با شروع فصل گرما، یکی از مشکلات دامداری‌ها، خصوصا گاوداری‌های تمام نقاط کشور، گسترش روزافزون مگس‌ها می‌باشد که باعث ایجاد مشکلات عدیده‌ای می‌شوند و بخشی از مدیریت بهداشت در گاوداری را به خود اختصاص می‌دهند.
عمده‌ترین مگس‌هایی که در گاوداری‌ها وجود دارند (ممکن است بسته به محل جغرافیایی فرق کند) شامل مگس خانگی (Musca domestica)، مگس اصطبل (Hydrotaea sp)، (Stomoxys calcitranc)، مگس سرکه (Musca automnalis) و به تعداد محدودتر Sarcophaga ،Fannia ،Formia، تابانوس و مگس‌های رنگی جنس Calliphora و Lucilia هستند.
مگس‌های دیگری نیز در گاوداری‌ها یافت می‌شوند که بسته به موقعیت جغرافیایی ممکن است اهمیت پیدا کنند. برخی از این مگس‌ها صرفا آزار فیزیکی و بهداشتی دارند و برخی دیگر خون‌خوارند و نیش می‌زنند و تعدادی آسیب جدی‌تری وارد می‌کنند و باعث تولید میاز می‌گردند.
مگس خانگی
مگس اصطبل
مضرات مگس‌ها
• آزار و اذیت فیزیکی مگس بالغ
• آزار و اذیت فیزیکی لارو مگس داخل بسترها، خصوصا برای گوساله‌ها
• انتقال بیماری‌هایی مثل اسهال گوساله‌ها، سالمونلوز، IBR، انگل‌های خونی (مگس تابانوس عامل انتقال بیماری سورا است). حتی گفته می‌شود که مگس استوموکسیس می‌تواند بیماری شاربن را منتقل کند.
• ایجاد میاز روی دام زنده در محل‌های تزریق و جراحی (نگارنده روی پوست سالم گوساله‌های زمین‌گیر نیز آنها را مشاهده کرده است.)
• ورود به دستگاه‌ها و ظرف‌های شیردوشی و متعاقبا آلودگی شیر و بالا رفتن شمارش میکروبی شیر
• ایجاد استرس در گاوهای بالغ، کم شدن اشتها و کاهش تولید شیر:
گاوها برای دور کردن مگس‌ها اقدام به لگد زدن، حرکات شدید دم و عضلات پوست، تجمع در یک نقطه و پاشیدن مواد غذایی روی پشت خود می‌کنند که مورد اخیر می‌تواند تبدیل به یک عادت در تمام طول سال شود.
مگس‌ها در شیردوشی بیشترین مشکل را برای گاوها ایجاد می‌کنند. شیردوشی گاوهای نا آرام که با تکان‌های شدید دم سعی در دور کردن مگس‌ها می‌کنند بسیار مشکل و خسته‌کننده است.
چرخه زندگی مگس
مگس‌ها روی کود تازه (manure)، خاک آلوده به کود دامی، روی بسترها، کف آخورها زیر مواد غذایی و در محل زهکشی یا تجمع فاضلاب در خارج گاوداری تخم گذاری می‌کنند.
لارو خارج شده از تخم، از این منابع آلی تغذیه کرده بعد از مدتی تبدیل به شفیره (pupa) می‌شود و پس از مدتی حشره بالدار از داخل پوپا خارج می‌شود.
چرخه زندگی، بسته به نوع مگس و درجه حرارت از یک هفته تا ۲۴ روز طول می‌کشد. مگس بالغ حدود ۱۰ تا ۳۰ روز عمر می‌کند و در این مدت ۱۰۰ تا ۴۰۰ تخم می‌گذارد.
بعضی مگس‌ها قادرند مسافت زیادی را مهاجرت کنند و از مناطق اطراف وارد گاوداری شوند. در مناطق گرمسیر چرخه زندگی مگس در تمام طول سال ادامه پیدا می‌کند و در مناطق سردسیر مگس‌ها در طول زمستان نیز بقای خود را حفظ می‌کنند.
راه‌های کنترل مگس در دامداری
بهداشت (Sanitation)
اولین و مؤثرترین راه کنترل مگس‌ها رعایت بهداشت است. در این میان مدیریت کود گاوداری (manure management) اهمیت زیادی دارد.
برداشتن صحیح کود از بهاربندها و محیط‌های اطراف، محل‌های تولیدمثل مگس‌ها را کم می‌کند. مدیریت فاضلاب گاوداری و دفع صحیح آن (که در اکثر گاوداری‌های کشور انجام نمی‌شود) در کنترل تکثیر مگس‌ها در منطقه‌ای وسیع مؤثر است.
ترمیم اتصالات شیرهای آب و جلوگیری از مرطوب شدن بستر و خشک نگه داشتن مواد غذایی نیز می‌تواند مگس‌های مزاحم را کم کند، همچنین سمپاشی برای ازبین بردن لارو روش بسیار مؤثری می‌باشد.
بدون رعایت بهداشت در گاوداری، روش‌های دیگر مبارزه اثر چندانی نخواهد داشت. گازوئیل‌پاشی یا آهک‌پاشی روی کودهای جمع شده در گاوداری به کنترل مگس کمک می‌کند ولی چون اکثر اوقات اثرات جانبی زیادی دارد (مثلا بدون استفاده شدن کودی که می‌بایستی به مصرف کشاورزی برسد، بو گرفتن شیر و اثر سوزانندگی روی بدن گاو این روش‌ها مناسب به‌نظر نمی‌رسند.)
مگس‌ها علاقه زیادی به گوساله‌های تازه متولد شده دارند. ظاهراً این علاقه بعلت آغشته بودن گوساله به ترشحات زایمانی است. با شستن این ترشحات بلافاصله بعد از تولد، می‌توان تجمع مگس‌ها را در اطراف گوساله‌ها کم کرد.
تمیز کردن روزانه بستر گوساله‌ها نیز از تجمع مگس‌ها در گوساله‌دانی پیشگیری می‌کند.
مبارزه شیمیایی
سموم (pesticides)
مهمترین مواد شیمیایی در کنترل مگس‌ها، سموم هستند که انواع مختلفی دارند که اینجا مجال پرداختن به آنها و اثرات و مضرات هرکدام از آنها نمی‌باشد.
امروزه استفاده از سموم برای کنترل مگس رو به محدود شدن می‌رود. دلایل این امر عبارتند از:
1- باقی ماندن آنها در آب آشامیدنی و محصولات کشاورزی
2- هزینه زیاد استفاده‌های غیرضروری و غیرمؤثر
3- کم شدن میزان قدرت انتخاب برای یک حشره‌کش مناسب
4- ایجاد مقاومت سریع روی آفات
در عین حال سموم را به روش‌های زیر می‌توان مورد استفاده قرار داد:
١- مستقیما روی بدن حیوان: به صورت پودر، اسپری، Ear tag ،Feed through
۲- استفاده در محیط زندگی: به صورت مه‌پاشی (fogging)، طعمه، سم‌های طولانی اثر (حاوی فرومون)، اسپری روی کود جهت کنترل لاروها.
• استفاده از سموم حاوی فرومون، از این جهت که فقط مگس‌ها را انتخاب می‌کنند، مناسب می‌باشد ولی معایب خود را نیز داراست:
•• مگس‌ها جذب محل (مثلا گوساله‌دانی) می‌شوند.
•• باقی‌مانده محیط زیستی دارد.
•• ایجاد مقاومت می‌کند.
• سمپاشی روی محل تخمگذاری مگس‌ها ارزش چندانی ندارد چون اسیدیته محل، حشره‌کش‌ها را غیرفعال می‌کند و مهمتر از آن باعث آلودگی محیط زیستی و محصولات کشاورزی می‌گردد.
در سمپاشی مستقیم، چون باید مگس‌ها تماس مستقیم با سم داشته باشند، سمپاشی بایستی وقتی انجام شود که مگس‌ها کمترین تحرک را دارند (شب هنگام، صبح زود، هنگام غروب) و به خاطر اینکه لاروها و پویا‌ها معمولا در این سمپاشی ازبین نمی‌روند لازم است یک یا دو هفته بعد سمپاشی تکرار شود.
افزودنی‌های خوراکی (food additives)
افزودنی‌های خوراکی راه دیگر کنترل مگس‌ها هستند. این مواد با غذای گاو وارد دستگاه گوارش حیوان شده همراه با مدفوع، دفع می‌شوند و بدین طریق در مدفوع است که باعث ازبین رفتن تخم یا لارو مگس می‌گردند.
با این وجود این مواد اثر موقتی دارند. البته این روش در مناطق مرطوب اثربخشی زیادی ندارد.
کنترل بیولوژیکی
در چند سال اخیر محصولات بیولوژیکی برای مبارزه با مگس به‌صورت تجاری در دسترس قرار گرفته است. اکثر این محصولات محدودیت نقل و انتقال دارند و اثربخشی آنها در ایران هنوز مشخص نشده است.
الف - کنترل لارو
یک محصول تجاری حاوی نماتد‌های گونه steinernema sp در دسترس است. این نماتد یک کرم میکروسکوپی غیر سگمانته (non-segmented) و مفید است که در تمام نقاط دنیا وجود دارد.
این نماتد را به‌وسیله اسپری یا با حل کردن در آب و پاشیدن در محل‌های تخمگذاری مگس رهاسازی می‌کنند.
از وقتی که این کرم‌ها در محل آزاد می‌شوند به جستجوی لارو مگس‌ها می‌پردازند و ازطریق منافذ بدن آنها وارد شده با تولید یک اندوتوکسین در عرض ۴۸ ساعت منجر به مرگ لارو مگس می‌شوند.
یک شیشه (ویال) کوچک از این محصول برای ۳۲۰۰ فوت مربع مساحت هر ۳-۲ هفته یک بار استفاده می‌شود. این فرآورده باید تحت زنجیره سرد حمل و نقل شود که استفاده از آن را مقداری محدود می‌کند.
این نماتد همچنین برای کنترل لارو سایر آفات نظیر لارو کک‌ها، هزارپا، موریانه، انواع سوسک‌ها و آفات دیگر مناسب است.
محصول دیگری به‌صورت تجاری در دسترس است که شامل باکتری‌های تجزیه‌کننده پهن گاوی می‌باشد (microbial inoculant) این باکتری‌ها با هضم مواد آلی، مانع تغذیه لارو مگس از این منابع می‌شوند.
ب- کنترل شفیره
یکی از روش‌های کنترل مگس‌ها، شکارچیان طبیعی آنها هستند. یکی از آنها زنبور کوچکی است که زندگی انگلی دارد، نیش نمی‌زند و برای حیوانات و انسان بی‌ضرر است.
زنبور ماده برای تخمگذاری به دنبال شفیره مگس می‌گردد و درون آن تخمگذاری می‌کند. یک دوره رهاسازی این زنبور جمعیت مگس‌ها را به‌طور موقتی کاهش می‌دهد ولی به‌علت تفاوت سیکل زندگی مگس با این زنبور و مهاجرت مگس‌ها از نقاط دیگر به منطقه تحت کنترل، یک برنامه دوره‌ای رهاسازی باید انجام شود تا کنترل مناسبی صورت بگیرد (هریک تا سه هفته یک بار).
بهترین نقاط قابل استفاده از این زنبورها، گاوداری‌ها، مرغداری‌ها، اصطبل‌های اسب و dog kennels است. بسته تجارتی حاوی لاروهای زنده زنبور داخل شفیره مگس است که بسته‌بندی شده و ظرف مدتی معین باید مصرف شود.
انگل‌های دیگری نیز هستند که به‌صورت تجاری در دسترس هستند. نمونه آنها حشرات شب‌زی و نقب‌زننده‌ای هستند که برای انسان مضر نیستند و مگس را در شفیره می‌کشند.
شفیره این انگل‌ها به‌صورت تجاری موجود است. مقدار کمی از آن را هریک تا چهار هفته روی پهن، در آبشخورها، زیر بسترها، گوشه‌های آغل و چراگاه‌ها و محل‌های تغذیه می‌ریزند و با کود دامی یا خاک می‌پوشانند.
این انگل‌ها تا شعاع پانزده متری به دنبال شفیره مگس می‌گردند تا آنها را نابود کنند.
این انگل‌ها روی مگس بالغ تاثیری ندارند. توجه شود که سمپاشی، باعث ازبین رفتن این انگل‌ها نیز می‌شود بنابراین موقع رهاسازی باید از سمپاشی اجتناب کرد.
ج- کنترل مگس بالغ
١- قارچ‌ها: بعضی گونه‌های قارچ‌ها می‌توانند مگس‌ها را ازبین ببرند. قارچ‌های گونه Beauveria bassiana از این دسته هستند.
محصول تجاری محتوی این قارچ به دو صورت پودر و محلول عرضه می‌شود که روی مکان‌های استراحت مگس‌ها مالیده می‌شود (مگس‌های بالغ اکثرا روی دیوارها و سقف بهاربندها استراحت می‌کنند).
هفت روز پس از مواجهه، مگس‌ها می‌میرند. توجه شود که این قارچ‌ها می‌توانند انگل‌های مگس‌ها را نیز ازبین ببرند بنابراین نبایستی از دو روش به طور همزمان استفاده شود.
۲- تله‌های به دام اندازی مگس: این تله‌ها در انواع مختلف در دسترس هستند که مگس‌های بالغ را در دام می‌اندازند. برخی دارای طعمه هستند و بعضی بدون طعمه نیز عمل می‌کنند.
۳- در گاوداری‌ها پرندگان بسیاری وجود دارند که اکثرا به شکار حشرات نیز تمایل دارند ولی پرندگان قادر به کم کردن جمعیت فراوان مگس نیستند.
د- دورکننده‌های حشرات (fly repellent)
اسپری‌هایی به‌صورت تجارتی در دسترس است که بیشتر مصرف انفرادی دارد. (مثلا برای اسب). یک نمونه از این اسپری حاوی روغن‌های گیاهی و معدنی است که باعث دفع حشرات می‌شوند.
به هرحال و باوجود تمامی راه‌های ذکر شده برای مبارزه با مگس‌ها، مجددا تاکید می‌شود بدون رعایت بهداشت در گاوداری، روش‌های دیگر مبارزه اثر چندانی در کنترل مگس نخواهد داشت، و یا کنترل مگس‌ها موقتی، پرهزینه و غیراصولی خواهد بود.
دکتر حمید بهادری