به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ کنترل متابولیسم کلسیم به‌طور معمول توسط پاراتورمون (PTH)، کلسی تونین و ویتامین D3 انجام می‌شود. همچنین سایر هورمون‌هایی نظیر استروژن، کورتیکوستروئید، تیروکسین و گلوکاگون نیز بر روی متابولیسم کلسیم تأثیر گذارند.
نقش اصلی PTH، حفظ غلظت کلسیم پلاسما ازطریق اثر بر استخوان، کلیه و مخاط روده‌ای است. زمانی‌که غلظت کلسیم یونیزه شده پلاسما کاهش پیدا می‌کند، غدد پاراتیروئید تحریک می‌شوند تا PTH آزاد کنند.
نقش اصلی این ماده جداسازی کلسیم از استخوان است، اگرچه افزایش جذب کلسیم توسط مخاط روده و نیز باز جذب کلسیم از طریق توبول‌های کلیوی نیز به بازگردانی غلظت طبیعی کلسیم یونیزه به پلاسما کمک می‌کند.
علاوه بر این پاراتورمون موجب افزایش دفع کلیوی فسفر می‌شود که بدین طریق نسبت طبیعی کلسیم فسفر حفظ می‌شود. در پرندگان، کلسی تونین توسط غدد پیش نایژه‌ای (Ultimobranchial Glands) تولید می‌شود.
در پرندگان، درحین مراحل نمو جنینی سلول‌های C که ترشح‌کننده کلسی تونین هستند از جیب حلقی ششم مهاجرت می‌کنند و غده پیش نایژه‌ای را تشکیل می‌دهند. درضمن در برخی از گونه‌ها، سلول‌های C در بافت تیروئید یا پاراتیروئید نیز وجود دارند.
عمل کلسی تونین برعکس عملکرد پاراتورمون است. بنابراین مواقعی که غلظت کلسیم پلاسما افزایش یابد، کلسی تونین آزاد می‌شود تا از بازجذب بیش از حد کلسیم از استخوان‌ها جلوگیری کند.
کلسیفرول، موجب تحریک جذب کلسیم و فسفر از مخاط روده شده و نیز حساسیت استخوان را نسبت به اثرات پاراتورمون افزایش می‌دهد و همچنین برای معدنی شدن استخوان مهم است.
کلیه مسئول تبدیل ویتامین D3 به فرم فعال هورمونی آن یعنی ۲۵ و ۱- دی‌هیدروکسی کوله کلسیفرول یا کلسیفرول است. سنتز کلیوی ۲۵ و ۱- دی‌هیدروکسی کوله کلسیفرول به‌طور نسبی توسط پاراتورمون تنظیم می‌شود.
در پرندگان پیش از فاز تخمگذاری نمو مغز استخوان در استخوان‌های بلند افزایش پیدا کرده و کلسیم خون پرنده ماده نیز افزایش می‌یابد که این عمل در واکنش به استروژن و فعالیت تولیدمثلی است.
درضمن پرندگان ماده قادرند روزانه ۱۰درصد کل کلسیم بدن خود را به‌منظور تولید تخم ذخیره کنند، بدون اینکه هیچ پیامد فیزیولوژیکی برای آنها داشته باشد.
در طی ۱۰ روز پیش از تخمگذاری در فضاهای مرکزی استخوان ران، استخوان درشت نی‌ای - مچ پایی و سایر استخوان‌های بلند غیرهوایی پرنده ماده کلسیم رسوب می‌کند، که این عمل تحت تأثیر هورمون‌های تخمدان، استروژن و تستوسترون است شکل‌گیری مغز استخوان یک تا دو هفته پیش از اینکه غلظت کل کلسیم پلاسما و نیز فعالیت هیدروکسیلاز کلیوی که موجب افزایش تشکیل فرم فعال ویتامین D3 می‌شود افزایش یابد، انجام می‌شود.
پرولاکتین و هورمون‌های جنسی بر هیدروکسیلاسیون ۲۵- هیدروکسی ویتامین D3 در کلیه تأثیر می‌گذارند، که به نوبه خود نقش مهمی در متابولیسم کلسیم ایفا می‌کند. این فعالیت درست پیش از تخمگذاری انجام می‌شود و با افزایش غلظت کل کلسیم خون مطابقت دارد.
میزان غلظت کلسیم خون در یک پرنده تخمگذار بین ۲۰ تا ۳۰ میلی‌گرم در دسی‌لیتر خواهد بود. کلسیم خون یا به‌صورت کلسیم یونیزه وجود دارد که ازلحاظ بیولوژیکی فرم فعال است و یا به‌صورت کلسیم غیریونیزه وجود دارد که فرم اتصالی به پروتئین می‌باشد.
استروژن تولید پروتئین‌های متصل شونده به کلسیم، نظیر و یتلوژنین (Vitellogenin) و آلبومین (Albumin) را تحریک می‌کند. بنابراین غلظت کل کلسیم پلاسما، به‌دلیل افزایش کلسیم متصل شونده به پروتئین افزایش می‌یابد.
در مرغ‌ها این فرآیند چندین هفته پیش از تخمگذاری رخ می‌دهد. درضمن میزان کلسیم یونیزه بدون تغییر باقی می‌ماند.
کلسیم موردنیاز برای شکل‌گیری تخم از طریق جذب روده‌ای و نیز جداسازی از استخوان تأمین می‌شود. در صورتی‌که میزان کلسیم موجود در جیره غذایی کافی باشد، قسمت اعظم کلسیم مورد نیاز برای پوسته تخم ازطریق جذب روده‌ای فراهم می‌شود.
در طول شب استخوان منبع مهمی برای تولید کلسیم پوسته تخم است، البته در مواقعی که غذا مصرف نشود و یا میزان کلسیم جیره کافی نباشد.
میزان غلظت طبیعی کلسیم پلاسما در پرندگانی که تخم نمی‌گذارند، بین ۸ تا ۱۱ میلی‌گرم در دسی لیتر متغیر است.
لازم به ذکر است که یک‌سوم تا یک‌دوم کلسیم پلاسما به آلبومین متصل می‌شود. بنابراین غلظت کل کلسیم پلاسما تحت تأثیر غلظت آلبومین پلاسما قرار دارد، البته باید توجه کرد که تنها بخشی که به آلبومین متصل می‌شود، تحت تأثیر قرار می‌گیرد.
معمولا غلظت کل کلسیم پلاسما همزمان با کاهش آلبومین خون کاهش و همزمان با افزایش آلبومین خون افزایش می‌یابد. در پرندگان ارتباط قابل توجهی بین کلسیم کل و آلبومین یا پروتئین کل وجود دارد.
درضمن باید اشاره کرد که کلسیم یونیزه تحت تأثیر تعادل اسید - باز قرار دارد. به این صورت که در مواقعی که اسیدوز متابولیک رخ داده، میزان کلسیم یونیزه افزایش یافته و در مواقع بروز آلکالوز متابولیک میزان آن کاهش می‌یابد.
در اکثر گونه‌ها زمانی که میزان غلظت کلسیم پلاسما کمتر از ۸ میلی‌گرم در دسی‌لیتر شود عارضه هایپوکلسمی (Hypocalcemia) یا کاهش کلسیم خون رخ می‌دهد که معمولا این عارضه با کمبود کلسیم و ویتامین D3 جیره و نیز وجود فسفر زیاد در جیره، آلکالوز و میزان کم آلبومین در خون مرتبط است.
در طوطی‌های خاکستری آفریقا هنگامی‌که کلسیم پلاسما به کمتر از ۶ میلی‌گرم در دسی‌لیتر برسد، این عارضه بروز می‌کند. درضمن در اکثر پرندگان هنگامی‌که میزان غلظت کلسیم پلاسما به بیش از ۱۱ میلی‌گرم در دسی‌لیتر برسد، عارضه هایپرکلسمی یا افزایش کلسیم خون بروز می‌کند.
از عواملی که زمینه ایجاد این عارضه را فراهم می‌کند، می‌توان به افزایش ویتامین D3، افزایش آلبومین خون و نیز آسیب‌های استئولیتیک استخوانی به دنبال نئوپلاسم‌ها اشاره نمود.