به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ دانه‌های علوفه‌ای غذاهای متراکمی هستند (Concentre) که مقدار سلولز آنها کم و برعکس حاوی مقدار زیادی مواد هیدروکربنه (نشاسته) می‌باشند، دانه غلات ازنظر مواد ازته و کلسیم نسبتاً فقیر بوده ولی سرشار از اسید فسفریک و پطاس می‌باشد و چون با مصرف کردن غذاهای متراکم احتیاجات غذائی دام ازلحاظ کمبود مواد ازته تامین نمی‌شود بنابراین درمورد علف‌خواران باید گیاهان تیره حبوبات و درمورد طیور از غذاهائی که منشاء حیوانی دارند، کمک گرفته شود.
گذشته ازاین، دانه‌های علوفه‌ای فاقده ویتامین A و D می‌باشند و بطورکلی برای برقراری تعادل فیزیولوژیکی غذا، جیره باید مخلوطی از دانه‌ها و علوفه‌های تیره حبوبات باشد.
دانه‌های تیره غلات بهترین غذاهای متراکم است که برای تغذیه کلیه انواع دام‌ها مورد استفاده واقع می‌شود گذشته از مواد مغذی فراوانی که دارند قابلیت هضم آنها نیز خیلی زیاد می‌باشد.
این دانه‌ها که برای دام‌ها بسیار خوشمزه است تاثیر مناسبی روی سلامتی و کیفیت فرآورده‌های آنها (شیر - گوشت – تخم‌مرخ وغیره) دارد بشرطی که به مقادیر معین و متناسب داده شود.
ضمناً امتیاز دیدار دانه‌ها سهولت تهیه و نگهداری آنها می‌باشد بعلاوه چون تشخیص آنها به‌سادگی امکان‌پذیر است لذا وجود تقلبات را در آنها به آسانی می‌توان کشف نمود.
مشخصات دانه های مرغوب
1- سالم بودن دانه
دانه‌های سالم جلای خاصی داشته، بدون بوی مخصوصی و دارای مزه مطبوعی می‌باشند و رنگی تیره و منظره کدر یا بوی نامطبوع از علائم فساد دانه‌ها درموقع در و یا درمدت نگهداری است.
2- خشک بودن دانه ها
دانه‌هائی که بخوبی خشک شده باشد به آسانی در دست چریده و وقتی‌که روی سطح سختی بیفتد صدای روشن و فلزی از آن تولید می‌شود، هرچه دانه‌ها بهتر خشک شده باشند نگهداری آنها ساده‌تر صورت می‌گیرد.
3- خلوص دانه‌ها
دانه غلات نباید بیشتراز 2% ناخالصی ازقبیل گردو خاک، دانه‌های شکسته و یا دانه علوفه مضر داشته باشد.
استفاده از دانه ها در تغذیه دام
دانه غلات را بمنظور اصلاح جیره اساسی (Base) که ازعلوفه حجیم و خشبی تشکیل می‌شود بکار می‌برند. این دانه‌ها موجب زیاد شدن بهره دامی و مرغوبیت فرآورده‌ها می‌گردد ماهذا برای ایاجد تعادل در جیره داه‌هایی که تولیدات زیادی دارند باید به جیره آنها مقداری ازمکمل‌های، پروتئینی اضافه نمود.
معمولا ترجیح میدهند که مخلوطی از دانه‌های مختلف غلات را در جیره بکار ببرند نه فقط ازیک نوع دانه. مخصوصاً وقتی که بخواهند دام‌ها را با مقادیر خیلی زیادی از مواد کنسانتره تغذیه نمایند.
دانه گیاهان تیره غلات
1- دانه گندم
این دانه معمولاً برای تغذیه انسان کشت می‌شود و قیمتش نسبت به سایر غلات گران‌تراست. با این وصف برخی اوقات در تغذیه دام بخصوص طیور مورد استفاده قرار می‌گیرد. گندم‌هایی که دانه کوچک دارند همیشه به مصرف دام می‌رسانند.
گندم بطورکلی غذای بسیار خوبی برای ماده گاوهای شیرده و همچنین برای دام‌های کاری و حیوانات پرواری است. گندم مخصوصاً غذای مناسبی برای طیور است زیراکه اثرات خوبی در تخم‌گذاری دارد.
دانه گندم بیضی شکل و دو انتهای آن مدور و سطح خارجی آن محدب و دارای یک شیار عمیق طولی است، بطورکلی مواد ازته گندم زیاد و ارزش غذائی آن بیش از یولاف است چون جویدن دانه گندم بطور کامل صورت نمی‌گیرد و اغلب تعدادی از دانه‌ها بدون اینکه تحت تاثیر شیره گوارشی قرار گیرد بدون مصرف خارج می‌شود بنابراین بهتراست دانه گندم را له کرده، و یا پخته آنرا بصورت نان مصرف نمود.
جوانه گندم حاوی مقدار کافی مراد ازته است غذای خوبی بخصوص برای طیور می‌باشد.
معمولاً گندم را در جیره اسب نیز وارد می‌کنند.
2- دانه یولاف
دانه یولاف ازنظرغذائی بسیار سهم‌الهضم بوده و بدون اینکه تولید چاقی نماید در اعمال جنسی موثر بوده و به دام‌ها تحرک وحرارت مناسب می‌بخشد. بعلت همین خواص است که دانه یولاف یکی از غذاهای ممتاز برای دام‌های کاری بخصوص اسب می‌باشد.
همچنین برای دام‌های جوان درحال رشد و دام‌های نر سیلمی و دام‌های ماده‌ای که به بچه خود شیر میدهند مناسب می‌باشد. و بالاخره دانه یولاف را برای ماده گاوهای شیرده نیز توصیه می‌کنند زیرا این دانه باعث مرغوبیت و ترشح بیشتر شیر می‌گردد.
شکل دانه یولاف دراز و نوک‌دار است، درسطح داخلى آن یک شکاف طولی وجود دارد. رنگ دانه آن ممکنست سفید، سیاه، خاکستری یا قرمز باشد ولی این تفاوت رنگ‌ها هیچگونه تاثیری درارزش دانه ازلحاظ غذائی ندارد.
برای تعیین خواص دانه یولاف، باید شکل، بزرگی دانه و مواد خارجی یا بعبارت دیگر اوفت آنها درنظر گرفت.
دانه یولاف دارای ماده معطری بنامAvenine است که عطری شبیه به عطر وانیل دارد و محرک می‌باشد، دانه یولاف را بسهولت می‌توان نگهداری کرد، بشرط آنکه زیاد روی هم انباشته نشود و هوای کافی به آن برسد. چنانچه دانه یولاف کاملاً خشک نشده باشد و رطوبت داشته باشد بوی نامطبوعی مانند بوی کپک از آن متصاعد می‌شود و مورد حمله قارچ قرار می‌گیرد.
یولاف خوب و مرغوب باید براق باشد و بوی مطبوعی داشته باشد بعلاوه در کف دست به‌سهولت بلغزد و چنانچه آنرا روی جسم سختی مانند چوب بریزند صدای خشکی از آن شنیده شود.
دانه یولاف غذای مطبوع و باارزشی برای دام است و در درجه اول برای اسب بسیار غذای مناسبی است چنان‌که درقدیم سولاف را تنها غذای مناسب برای اسب می‌دانستند. دانه یولاف را بصورت درسته و باله شده می‌توان مصرف کرد.
گاهی هم دانه یولاف را به‌صورت نیم‌کوب مصرف می‌کنند. دانه یولاف را به هر طریق که مصرف شود باید قبلاً پاک کرد تا بر اثر خوردن اجسام خارجی اختلالی درعمل هضم و درنتیجه تندرستی دام روی ندهد.
3- دانه جو
چنانچه دانه یولاف را بمقدار خیلی زیاد بین دام‌ها توزیع نمایند بعلت خاصیت محرکی که دارد اثرات سوئی روی بدن دام خواهند داشت ولی این دانه را معمولاً با دانه جو مخلوط می‌کنند و به فراوانی در تغذیه دام‌های مختلف بکار می‌برند.
دانه جو درمقایسه با دانه یولاف ازنظر مقدار مواد سلولزی، چربی و پروتئینی بسیار فقیرتر است ولی حاوی مقدار زیادتری نشاسته می‌باشد.
دانه جو غذائی است که به آسانی هضم و جذب می‌شود و برای گاو غذای بسیار مناسبی است حیوان با خوردن جو گوشت مرغوبی پیداکرده و بعلاوه شیر و کره‌ای که از آن حاصل می‌شود ازنوع بسیار خوبی خواهد بود.
دانه‌های توپر و شکم‌دار با با‌های ظریف از بهترین نوع محسوب می‌شوند ولی معمولاً دانه جو دارای ریشک‌هائی است که گاهی اوقات موجب ناراحتی دام می‌گردد و باید با وسایلی این ریشک را از دانه جدا کرد.
دانه جو را نیز به‌علت سختی پوسته دانه بهتراست له کرد و یا پخته آنرا مصرف نمود. جوانه جو را به دام آبستن می‌خورانند. دانه جو را بخصوص اگر با شیر پس‌چرخ مخلوط کنند تا کمبود مواد ازته آن جبران شود برای دام خوراک خوبی خواهد بود.
4- دانه ذرت
دانه ذرت را که ازلحاظ سلولز ضعیف است اگر با دانه یولاف مخلوط نمایند حاوی مقدار زیادی (4%) چربی بوده و بعلت قابلیت هضم فراوان و مواد قندی زیادی که دارد غذائی بسیار پرانرژی برای دام‌ها می‌باشد، معهذا نه تنها بعلت کمبود مواد پروتئینی بلکه بواسطه فقدان اسید آمینه ضروری (تریپتوفان) ازنظر میزان مواد ازته چندان قابل توجه نمی‌باشد.
دانه ذرت را نباید به‌مقدار زیاد در تغذیه دام‌ها مصرف نمود چون موجب تولید چربی‌های نرم وشل و روغنی و گوشت‌های پرچربی می‌گردد و بهتراست آنرا با جو مخلوط کرد و مورد استفاده قرارداد.
همچنین ذرت باعث دل‌درد گردیده و به کیفیت، شیری که برای پنیرسازی، بکار می‌رود صدمه می‌زند. ذرت را مخصوصاً برای حیواناتی که فقط برای نگهداری پرورش میدهند توصیه نمی‌کنند بخصوص برای دام‌های جوان و همچنین برای ماده‌های شیرده مصرف نمی‌کنند چون موجب چاقی و عقیم شدن دام می‌گردد.
ذرت را برای اسب هم توصیه نمی‌کنند فقط درصورت اجبار تا یک‌چهارم جیره متراکم آن هم بجای یولاف می‌توان از ذرت جانشین ساخت. اگر قرار باشد دام را با ذرت تغذیه کنند باید دام را بتدریج به خوردن آن عادت دهند.
شکل، رنگ، بزرگی و کوچکی دانه ذرت بسته به جورهای مختلفی که دارد، متفاوت است مانند ذرت زرد، ذرت قرمز، ذرت بنفش، ذرت معمولی، ذرت دندان اسبی وغیره. مقدار مواد ازته درون ذرت، کمتر از گندم، چاودار، جو و یولاف است ولی مقدار چربی آن زیادتر و مشابه یولاف است و ازلحاظ نشاسته نزدیک به گندم است.
پوسته ذرت خیلی نازک است و مقدار سبوس آن بیش از 8% دانه نیست و حال آتکه گندم در حدود ۱۸٪ سبوس می‌دهد و ازاین نظر ارزش غذایی آن بیش از گندم می‌باشد.
نگهداری دانه ذرت از سایر دانه‌های غلات مشکل‌تراست و زود مورد حمله قارچ واقع می‌شود نظر به مواد چربی که ذرت دارد برای پروار کردن بسیار مناسب است. ذرت را می‌توان درسته یا نیم‌کوب به دام بدهند. برای دام پرواری بهتر است پخته آنرا بدهند.
5- دانه چاودار
ترکیب وارزش غذائی چاودار تقریباً مشابه جو است، چاودار یکی از غلاتی است که برای نانوائی بکار می‌رود ولی درتغذیه دام‌های پرواری بخصوص گاو و نیز بانتایج رضایت‌بخشی مورد مصرف واقع می‌شود. ضمناً می‌توان چاودار را برای تغذیه دام‌های کاری نیز بکار برد.
چنانچه چاودار را به مقادیر فراوان به دام بخورانند بعلت خاصیت گرم‌کننده‌ای که دارد و بخصوص چون به‌شدت در معده دام متورم می‌شود موجب تولید اختلالات گوارشی مخصوصاً در اسب می‌گردد.
چاودار غالبا همراه با انگلی است که آنرا ارگوت می‌نامند. این انگل موجب مسمومیت و حتی سقط جنین می‌شود ازاین جهت است که چاودار موردمصرف را باید بدقت ازاین انگل پاک نمود وبه مقادیره معین و متوسط، آن‌هم مخلوط باغلات به دام خورانید.
6- ذرت خوشه ای
این گیاه بیشتر مخصوص نقاط گرمسیر بوده و گونه‌های مختلفی دارد که ازروی رنگ دانه و محل تولید آن می‌توان آنها را تشخیص داد. مانند ذرت خوشه‌ای سفید، سرخ، قرمز، نارنجی، سیاه و ذرت خوشه‌ای قندی.
دانه تمام گونه‌های مختلف آن از یک پوششی سلولزی سحتی پوشیده شده است و بعلت کوچکی دانه اغلب آنها بی اینکه مورد استفاده قرارگیرد لوله جهاز گوارشی را طی کرده و دفع می‌شود و به‌همین دلیل باید پیش از مصرف، دانه‌ها را له کرده یا پوسته آنرا جداساخت.
بعلاوه بعلت ریزبودن دانه‌ها دام بخصوص گاو شیری نمی‌تواند آنرا به خوبی بجود ازاین‌رو بدون تغییر شکل با مدفوع از روده حیوان خارج می‌شود ولی چون گوسنند دانه‌های ریز را بهتر می‌جود بنابراین ارزش ذرت خوشه‌ای در پرورش گوسفند زیاد است.
ارزش غذائی دانه ذرت خوشه‌ای نزدیک به دانه جو است. درسابق آنرا تنها به مصرف خوراک طیور می‌رساندند ولی اکنون برای برخی دام‌ها غذای مطلوبی است.
7- دانه ارزن
دانه ارزن به رنگ سفید مایل به زرد، کروی و یا قدری کشیده است و غذای خوبی را به بخصوص برای طیور تشکیل می‌دهد.
دانه گیاهان تیره حبوبات
داند، گیاهان تیره - حبوبات (نخود، باقلا، لوبیا، ماش، عدس، سوژا و...) در مقایسه با دانه غلات حاری مقدار بسیار زیادی مواد ازته، اسید فسفریک و کلسیم می‌باشد. مقدار ماده چربی آن دانه‌ها مشابه یولاف است باستثناء دانه سوژا (سویا) که مقدار چربی آن تقریباً درردیف دانه‌های روغنی محسوب می‌شود.
کلیه دانه‌های تیره حبوبات حاوی اثرات بسیار ناچیز سمی می‌باشند که مربوط به وجود اسید سیانیدریک است. البته مقدار این سم برحسب نوع گیاه، آب وهوا، کود زمین و روش‌های کشت و برداشت و نگهداری تفاوت می‌نماید، به همین علت نحوه نگهداری این دانه‌ها بسیار مهم است، زیرا دانه‌های گرم وکپک‌زده سمیت زیادی پیدا می‌نمایند. بنابراین نخود، باقلا و عدس ازاین نقطه‌نظر بیشتر قابل اطمینان می‌باشند.
دانه حبوبات اصولاً برای تقویت مواد پروتئینی و کلسیم جیره غذائی بکار برده می‌شود. ازاین‌رو این دانه‌ها را بصورت آرد در ترکیب غذاهای کنسانتره وارد می‌نمایند.
چون دانه این غذاها به آسانی قابل هضم نیستند لذا بهتر است که آنها را به مقادیر معتدل و بخصوص برای دام‌های پرواری و حیوانات کاری مصرف نمود.
د ر اروپا ازدانه حبوبات کمتر برای تغذیه دام استفاده می‌شود چون قیمت آنها گران تمام می‌شود.
1- باقلا
دانه باقلا حاوی مقدار زیادی مواد ازته است وبه‌همین سبب ارزش زیادی ازلحاظ تغذیه دارد. دانه باقلا مانند سایر دانه‌های حبوبات دارای مقدار زیادی فسفر و کلسیم است. باقلا را به اسب‌هائی که کارهای سخت می‌کنند مانند اسب‌های کورس میدهند و چون خاصیت محرک دارد آنرا به دام نر مخصوص جفت‌گیری و همچنین به دام ماده برای تسهیل حالت فحلی می‌خورانند.
باقلا را معمولاً بصورت دانه درسته و خشک میدهند ولی بهتر است آنرا نیم‌کوب کرده و قبل از مصرف چند ساعت درآب خیس نموده تا قدری نرم شود وعمل جویدن را آسان نماید، باقلا را به دام شیرده نیز می‌خورانند. برای دام مخصوص پرداری معمولاً آرد باقلا مصرف می‌کنند.
2- نخود
دانه نخود ازنظر ترکیبات شیمیائی، ارزش غذائی و قابلیت هضم شباهت زیادی به باقلا دارد. دانه نخود را معمولاً به اسب‌های کورسی میدهند. این دانه را معمولاً بصورت نیم‌کوب، خیس‌خورده و یا بصورت آرد مصرف می‌کنند.
3- دانه عدس
دانه عدس را به‌علت گرانی قیمت تنها برای مصرف انسان کشت می‌کنند. مقدار مواد ازته دانه عدس از نخود بیشتر است و کاه عدس غذای خوبی برای دام می‌باشد.