به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ تلیسه‌های شیری در مراحل اولیه عمر، حتی قبل از بلوغ جنسی در معرض خطر بروز ورم پستان می‌باشند.
مطالعات انجام شده در دانشگاه لوئیزیانا در ایالات متحده آمریکا نشان می‌دهد که آلودگی ممکن است در چهار دوره رخ دهد:
- در زمان نگهداری در قفس‌های انفرادی
- بعد از آنکه تلیسه را از شیر گرفته‌اند
- در حول و حوش تلقیح
- در مرحله قبل از زایمان.
اما ورم پستان هنگامی پیش می‌آید که پستان‌های دام، معمولا در سنین ۸-۹ ماهگی اولین ترشحات خود را شروع می‌کنند.
راه‌های آلوده‌کننده تلیسه‌ها و گوساله‌های ماده را به پنج دسته تقسیم می‌کنند:
- آلودگی محیطی
- مکیده شدن پستانها توسط گوساله‌های دیگری که دهانشان آلوده است (ممکن است از شیر آلوده، دهان آنان آلوده شده باشد)
- خوردن شیر آلوده گاوهای مبتلا به ورم پستان
- آسیب‌های وارده به پستانها و نیش حشرات آلوده و مگس‌ها
عوامل پاتوژنیکی مولد ورم پستان در تلیسه‌ها
بررسی‌های انجام شده در گاوداری‌های صنعتی و براساس تحقیقات صورت گرفته در آمریکا میزان شیوع حتی تا مرز ۹۷ درصد هم رسیده است. این تلیسه‌ها بلافاصله و یا با فاصله کمی از زایمان علائم ورم پستان را نشان می‌داده‌اند که بین ۱۸-۱۲ ماه به طول انجامیده است.
تلیسه‌های نژاد جرسی بیشتر از تلیسه‌های نژاد هولشتاین در معرض ابتلاء به ورم پستان قبل از زایمان می‌باشند (به ترتیب 66/7 ٪ و ۳۵٪).
تحقیقات انجام شده در کانادا بر روی ۱۰۶۲ تلیسه که ۳ روز از زایمان آنها گذشته بود میزان آلودگی را در حد ۱۲٪ نشان می‌دهد. استافیلوکوک‌ها، استرپتوکوک‌ها، کلی‌فرم‌ها، کورینه باکتری، سودوموناس، نوکاردیا، مایکوپلاسما و مخمرها می‌توانند سبب اورام پستان در تلیسه‌ها بشوند.
در این میان استافیلوکوک‌ها از مهمترین عوامل ایجاد ورم پستان در تلیسه‌ها می‌باشند که به‌خصوص انواع کوآگولاز منفی آنها از جمله؛ Staph , hyicus & Staph . Chromogen را می‌توان لحاظ کرد.
اما بیشترین ضرر به استافیلوکوک طلایی مربوط می‌شود. البته آلودگی‌هایی که توسط استرپتوکوک‌ها، مایکوپلاسما و کلی‌فرم‌ها ایجاد شده باشد، معمولا در دو هفته اول بعد از زایمان برطرف می‌شوند.
استافیلوکوک طلایی عامل مهم ایجاد ورم پستان مسری
به‌دلیل اینکه استافیلوکوک طلایی یکی از پاتوژن‌های اصلی در اورام پستان تحت بالینی و بالینی بوده و به دلیل این که درمان و ریشه‌کنی ورم پستان استافیلوکوکی در گله بسیار سخت و گاهی غیرممکن است، لذا جلوگیری از وقوع ورم پستان استافیلوکوکی در تلیسه‌ها برای دامدار بسیار با اهمیت است.
ورم پستان ایجاد شده توسط استافیلوکوک طلایی می‌تواند در تمام طول دوره قبل از زایمان و حتی در طول اولین و یا دومین دوره شیردهی در تلیسه باقی بماند. شصت درصد اورام پستان استافیلوکوک طلایی تلیسه‌ها در دوره دوم شیردهی نیز با گاو همراه است و سبب افزایش سلول‌های سوماتیک در شیر می‌گردد.
آسیب‌های وارده به بافت‌های در حال رشد پستان تلیسه سبب کاهش تولید شیر می‌شود و درنتیجه دام قادر به تولید حداکثر میزان شیر خود نمی‌شود.
باید درنظر داشت که بیشترین رشد پستان در اولین دوره شیردهی ۱۹۹۵ نشان می‌دهد که میکروب‌های پاتوژن از ۹۷% پستانها (و ۷۵٪ کارتیه‌ها)ی ۱۱۶ تلیسه آبستن و غیر آبستن جدا شده که بعداً ۲۹٪ این تلیسه‌ها و ۱۵٪ کارتیه‌ها ورم پستان بالینی را نشان دادند.
نقش حشرات در ورم پستان
محققین در دانشگاه ایالتی لوئیزیانا (1995Nickerson) دریافته‌اند که در تلیسه‌هائی که بر روی سر پستانک‌هایشان جای نیش حشرات وجود داشته است، شدت ابتلاء به ورم پستان‌های ناشی از استافیلوکوک طلایی و استرپتوکوک‌های محیطی ۷۰٪ بوده، در حالی‌که در تلیسه‌های فاقد این گزش‌ها بر روی سرپستانک، شدت درگیری به ۴۰٪ تنزل داشته است.
البته در گاوداری‌هایی که به‌طور مرتب با سم‌پاشی جلوی افزایش حشرات را می‌گیرند تعداد تلیسه‌های آلوده به استافیلوکوک در روی پوست پستان بسیار کمتر بوده است (5/6 %). درمقابل، گاوداری‌هایی که مبادرت به کنترل حشرات نکرده‌اند این میزان 55/2 % می‌باشد.
در همین تحقیق مشخص شده است که آلودگی به استرپتوکوک‌های محیطی (مانند Streptpcoccus dysgalactia و Streptococcus uberis در گله‌هایی با برنامه کنترل حشرات و بدون برنامه کنترل حشرات) به ترتیب 3/7 و 20/7 درصد بوده است.
درمان ورم پستان در تلیسه‌ها
مطالعات نشان می‌دهد که درصورت تشخیص به موقع ورم پستان در تلیسه‌ها، درمان با آنتی‌بیوتیک‌های مناسب در مرحله قبل از زایمان نتایج خوبی به دست می‌دهد، مخصوصا در مورد اورام استافیلوکوکی.
زمان درمان در این آزمایش‌ها از چند ماه و یا ایک الی دو هفته قبل از زایمان متغیر بوده است. در این آزمایش‌ها از انواع پماد‌های مخصوص گاوهای خشک و یا شیروار استفاده شده است.
در آزمایشی که توسط (1999Owens) انجام شد، از تعداد ۱۷۵ تلیسه بلافاصله بعد از تایید آبستنی، نمونه‌گیری استریل به‌عمل آمد. از مجموعه نمونه‌ها 55/8 % از کارتیه‌ها آلودگی نشان دادند.
پاتوژن اصلی ایجادکننده آلودگی استافیلوکوک بود که از این تعداد 16/5 % (با دامنه بین 21/3 تا 12/9 %) کارتیه‌ها آلوده به استافیلوکوک طلایی بودند. این تلیسه‌ها به سه گروه تقسیم شده بودند که در هر گروه، پنج زیر گروه وجود داشت که با چهار نوع پماد به شرح زیر مورد درمان قرار گرفتند:
• پماد خشکی حاوی ۳۰۰ میلی‌گرم سفاپیرین بنزوآت
• پماد خشکی حاوی یک‌میلیون واحد پنی‌سیلین و یک گرم استرپتومایسین
• پماد خشکی حاوی ۲۰۰۰۰۰ واحد پنی‌سیلین و ۴۰۰ میلی‌گرم نووبیوسین
• زیر گروه چهارم با ۳۰۰ میلی‌گرم تیل‌مایکوزین تزریقی (داخل پستانی) مورد درمان قرار گرفت
• زیرگروه پنجم نیز گروه شاهد بود.
گروه‌های اصلی در در روز‌های حد فاصل سه ماهه اول، سه ماهه دوم و یا سه ماهه سوم مورد درمان قرار گرفتند.
در گروه شاهد، میزان آلودگی کارتیه‌ها با استافیلوکوک طلایی در طول دوره قبل از زایمان بیشتر از ۲۰٪ باقی‌مانده بود که در زمان زایمان به 13/3 % کاهش پیدا کرد.
در میان تلیه‌های درمان شده میزان آلودگی به استافیلوکوک طلایی به حدود ۵٪ رسید و تا زمان زایمان در همان حد باقی ماند. نوع درمان و زمان آن در روند کاهش میکروب اثر چندانی نشان نداد.
زمان درمان و نحوه پیشگیری ورم پستان
به‌دلیل اینکه نوع آنتی‌بیوتیک و زمان درمان تاثیری در نتایج ندارد لذا انتخاب آنها به مدیریت گاوداری مربوط می‌گردد ولی به دلیل اینکه باید از عدم وجود آنتی‌بیوتیک در شیر مطمئن باشیم، بهتر است از ۴۵ روز مانده به زایمان از تزریق آن به تلیسه خودداری شود.
اما درنظر داشتن این نکته حائز اهمیت است که اگر آلودگی وجود دارد باید دام را درمان کرد زیرا در صورت عدم درمان، در مورد اورام استافیلوکوکی فقط ٪۹ و درمورد اورام استرپتوکوکی فقط ۶٪ احتمال بهبود خود به خودی وجود دارد و بقیه دام‌های آلوده به انواع ورم پستان تحت بالینی تاحاد مبتلا خواهند شد.
حداقل کاهش شیر این دسته از تلیسه‌های مبتلا به اورام تحت بالینی ۱۰٪ برآورد شده است و کاهش شیر گاوهای مبتلا به ورم فوق حاد تا ۱۰۰٪ پیش‌بینی شده است.
درمان تلیسه‌هائی که در خطر آلودگی پستانی با استافیلوکوک طلائی هستند بسیار مفید است زیرا میزان درمان‌پذیری این نوع اورام در دوره شیرواری بسیار کمتر است (%۳۰) تا مراحل قبل از زایمان (83/3 %).
علت این که درمان تلیسه‌ها قبل از زایمان بهتر از انجام درمان پس از زایمان بوده، این است که بافت پستان در تلیسه‌ها کوچک بوده و دارای زخم‌های داخلی برجای مانده از اورام پستان قبلی نمی‌باشد، لذا پخش آنتی‌بیوتیک در آنها بهتر است.
درمان دوره خشکی و قبل از زایمان سبب می‌شود که دامدار از بابت کاهش شیر و یا وجود آنتی‌بیوتیک در شیر متضرر نشده و ضمنا تولید شیر در دوره بعدی کاهش پیدا نکند. البته باید درنظر داشت که درمان تلیسه‌ها قبل از زایمان، آنان را در مقابل آلودگی‌های بعدی محافظت نمی‌کند.
موضوع مهم دیگر اینست که بدون تشخیص قطعی نباید نسبت به درمان تمامی تلیسه‌ها اقدام شود. در عین‌حال به منظور ارزیابی وضعیت تلیسه‌ها می‌توان به‌صورت زیر عمل کرد:
• از دو هفته قبل از زایمان باید به‌طور روزانه پستان‌های تلیسه‌ها را مورد معاینه قرار داد.
• درصورت بروز علائم بالینی ورم پستان در طی این مدت و یا قبل از از آن باید درمان را شروع کرد.
• بلافاصله بعد از زایمان از تمامی کارتیه‌ها باید برای شمارش سلولی و کشت میکروبی نمونه گرفته شود.
• در تلیسه‌های سالم در هفته اول بعد از زایمان، میزان سلول‌های سوماتیک نباید بیشتر از ۷۵۰۰۰ در هر میلی‌لیتر شیر باشد و اگر میزان سلول‌های سوماتیک بیش از ۱۰۰۰۰۰ بود به‌طور حتم ورم پستان وجود دارد.
• درصورت بروز ورم پستان در حداقل ۳٪ تلیسه‌ها قبل و بلافاصله بعد از زایمان، مسئله را جدی تلقی کرد و به فکر چاره کلی بود.
• در صورتی‌که بیش از ۱۵٪ نمونه‌های اخذ شده حاوی میکروب‌های پاتوژن باشند باید به صورتی مدون و با برنامه برای درمان اقدام کرد.
• بهداشت جایگاه‌های گوساله‌ها، نگهداری گوساله‌ها در قفس‌های انفرادی تا دو ماه بعد از قطع شیر، کنترل حشرات مخصوصا در دوره لاروی، معدوم کردن شیر‌های آلوده به طوری که حشرات به آن دسترسی نداشته باشند، نظافت شیردوشی و هدایت فاضلاب شیردوشی به محل‌هائی دور از دسترس حشرات از نکات مهم در کنترل این بیماری می‌باشند.
امیر هوشنگ فلاح راد (عضو هیأت علمی‌دانشکده دامپزشکی دانشگاه فردوسی مشهد)