به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ زندگی بدون آب غیرممکن است. پستانداران، بدون غذا می‌توانند مدت طولانی‌تری زنده بمانند اما بدون آب قادر به زنده ماندن نیستند. مطالعات انجام شده بوسیله RUBNER این مطلب را تایید می‌نماید.
چنانچه تمامی چربی یا نصف پروتئین موجود در بدن حیوان تجزیه شود، حیوان زنده می‌ماند ولی ازدست دادن یک‌دهم آب بدن به منزله مرگ حیوان است. آب به‌عنوان حلال و وسیله انتقال و تنظیم‌کننده فشار سلولی و حرارت بدن، مورد نیاز است.
کلیه فعل و انفعالات شیمیایی بدن حیوان در محیط مایع انجام می‌شود. مواد محلول بوسیله آب انتقال می‌یابند. با تبخیر آب، حرارت اضافی بدن دفع می‌شود. آب با مدفوع، ادرار، شیر و به‌صورت بخار آب ازطریق تنفس، شش‌ها و پوست دفع می‌گردد.
مقدار دفع آب بدن به چند عامل بستگی دارد؛ به‌عنوان مثال هرچقدر دفع ادرار زیاد باشد و کانی‌ها و فراورده‌های نهایی ازت، (اوره) بیشتر دفع شوند، به همان نسبت دفع آب نیز افزایش می‌یابد. این مواد باید در آب حل و رقیق شده تا به غلظت مناسب برسند.
از این نکته می‌توان نتیجه گرفت که هرچه مقدار پروتئین و مواد معدنی غذا بیشتر باشد، به همان نسبت باید آب بیشتری به حیوان داده شود. به‌طورکلی مقدار آب مورد نیاز حیوان به مقدار ماده خشک جیره غذایی بستگی دارد. بنابراین می‌توان گفت که گاو به ازای هر کیلوگرم ماده خشک غذا به ۴ تا ۵ کیلوگرم آب احتیاج دارد.
در موارد خاص ممکن است مقدار آب موردنیاز بسته به راندمان، جیره غذایی، درجه حرارت و رطوبت هوا تغییر نماید.
آب را می‌توان به اندازه دلخواه و به مقدار نامحدود در اختیار دام قرار داد. به‌طورکلی مصرف زیاد آب زیان‌آور نیست.
در شرایط عملی آب مورد نیاز حیوان هنگامی به بهترین وجه تامین می‌گردد که به حیوان امکان نوشیدن آب در تمام مدت روز و به دفعات مکرر داده شود.
به این ترتیب ضایعات انرژی مربوط به رساندن درجه حرارت آب به درجه حرارت بدن نیز به احتمال زیاد کمتر از موقعی خواهد بود که تمامی‌آب مورد نیاز در یک نوبت به حیوان داده شود.
اهمیت دادن آب به دفعات متعدد را می‌توان به بهترین وجه در گاوهای شیرده مشاهده نمود. در گاوهای شیری برای تولید شیر آب بسیار موردنیاز است. تقریبا دام به ازای هر لیتر شیر به ۴ تا ۵ کیلوگرم آب نیاز دارد.
هرچه به دفعات بیشتری به گاوهای شیرده آب داده شود، مقدار مصرف آب زیادتر خواهد بود. در بعضی موارد توانسته‌اند از این طریق راندمان شیردهی را افزایش دهند.
رعایت بهداشت آب مورد مصرف حیوانات نیز به اندازه آب آشامیدنی انسان حائز اهمیت است. آب آشامیدنی حیوان باید عاری از هرگونه مواد فاسد، مدفوع، ادرار، انگل (در آب‌های راکد) و آلودگی‌های صنعتی مانند فلور و فلزات سنگین باشد.
آب نه تنها از طریق آب آشامیدنی، بلکه همراه با غذا نیز وارد بدن حیوان می‌گردد. همانطور که آب بخش عمده‌ای از بدن حیوان را تشکیل می‌دهد، در گیاهان سبز نیز سهم عمده‌ای دارد. با رشد و رسیدن محصول، مقدار آب کاهش می‌یابد.
برای اینکه بتوان علوفه را نگهداری نمود، باید آن را در حدی خشک کرد که مقدار آب آن به ۱۵ درصد و یا کمتر برسد. چنانچه مقدار آب از متوسط مقدار سایر مواد موجود در غذای دامی بیشتر باشد، غذا کپک‌زده و تجزیه می‌گردد.
تعلیف این‌گونه غذاهای دامی فاسد، سلامتی حیوان را به‌خطر می‌اندازد. آب یکی از اجزای مهم بدن حیوانات می‌باشد که ۸۰ - ۵۰ درصد وزن بدن دام را بر حسب سن و میزان چربی بدن تشکیل می‌دهد.
گاو ممکن است تا ۵۰ درصد از وزن بدن خود (چربی، پروتئین و غیره) را ازدست دهد و زنده بماند در حالی که تنها کاهش ۱۰ درصد از آب بدن می‌تواند منجر به مرگ حیوان شود. پرورش موفقیت‌آمیز گاو نیاز به یک منبع مناسب آب دارد. هم کیفیت و هم کمیت آب بر بدن تاثیرگذار است.
منبع آب مناسب در تامین نیاز گاو بسیار اهمیت دارد زیرا میزان دریافت آب به میزان ماده خشک مصرفی وابسته است.
منابع آب
آب در بدن ۴ عمل مهم انجام می‌دهد که عبارت است از:
- کمک به دفع مواد زاید حاصل از هضم و متابولیسم؛
- تنظیم فشار اسمزی خون؛
- به عنوان یکی از اجزای مهم در ترشحات بدن (شیر و بزاق)؛
- تنظیم حرارت بدن به‌وسیله تبخیر آب از دستگاه تنفسی و سطح پوست
نیاز گاو به آب از سه منبع تامین می‌شود:
۱) آب آشامیدنی؛
۲) آب موجود در غذا؛
۳) آب حاصل از فعالیت‌های متابولیکی
دو منبع اول به‌عنوان منابع عمده تامین آب در مدیریت پرورش گاو شیری مطرح می‌باشند.
نیازهای روزانه گاو به آب به عوامل ذیل بستگی دارد:
- نوع و اندازه حیوان؛
- مرحله فیزیولوژیکی که دام در آن قرار دارد؛
- میزان فعالیت؛
- میزان ماده خشک دریافتی؛
- شکل فیزیکی جیره؛
- کیفیت آب؛
- دمای آب مصرفی؛
- دمای محیط اطراف.
کیفیت آب آشامیدنی دام
کیفیت آب به‌خصوص ازلحاظ املاح و احتمالا مواد سمی آن دارای اهمیت می‌باشد زیرا کیفیت آب در میزان آب مصرفی توسط دام تاثیرگذار است. بیشتر مواقع آب‌های جاری و زیرزمینی احتیاجات دام به آب را تامین می‌کنند و اغلب به‌دلیل املاح زیاد آب، نیازهای دام از آب مصرفی تامین نمی‌شود.
شوری آب درواقع میزان غلظت انواع نمک‌های موجود در آن می‌باشد. سایر فاکتور‌هایی که در کیفیت آب مشکل‌زا می‌باشند شامل ترکیبات نیترات، قلیاییت آب یا میزان زیاد عناصر سمی‌موجود در آب می‌باشد.
شوری آب آشامیدنی
تمام آب‌ها دارای میزانی از مواد محلول می‌باشند که اغلب شامل یون‌های نمک‌های غیر آلی است. مهمترین این یون‌ها کلسیم، منیزیم، کلرید سدیم، سولفات و بی‌کربنات می‌باشد.
اغلب، املاح زیاد در آب می‌تواند اثرات نامطلوب اسمزی ایجاد کند که منجر به شرایط نامطلوب بدنی، بیماری یا حتی مرگ دام شود. نمک‌ها از لحاظ تاثیر تفاوت‌هایی با هم دارند اما این تفاوت‌ها ازنظر عملی چندان برجسته نمی‌باشد.
در حالی که املاح سولفات مسهل می‌باشند و ایجاد اسهال می‌کنند، اثرات تخریبی آنها روی دام بیشتر از اثرات کلرید‌ها نیست. به همین شکل نمک‌های منیزیوم مخرب‌تر از املاح کلسیم یا سدیم نمی‌باشند.
بنابرین اثرات نمک‌های مختلف تجمعی می‌باشد. به این معنی که مخلوطی از آنها دارای همان اثرات زیان‌آوری است که هریک از آنها به تنهایی در یک غلظت کامل دارا می‌باشند.
نکات مهم در مورد املاح آب مصرفی دام
- میزان زیاد املاح آب کمتر از حد سمی آنها منجر به افزایش آب مصرفی می‌شود گرچه از ابتدا دام از خوردن آب امتناع می‌کند.
- در صورتی‌که غلظت نمک‌های موجود در آب زیاد باشد، دام‌ها از خوردن آب حتی برای مدت چند روز امتناع می‌ورزند ولی ممکن است ناگهان مقدار زیادی از این آب را بنوشند که منجر به بیماری یا مرگ دام‌ها می‌شود.
- حیوانات جوان حساسیت بیشتری به شوری آب نسبت به حیوانات پیرتر دارند.
- هر عاملی که منجر به افزایش مصرف آب می‌شود همچون شیردهی، افزایش دما یا ترشحات، احتمال مسمومیت ناشی از املاح آب را افزایش می‌دهد.
- حیوانات توانایی سازش‌پذیری با املاح آب را دارند و به تغییر املاح آب از کم به زیاد به‌صورت تدریجی تحمل نشان می‌دهند اما تغییر سریع مشکل ایجاد می‌کند.
- وقتی حیواناتی که از اثرات املاح زیاد آب رنج می‌برند به یک منبع آب با املاح کم دسترسی پیدا کنند بسیار سریع بهبود می‌یابند.
- در بعضی مواقع نمک‌ها به‌منظور تنظیم مصرف غذا، به غذا اضافه می‌شوند که در این شرایط باید نسبت به املاح کم در آب اطمینان حاصل کرد.
- حیوانات توانایی سازش‌پذیری با املاح آب را دارند و به تغییر املاح آب از کم به زیاد به‌صورت تدریجی تحمل نشان می‌دهند.
نیترات ها در آب آشامیدنی
نیترات‌ها و نیتریت‌ها باید باهم درنظر گرفته شوند. گاهی نیترات‌ها در مقادیر سمی در آب یافت می‌شوند اما نیترات‌ها به‌ندرت در مقادیر سمی در آب موجود می‌باشند. اغلب حضور نیترات یا نیتریت در آب، نشان‌دهنده آلودگی آب با مدفوع یا فاضلاب می‌باشد.
ماهیت نیترات‌ها چندان سمی نمی‌باشد بلکه وقتی به نیتریت‌ها تبدیل می‌شوند، مشکل‌ساز هستند. نیتریت‌ها وقتی وارد جریان گردش خون می‌شوند باعث تبدیل رنگدانه قرمز رنگ هموگلوبین به رنگدانه قهوه‌ای رنگ مت هموگلوبین می‌شوند.
هموگلوبین مسئول حمل اکسیژن از ریه‌ها به بافت‌های بدن می‌باشند ولی مت گلوبین قادر به حمل اکسیژن نمی‌باشد. وقتی که ۵۰ درصد از هموگلوبین به مت هموگلوبین تبدیل می‌شود، دام علایم دیترسی تنفسی را نشان می‌دهد.
در بالاتر از این مقدار دیترسی تنفسی منجر به مرگ دام می‌شود. در مقادیر ۸۰ درصد و بالاتر، دام به دلیل قطع تنفس ازبین خواهد رفت.
در نشخوارکنندگان، باکتری‌های شکمبه نیترات موجود در غذا یا آب را به نیتریت تبدیل می‌کنند که نیتریت حاصله می‌تواند به جریان خون راه یابد.
سمیت نیترات در آب متداول نیست اما به همراه نیترات‌های موجود در غذا می‌تواند مشکل‌ساز باشد. تبدیل نیترات به نیتریت در حیوانات تک‌معده‌ای نمی‌تواند به‌عنوان یک مشکل عمده مطرح باشد.
قلیاییت آب
بسیاری از آب‌ها و شاید اکثر آنها قلیایی هستند. فقط در موارد کمی مشاهده شده است که نمونه آب دارای قلیاییت بسیار بالا است. قلیاییت به مفهوم تیتر PH در اشکال بی‌کربنات و کربنات می‌باشد.
اغلب آب‌ها PH در حدود ۸-۷ دارند که این PH آب‌ها را می‌توان کمی قلیایی دانست. همچنین این به معنی آن است که آب‌ها عموما شامل مقدار کمی بی‌کربنات و کربنات می‌باشند. اکثر آب‌ها قلیایتی در حدود ppm ۵۰۰ دارند (عمدتا کربنات کلسیم) که نمی‌توان آن را مضر دانست.
مقادیر بالای قلیاییت در آب می‌تواند منجر به اختلالات فیزیولوژیکی و گوارشی در دام شود. عموما آب‌های دارای کمتر از ppm۱۰۰۰ کربنات کلسیم برای دام‌های اهلی و طیور قابل استفاده هستند.
در حیوانات جوان غلظت‌های پایین‌تر از ppm۲۵۰۰ می‌تواند مضر باشد مگر اینکه میزان کربنات بر میزان بی‌کربنات پیشی بگیرد.
جلبک ها
غالبا جلبک‌ها در آب‌های ساکن یا آب‌های با سرعت جریان بسیار رشد می‌کنند. بعضی از گونه‌های جلبک تحت شرایط خاص می‌توانند سمی باشند. بنابراین باید مراقب رشد جلبک در آب‌های مورد مصرف دام‌ها بود.
عناصر سمی در موارد کمی آب‌ها ممکن است با بعضی از عناصر سمی از قبیل آرسنیک، جیوه، استرانیوم، کادیوم، یا مواد رادیواکتیو آلوده شوند.
هرچند این عناصر می‌توانند برای حیوانات مضر باشند ولیکن تجمع آنها در بافت‌های حیواناتی که مورد مصرف انسان قرار می‌گیرند نیز یک مشکل عمده است. جستجوی حضور این عناصر در آب تنها در زمانی صورت می‌گیرد که دلایلی برای حضور آنها در آب وجود داشته باشد.
مهندس حسین امینی