به گزارش «سرویس حیات وحش» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ خراسان به‌دلیل واقع شدن در شرایط خاص آب و هوایی گرم و خشک خصوصاً در نواحی جنوبی و کویر مرکزی خراسان خودنمایی می‌نماید.
از خصوصیات بارز این مناطق بحران‌های آبی و محدود بودن منابع آب می‌باشد، لذا آب به عنوان عامل محدودکننده زیستگاه مطرح است و حتی کوچک‌ترین منابع آبی نیز جزء با اهمیت ترین آنها تلقی می‌شوند هرچند که این منابع دارای شوری بالایی باشند، مانند آب کال شور که منتهی الیه آن دریاچه نمک قم می‌باشد.
از این‌رو می‌بایست کوچک‌ترین آبگیرها را نیز در این شرایط موردتوجه خاص قرارداد چرا که این منابع آبی محدودهم می‌تواند پذیرای بسیاری از گونه‌های مختلف پرندگان آبزی مهاجر و بومی باشد.
معرفی زیستگاه‌های آبی
متأسفانه به‌علت خشکسالی‌های اخیر اکثر منابع آبی از جمله بعضی از رودخانه‌ها و دریاچه‌های پشت سد به سبب افت شدید جریان آب و یا خشک شدن کامل، ارزش زیستگاهی خود را از دست داده‌اند.
دریاچه‌های پشت سد جزء به علت محدود بودن منابع آبی دیگر، یکی از مهمترین زیستگاه‌های زمستان گذرانی پرندگان مهاجر می‌باشد.
به غیر از آب‌بندهای مصنوعی که عمدتا توسط افراد جهت جمع‌آوری سیلاب‌ها و آب بارندگی‌های فصلی احداث شده است، تنها یک دریاچه در استان خراسان وجود دارد که هرساله پذیرای بسیاری از پرندگان مهاجر می‌باشد.
از مهمترین پرندگان آبزی که به‌صورت مهاجر و بومی در آبهای منابع آبی خراسان به‌سر می‌برند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: انواع اردک‌ها، چنگر، سلیم کوچک، آبچلیک پاسرخ، کشیم کوچک، چوب پا، انواع حواصیل، بوتیمار، تنجه و.... البته تاکنون سرشماری علمی و کاملی جهت شناسایی دقیق تعداد گونه و جمعیت پرندگان آبزی صورت نگرفته است اما بسیاری از زیستگاه‌های مهم آنها شناسایی شده است که بالغ بر چهل تا پنجاه مورد می‌گردد.
از مهمترین آنها که تنها دریاچه طبیعی در خراسان محسوب می‌شود، دریاچه بزنگان می‌باشد که در خلال بحران‌های آبی و خشکسالی از عمق آن کاسته شده اما خشک نشده است.
در این‌جا به جهت اهمیت این اثر طبیعی که از جنبه تفرجگاهی نیز بسیار قابل توجه می‌باشد به معرفی آن می‌پردازیم.
دریاچه کل بی بی (بزنگان)
این دریاچه در ۱۳۰ کیلومتری شرق مشهد و در فاصله ۹ کیلومتری از جاده مشهد- سرخس واقع شده است. وسعت دریاچه حدود ۵۰ هکتار و عمق متوسط آن ۸ متر که عمیق‌ترین قسمت آن در زمان پر آبی، ۱۲ متر است.
آب دریاچه به خاطر املاح بالای لب شور می‌باشد. حداکثر و حداقل درجه حرارت سطح آب در طول سال ۲۴ و۷ درجه سانتیگراد ثبت گردیده به طوریکه هیچ‌گاه طی سال یخ نمی‌بندد.
ضلع جنوبی دریاچه به رشته کوه بلندی با ارتفاع حدود ۱۲۰ متر بالاتر از سطح دریاچه محدود می‌گردد.
ساحل غربی دریاچه که محل ورودی آبهای سطحی می‌باشد دارای شیب بسیار ملایم با پوشش انبوهی از گیاهان آبزی به ویژه گیاه نی می‌باشد که زیستگاه زیبایی را برای پرندگان آبزی فراهم ساخته است.
در ضلع جنوبی دریاچه که با درختان گز پوشیده شده مناظر بدیعی ایجاد شده است.
ویژگی‌های پوشش گیاهی منطقه
علاوه بر گونه‌های بومی خشک‌زی ازقبیل درمنه، گون، بومادران و گونه‌هایی از گرامینه‌ها، گیاهان آبزی از انواع رطوبت دوست شناور و غوطه‌ور در محدوده این دریاچه دیده می‌شوند.
از مهمترین گیاهان این منطقه می‌توان از گونه نی معمولی که در حواشی دریاچه بوفور دیده می‌شود، گوشاب که گیاهی است غوطه ور، بندواش، بیدعلفی، بولاغ اوتی، بارهنگ آبی و جگن، یاد کرد که جزء گیاهانی هستند که با توجه به شرایط رشدشان، هرکدام زیستگاه خاصی را جهت گونه‌های جانوری مختلف فراهم ساخته‌اند.
ویژگی‌های جانوری منطقه
ارتفاعات غرب دریاچه (رشته کوه‌های بزنگان) زیستگاه پستاندارانی چون گل و بز، قوچ و میش، پلنگ، گربه وحشی، گرگ، کفتار و... می‌باشد.
در محیط خود دریاچه پرندگان آبزی به صورت مهاجر و بومی‌دیده می‌شوند که از دسته پرندگان مهاجر به پلیکان، غاز، اردک سرحنائی، تنجه و از گونه‌های بومی که در منطقه تخم‌گذاری می‌کنند به آنقوت، قره غاز، کشیم کوچک، حواصیل می‌توان اشاره کرد.
تاریخچه حفاظت
اقدامات شناسائی و حفاظتی برای این دریاچه از سال ۱۳۵۸ آغاز گردید که پس از مشخص شدن ارزش‌های بوم شناختی آن، عملا حفاظت منطقه از سال ۱۳۵۹ با استقرار یک دستگاه کانتینر و دو نفر مأمور آغاز گردید.
در سال ۱۳۶۱ در محل دریاچه ساختمان نگهبانی احداث شد که تاکنون امکانات بیشتری در محل مستقر شده است.
وضعیت آبزیان دریاچه
در سال ۱۳۵۸ که برای اولین بار دریاچه مورد شناسایی و مطالعه محیط زیست قرار گرفت مشاهده شد که فاقد هر نوع ماهی است.
بر اساس اطلاعات موجود احتمالا علت این مسئله این بوده است که طی سال‌های ۱۳۴۶ تا ۱۳۴۸ آب دریاچه در حد قابل توجهی کاهش پیدا کرده و میزان املاح آن بیش از حد تحمل آبزیان از جمله ماهیان شده است.
اوایل سال ۱۳۵۸ تعداد ۲۲ ماهی از خانواده کپور ماهیان و گونه Variconhinus Macrolepis که بومی حوزه آبریز رودخانه تجن می‌باشد از رودخانه فوق صید و به دریاچه منتقل گردید.
همزمان با انتقال ماهی‌ها مطالعه بر روی دریاچه آغاز گردید. نتیجه مطالعه نشان داد که دریاچه دارای نیچه‌های متفاوت و مناسبی برای ماهیان سردآبی و گرم آبی است.
ماهیان سردآبی
دریاچه به شکل طبیعی فاقد ماهی سردآبی می‌باشد ولی شرایط بوم شناختی آن به گونه‌ای است که امکان زیست این ماهیان وجود دارد. طی سال‌های ۱۳۶۱ و ۱۳۶۲ جمعا ۲۰۰۰ قطعه ماهی قزل‌آلای رنگین‌کمان در این دریاچه رها گردید که به‌خوبی رشد کردند. در حال حاضر دریاچه فاقد این‌گونه ماهی‌ها می‌باشد.
ماهیان گرم آبی
در سال ۱۳۶۲، تعداد ۱۵۰۰۰ بچه ماهی از انواع کپور نقره‌ای یا فیتوفاگ، آمور و کپور معمولی نیز در این دریاچه رها گردید که موفقیتی را به همراه نداشت.
عدم رقابت با گونه‌های بومی که از تحمل و باروری بالائی برخوردار هستند، صید کپور ماهیان مذکور توسط ماهیان قزل‌آلای موجود در دریاچه که در آن زمان از جمعیت زیادی هم برخوردار بودند و بالاخره درصدی هم به سبب ساز گار نشدن این ماهیان، از جمله عوامل این ناکامی محسوب می‌شد.
در همان زمان تعداد ۱۲ ماهی کپور مولد پرورشی (۱۰ قطعه نر و ۲ قطعه ماده) به دریاچه معرفی گردید که برابر گزارش‌های دریافتی تعدادی از آنها تا سال ۱۳۶۵ با حداکثر وزن ۹ کیلوگرم صید گردیدند.
شواهدی مبنی بر تخم‌گذاری و زاد آوری ماهیان فوق‌الذکر وجود ندارد و در این باره تحقیقی هم انجام نشده است.
در حال حاضر محیط زیست با احداث یک باب پاسگاه و استقرار نیروی محافظ کار حفاظت از دریاچه را به عنوان یک اثر طبیعی - ملی عهده گرفته است.
مهندس محمدعلی عمارلو (کارشناس اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان)