پوست کنده یا پوست نکنده باشند دو نوع کنجاله حاصل می‌شود که ارزش غذایی آنها بسیار متفاوت است.
الف) کنجاله دانه‌های پوست کنده آفتاب‌گردان که از مغز دانه بدون پوسته بدست می‌آید، رنگ سفید متمایل به زرد داشته و مزه آن کمی شیرین و مطبوع می‌باشد. این کنجاله به‌واسطه ارزش بیولوژیکی مواد ازته‌اش نسبت به سایر کنجاله‌ها بهتر بوده و معمولاً آنرا برای تغذیه طیور درنظر می‌گیرند.
و حتی گاهی اوقات می‌توان این کنجاله را جانشین آردهای حیوانی کرده و برحسب میزان سلولز از 5 تا ۱۲ درصد جیره را با آن تهیه نمود.
ب) کنجاله دانه‌های پوست نکنده که دانه‌ها را با همان غشاء سلولزی خرد کرده و روغن‌گیری می‌نمایند. به این ترتیب میزان سلولز این کنجاله بسیار زیاد بوده وارزش غذائی آن کم است.
مصرف این کنجاله مطلقاً برای حیوانات یک معده‌ای مثل خوک و پرندگان منع گردیده است، ولی می‌توان برای تغذیه گوسفند و گاو ازاین کنجاله مصرف نمود. کنجاله پوست نکنده آفتاب‌گردان بهترین ماده‌ایست که با ملاس چغندر می‌توان مخلوط کرد.
ازاین نوع کنجاله آفتاب گردان روزانه به میزان ۱ تا 1/5 کیلو برای گاو، 150 تا ۲۰۰ گرم برای گوسفند درنظر می‌گیرند.
7- کنجاله منداب
کنجاله منداب ازرنگ تیره و بوی تندی که دارد شناخته می‌شود. ترکیب این کنجاله شبیه به کنجاله کتان است ولی قابلیت هضم آن کمتر می‌باشد.
کنجاله منداب درمجاورت رطوبت عناصر کم وبیش سمی مثل اسانس خردل تولید می‌نماید و بنابراین لازم است که این کنجاله را همیشه به صورت خشک و به مقدار معتدل مصرف نمود. برای مصرف کنجاله منداب معمولاً آنرا بصورت آرد درمی‌آورند و به‌علت داشتن اسانس سمی اغلب آنرا درآب‌جوش رقیق می‌کنند تا مقداری از اسانس آن متصاعد شده و ازبین برود.
برای گاوهای شیرده حداکثر تا یک کیلوگرم در روز می‌توان کنجاله منداب داد چون از این بیشتر موجب بدمزه شدن شیر و شل شدن کره می‌گردد.
گاوهای پرواری می‌توانند ازاین کنجاله استفاده زیادتری کرده و تا ۲ کیلوگرم در روز را بدون هیچ‌گونه ناراحتی تحمل نمایند. به گوسفند تا ۲۰۰ گرم درروز می‌توان از این کنجاله داد.
این کنجاله برای دام‌های جوان و اسب مناسب نمی‌باشد.