به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ آفلاتوکسین‌ها دسته‌ای از مایکوتوکسین‌ها هستند که عمدتا در خوراک طیور یافت می‌شوند. مایکوتوکسین‌ها حاصل فرآیندهای متابولیکی سمی هستند که توسط گونه‌هایی از قارچ‌ها در طی متابولیسم عوامل تغذیه‌ای در مواد متشکله خوراک ایجاد می‌شوند.
خوشبختانه از بین 10.000 گونه شناخته شده قارچ‌ها تنها حدود ۵۰ گونه از آنها عامل ایجاد مایکوتوکسین‌ها هستند. از میان ۲۰۰ گونه مایکوتوکسین، آفلاتوکسین ایجاد شده توسط قارچ آسپرژیلوس فلاووس و آسپیرژیلوس پارازید تیکوس، موجب آسیب کبدی در طیور و دام می‌شود.
علاوه بر آن ضررهای اقتصادی که در صنعت طیور ازجمله کاهش رشد، کاهش تولید تخم و تخریب سیستم ایمنی ایجاد می‌شود، کاملا مشهود است. وجود آفلاتوکسین در مناطق گرم و مرطوب که زمینه رشد قارچ را مساعد می‌سازد بیشتر است.
طبقه بندی آفلاتوکسین‌ها
آفلاتوکسین‌ها به گروه‌های (B2، B1) B و (M1، M2) M و (G2، G1) G طبقه‌بندی می‌شوند که ساختار آنها از روش‌های کروماتوگرافی و فلوئورسان قابل تشخیص از یکدیگر هستند.
M1 و M۲ از مشتقات B1 هستند و به‌طور مقایسه‌ای سمیت کمتری دارند. نوع B1 غالبا از انواع دیگر بیشتر یافت می‌شود و دارای سمیت بیشتری است که متوجه طیور و دام و در نهایت انسان می‌گردد.
آلودگی خوراک طیور به آفلاتوکسین
رشد قارچ‌ها که باعث تولید آفلاتوکسین می‌گردد، ممکن است در طول برداشت، انبار و یا انتقال صورت گیرد. همچنین دمای بالا، رطوبت و بارش باران‌های غیرفصلی عاملی مهمی در رشد قارچ می‌باشد.
رطوبت بین ۸ تا ۱۲ درصد در رشد قارچ‌ها در غلات موثر است. آفلاتوکسین در بیشتر انواع خوراک دام نیز ایجاد می‌شود و در خوراک‌هایی که به‌صورت بلوکه وجود دارند بیشتر مشاهده می‌شود.
تجربه نشان داده است که عموما کنجاله‌ها و غلاتی که روغن‌گیری می‌شوند سطوح پایین‌تری از آفلاتوکسین در آنها ایجاد می‌شود.
میزان حساسیت طیور در ابتلا به آفلاتوکسیکوزیس
از بین طیور، اردک و بوقلمون حساسیت بیشتری در ابتلا به آفلاتوکسیکوزیس نسبت به سایر گونه‌ها دارند. به‌دلیل تولید بالاتر آنزیم‌های کبدی که باعث متابولیسم آفلاتوکسین‌ها به عوامل مضر و در نهایت سمیت حاد می‌گردد.
به‌طورکلی خطر ابتلا به آفلاتوکسیکوزیس در طیور نابالغ، طیور گوشتی و خروس‌ها به ترتیب نسبت به طیور بالغ، طیور تخمگذار و مرغ‌ها بالاتر است.
اثرات ابتلا به آفلاتوکسیکوزیس در طیور
۱- اساسا آفلاتوکسین‌ها، هپاتوتوکسین‌هایی هستند که علاوه بر آسیب رساندن به غدد کبدی موجب تضعیف سیستم ایمنی می‌گردند.
۲- اثرات زیانبار آفلاتوکسین‌ها شامل:
- کاهش عملکرد تولید
- کاهش سرعت رشد و کیفیت نامطلوب لاشه
- کاهش تولید تخم و وزن آن
- تضعیف سیستم ایمنی و در نهایت افزایش حساسیت نسبت به کوکسیدیوز
- مقاومت در طی انجام واکسیناسیون
- افزایش مرگ و میر
- افزایش ناهنجاری حرکتی
میزان مجاز آفلاتوکسین
طبق نظریه کارشناسان حدمجاز و بی‌خطری در مقدار آفلاتوکسین و نیز سایر مایکوتوکسین‌ها در خوراک وجود ندارد. انجمن غذا و دارو ایالات متحد آمریکا (FDA) حد مجاز آفلاتوکسین را ۲۰ppb اعلام کرده است.
سطوح مجاز برای آفلاتوکسین‌ها از شکلی به شکل دیگر متفاوت است و بستگی به عامل بیماری‌زا، شرایط محیطی، تغییر ژنتیکی و شرایط تغذیه دارد.
چگونه می‌توان تاثیر آفلاتوکسیکوزیس را کاهش داد؟
در درجه اول، پیشگیری عامل مهمی در جهت کاهش رشد قارچ‌ها و بروز آفلاتوکسین می‌باشد که شامل:
الف: پرورش گیاهان مقاوم به قارچ
ب: برداشت مطلوب، حمل و نقل و انبارش صحیح بدون آلودگی
ج: خشک نمودن غلات در جهت کاهش میزان رطوبت
د: پرهیز از انبارش بیش از یک هفته
ه: نظافت و پاکسازی دان‌خوری‌ها
ی: خارج‌سازی مناطق احتمالی آلوده به آفلاتوکسیکوزیس
نمونه‌برداری و آنالیز به‌موقع در کاهش خطر ابتلا به مایکوتوکسیکوزیس ضروری است
چندین روش جهت تعیین و تخمین آفلاتوکسین در خوراک و ترکیبات آن وجود دارد که مهمترین آنها شامل:
۱- کروماتوگرافی لایه نازک (TLC)
2- کرماتوگرافی مایع با عملکرد بالا (HPLC)
3- کروماتوگرافی ستونی
4- الایزا
۵- روش ستون جذبی انتخابی (SAM)
از بین روش‌های ذکر شده ELISA , SAM , HPLC مطمئن‌تر هستند. روش ELISA به‌دلیل سادگی، دقت، صرفه اقتصادی، سرعت و قابل دسترس بودن روش مطرحی می‌باشد.
پیشگیری از رشد قارچ‌ها
یک راه پیشگیری از رشد قارچ‌ها در خوراک و افزودنی‌های آن استفاده از ترکیبات ضدقارچ می‌باشد. از بین ترکیبات ضدقارچ گوناگون، استفاده از نمک‌های استیک اسید، پروپیونیک اسید، فرمیک اسید و بنزوئیک اسید رایج است.
ازبین موارد ذکر شده به‌منظور حذف آفلاتوکسین‌ها، موارد زیر کاربردی‌تر می‌باشد:
1- قرار دادن در معرض آفتاب
۲- استفاده از توکسین بایندر، آلومینوسیلیکات کلسیم سدیم هیدرات (HSCAS)
۳- استفاده از آمونیاک
۴- تعدیل رژیم غذایی
۵- افزایش مقادیر پروتئین، متیونین و سلنیوم
۶- افزایش مقادیر ویتامین B, K , E , D , A کمپلکس
۷- استفاده از توکسین بایندر مایع
۸- استفاده از تقویت‌کننده‌های سیستم ایمنی با منشاء گیاهی
نکات ضروری در انتخاب توکسین بایندر و ضدقارچ‌ها
1- حاوی نمک‌های اسیدی آلی باشد که:
الف) مخصوص مصارف ضدمیکروبی باشد
ب) خاصیت خورندگی نداشته باشد
ج) قابلیت پخش شدن بالا داشته باشد
د) پایدار باشد
ه) خواص تغذیه‌ای خوراک حفظ شود
همچنین زئولیت‌ها به‌دلیل خواص فیزیکی - شیمیایی خاص، باید توانایی ایجاد پیوند قوی و تشکیل کمپلکس پایدار با مایکوتوکسین‌ها در محدوده PH مختلف را داشته باشند.
Reference: Franki.A. Aflatoxin and mycotoxicosis in poultry. 2008, Cornell University, Department of Animal Science
مهندس مریم کاووسی (کارشناس شیمی)