به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ سیلوکردن ذرت علوفه‌ای، یونجه و دیگر علوفه‌ها، از ضروریات گریزناپذیر دامداری‌های صنعتی امروزین، برای تأمین خوراک دام و سودآوری گله است.
از آنجا که کیفیت علوفه سیلو شده به چگونگی روند تخمیر در سیلو، که به‌وسیله باکتری‌های تولیدکننده اسید لاکتیک انجام می‌شود بستگی دارد، با استفاده از دانش بیوتکنولوژی، فرآورده‌هایی که چنین، باکتری‌هایی، با تراکم بسیار بالا، در آنها جا داده شده است به بازار عرضه شده‌اند.
این فرآورده‌ها اگر از نوع کارآمد آن باشند می‌توانند با تولید سریع حجم بزرگی از اسید لاکتیک، روند تخمیر درون توده ذرت یونجه سیلوشده را سرعت بخشند و با برقراری ثبات در سیلو، فعالیت کپک‌زاها، قارچ‌ها و باکتری‌های نادلخواه را متوقف سازند و از فساد، و اتلاف ماده خشک علوفه سیلوشده جلوگیری کنند.
دودلی دامداران
با اینکه سودمندی‌های اقتصادی استفاده از این افزودنی‌های بیولوژیک، از نظر علمی و تجربی اثبات شده است، اما هنوز برخی از دامداران در این که آیا بهتر است از این افزودنی استفاده کنند یا نه، دودل هستند. در این زمینه، دامداران با سه مانع روبرو می‌باشند:
1- بیشتر وقت‌ها، پی بردن به تفاوت سیلاژی که با این افزودنی‌ها پروده شده است با سیلاژ بدون افزودنی دشوار است.
۲- برآورد قابل اطمینان از کیفیت سیلاژ در دامداری، به سبب دخالت عوامل گوناگون، گرچه ناممکن نیست، اما بسیار دشوار است. تنها کارشناسانی با تجربه کافی، می‌توانند به کیفیت سیلاژ و تفاوت آن با سیلاژ عادی پی برند.
۳- در بازار پرغوغای امروزی، ده‌ها افزودنی بیولوژیکی به سیلو، به بازار عرضه شده است و دامداران نمی‌توانند به آسانی ادعاهایی را که از سوی تولیدکنندگان افزودنی‌هایی که تازه به بازار می‌آیند و هنوز کارآیی آنها در شرایط دامداری‌های کشور به اثبات نرسیده است بپذیرند.
ادعاهای گوناگون
هریک از سازندگان یا فروشندگان افزودنی‌های بیولوژیکی، ادعاهایی در زمینه‌های زیر مطرح می‌کنند:
1) نوع و سویه باکتری اصلی افزودنی
۲) باکتری‌های کمکی
۳) دیگر مواد، مانند آنزیم‌ها
۴) شمار باکتری‌هایی که به هر گرم از علوفه سیلو شده می‌رسد.
۵) کارآیی افزودنی در:
• سرعت بخشیدن به روند تخمیر
• پیشگیری از کپک زدن رویه سیلو
• پیشگیری از اتلاف ماده خشک
• بهبود درجه هضم علوفه سیلوشده
• پیشگیری از ضایعات به هنگام برداشت از سیلو
• خوشمزه کردن سیلاژ
• وزن‌گیری بیشتر (گوساله‌ها، تلیسه‌ها و دام پرواری)
• و سرانجام، بالابردن میانگین تولید شیر
دانستنی‌های ضروری
اندکی آگاهی بیشتر درباره این ادعا می‌تواند برای دامداران سودمند باشد.
نوع و سویه باکتری اصلی
آنچه سبب تفاوت اصلی میان عملکرد این افزودنی‌ها می‌شود «توانایی طبیعی باکتری» در تولید اسید لاکتیک است. اسیدلاکتیک اسید اصلی برای پدید آمدن یک تخمیر خوب علوفه است.
این اسیدی قوی و خوشمزه است که از فعالیت باکتری‌های لاکتوباسیل، که قند علوفه را به اسید لاکتیک تبدیل می‌کنند به‌دست می‌آید.
لاکتوباسیل‌ها دو گروه هستند:
• لاکتوباسیل‌هایی که قند علوفه را تنها به اسید لاکتیک تبدیل می‌کنند و در روند این کار هیچ انرژی و ماده خشکی از علوفه سیلو شده به هدر نمی‌رود (لاکتوباسیل‌های هوموفرمنتاتیو).
• لاکتوباسیلوس‌هایی که از قند علوفه مقداری اسیدلاکتیک، اسید استیک (سرکه)، اتانول (الکل)، آمین‌ها، و گازکربنیک می‌سازند. در روند این کار، مقدار زیادی از انرژی و ماده خشک ازدست می‌رود، و روند تخمیر آهسته و کند است (لاکتوباسیل‌های هتروفرمناتیو)
مناسب‌ترین باکتری‌ها برای افزودنی به علوفه، باکتری‌های لاکتوباسیلوس پلانتاروم (هوموفرمنتاتیو) هستند. باکتری‌های کمکی افزودنی‌هایی که باکتری اصلی آنها هرچند که از نوع لاکتوباسیلوس هوموفرمنتاتیو هستند، اما توان آغاز فعالیت از pH بالا را ندارند و قدرت و سرعت تولید اسید آنها کم است.
برخی از سازندگان، برای کمک به باکتری اصلی، یک یا چند باکتری کمکی در افزودنی قرار می‌دهند. هرچند عرضه این افزودنی‌های «چند باکتریایی» یک کار تازه به شمار می‌رود، اما این یک راه‌حل مناسب به شمار نمی‌رود زیرا چندین نقطه ضعف دارد که مهم‌ترین آنها، ناتوانی افزودنی‌های «چند باکتریایی» در مسلط شدن به محیط باکتریایی توده سیلاژ است.
مشکل دیگر این افزودنی‌ها در این است که هرچند شمار مجموعه باکتری‌های آنها بالا است، اما همه آنها همزمان آغاز به فعالیت نمی‌کنند.
برای نمونه، یک افزودنی که ۵۰ درصد لاکتوباسیلوس پلانتاروم و ۵۰ درصد پدیوکوکوس دارد، هرچند به هر گرم از علوفه ۱۰۰هزار باکتری می‌رساند، اما در مرحله حیاتی آغازین تخمیر( pH 6/5 تا pH 5/3) تنها ۵۰درصد پدیوکوکوس فعال می‌شود که هیچ کار با ارزشی برای تخمیر انجام نمی‌دهد، و ۵۰ درصد لاکتوباسیل می‌باید صبر کند تا pH درون سیلو تا 5 pH پایین بیاید.
آشکارا، وضع دلخواه آن است که یک باکتری توانا داشته باشیم که بتواند از 6/5 pH فعال شود و تولید اسید لاکتیک را آغاز کند و تا مرحله تکامل تخمیر (4- 3/8 pH) فعال باقی بماند.
طبیعی است که یک لاکتوباسیل قوی و کارآمد نیازی به باکتری‌های کمکی ندارد و افزودنی‌های «چند باکتریایی» از سودمندی بالایی برای تخمیر و افزایش تولید شیر برخوردار نیستند.
آنزیم‌ها
هنوز هیچ پژوهشی که سودمندی آنزیم‌ها را در بهبود تخمیر، و یا افزایش تولید شیر اثبات کند منتشر نشده است. در همین حال بد نیست گفته شود که مقدار این آنزیم‌ها در افزودنی‌ها به اندازه‌ای اندک است که نمی‌توانند هیچ‌گونه اثری روی علوفه سیلو شده بگذارند.
در حقیقت، این آنزیم‌ها، به‌عنوان «ابزار بازاریابی Marketing Tools» بکار برده می‌شوند و خاصیتی دربر ندارند.
شمار باکتری‌ها در افزودنی و پرشمار شدن آنها در سیلو دانسته شده است که هر افزودنی به سیلو می‌باید آن اندازه باکتری داشته باشد که پس از پاشیده شدن به علوفه دست کم یکصدهزار باکتری لاکتوباسیل هوموفرمنتاتیو کارآمد به هر گرم از علوفه برسد.
افزودنی‌هایی که تکنولوژی ساخت آنها به روش Continuse Culture انجام می‌گیرد، پس از فعال شدن شروع به رشد می‌کنند و شمار آنها تا رسیدن به اوج رشد همواره افزایش می‌یابد، اما دیگر افزودنی‌ها که در مرحله تولید به اوج رشد خود رسیده‌اند پس از آغاز فعالیت در سیلو، دوره زندگی آنها رو به کاهش می‌نهد و از شمار آنها کاسته می‌شود.
کارآیی افزودنی
در سرعت بخشیدن به روند تخمیر:
در طبیعت، در کشتزار علوفه، شمار بالایی از باکتری‌های گوناگون، قارچ‌ها، وکپک‌زاها روی گیاه به‌سر می‌برند که بی‌درنگ پس از چیده شدن و خردکردن علوفه، با مصرف مواد خشک شروع به رشد می‌کنند.
آشکار است که گروهی از همین باکتری‌ها، (لاکتوباسیلوس‌های هوموفرمنتاتیو) همراه با یک مدیریت عالی، می‌توانند یک سیلاژ خوب به‌دست دهند، اما از آنجا که شمار لاکتوباسیل پلانتاروم کارآمد، در کشتزار اندک و از نوع ضعیف آن است، هم روند تخمیر به درازا می‌کشد (اتلاف ماده خشک) و هم خوشمزگی و قابلیت هضم سیلاژ به بهترین اندازه نمی‌رسد.
برای جبران این نقیصه است که افزودنی‌های بیولوژیک به بازار آمده‌اند. در واقع، یک افزودنی خوب همراه با یک مدیریت خوب، چندین برابر هزینه خود، به دامداری سود می‌رساند.
پیشگیری از کپک زدن
هوا، دشمن اصلی سیلاژ است. تماس هوا با سیلاژ در هر شرایطی پیش آید سبب فعال شدن کپک‌زاها، قارچ‌ها و باکتری‌های هوازی می‌شود که مواد خشک علوفه را مصرف می‌کنند.
پیشگیری از کپک‌زدگی در رویه و کناره‌های سیلو یک کار مدیریتی است و هرگاه روی سیلو به‌خوبی پوشانده و سنگین نشده باشد، و هوا با علوفه سیلوشده در تماس قرار گیرد، هیچ افزودنی نمی‌تواند از کپک‌زدگی و فساد علوفه جلوگیری کند.
ادعاهایی که در کارآیی برای جلوگیری از کپک‌زدگی و رشد قارچ‌ها در رویه سیلو مطرح می‌شود پایه درستی ندارد.
کارآیی افزودنی‌ها در پیشگیری از فساد و کپک‌زدگی در درون توده سیلاژ نیز به‌شرطی می‌تواند درست باشد که افزودنی بیولوژیک دارای یک سویه قوی وکارآمد لاکتوباسیلوس پلانتارومی باشد که فعالیتش از همان زمان که به سیلاژ افزوده می‌شود آغاز گردد.
پیشگیری از ضایعات به هنگام برداشت از سیلو
برخی از افزودنی‌ها می‌توانند به هنگام برداشت از سیلو، ضعف مدیریت برداشت را تا اندازه‌ای جبران کنند. باکتری اصلی این افزودنی‌ها یک باکتری هترولاکتیک است که مقدار زیادی اسید استیک تولید می‌کند.
اسیداستیک برای مدتی از فعال شدن قارچ‌ها و کپک‌زاها هنگامی که سیلاژ دوباره با هوا تماس می‌گیرد پیشگیری می‌کند. در این زمینه باید دو نکته را یادآوری کرد:
تخمیر سیلاژ با لاکتوباسیل‌های هترولاکتیک، بسیار آهسته است و در مواردی بسیار دیر و شاید هرگز به مرحله ثبات نرسد، همین سبب، مقدار قابل ملاحظه‌ای ماده خشک علوفه در روند تخمیر ازدست می‌رود.
درنتیجه، ارزش غذایی سیلاژ بسیار کاهش می‌یابد. این مقدار کاهش ارزش غذایی بسیار بیشتر از آن چیزی است که شاید در اثر مدیریت ضعیف برداشت از سیلو، پیش بیاید.
شمار دامداری‌هایی که مدیریت برداشت آنها از سیلاژ تا آن اندازه ضعیف باشد که سیلاژ برداشته از سیلو را مثلا ۴۸ ساعت دیرتر به آخور ببرند بسیار اندک است. باید تأکید کرد که به هرحال دامداران می‌باید سیلاژ برداشت شده از سیلو را در کوتاه‌ترین زمان به آخور ببرند و هر روز نیز به ضخامت ۱۵ تا ۳۰ سانتی‌متر از کل پیشانی سیلو برداشت کنند.
پیشگیری از اتلاف ماده خشک علوفه
بی‌درنگ پس از چیده شدن و خردشدن علوفه، باکتری‌های گوناگون، قارچ‌ها و کپک‌زاهایی که روی بوته علوفه قرار دارند فعال می‌شوند و مصرف ماده خشک علوفه و کاهش ارزش غذایی آن آغاز می‌شود.
آنزیم‌های خود علوفه نیز به شکستن پروتئین‌ها می‌پردازند. این روند از کشتزار آغاز و در سیلو تا هنگامی‌که هوای درون سیلاژ به پایان نرسیده است ادامه دارد (معمولا برای سیلاژی که خوب کوبیده شده باشد ۴۸ ساعت).
اما فعالیت برخی میکروارگانیزم‌ها و کپک‌زاها، که هم نیاز چندانی به هوا ندارند، و هم محیط اسیدی ضعیف را تحمل می‌کنند ادامه می‌یابد. در این مرحله است که برخی کپک‌زاها، مایکوتوکسین‌های زیان‌آور را تولید می‌کنند.
تنها راه کاستن از اتلاف ماده خشک و جلوگیری از فساد درون توده علوفه سیلو شده، سرعت بخشیدن به روند تخمیر و کوتاه کردن دوره فعالیت هوازی‌ها، قارچ‌ها و کپک‌زاها است. این کار، تنها با بکار بردن یک افزودنی باکتریایی هومولاکتیک قوی، که نیازی به باکتری‌های کمکی نداشته باشد میسر است.
بهبود درجه هضم علوفه سیلوشده این که چرا سیلاژ تهیه شده با برخی از افزودنی‌های باکتریایی می‌تواند تولید شیر را افزایش دهد هنوز به‌خوبی روشن نیست. برخی دانشمندان چندین عامل را در این زمینه مؤثر می‌دانند:
• برخی افزودنی‌های باکتریایی درجه هضم سیلاژ را بالا می‌برند.
• سیلاژ خوشمزه با برخی افزودنی‌ها را گاو بیشتر می‌خورد.
• آخرین بررسی که در تابستان ۱۳۹۰ منتشر شده است نشان می‌دهد که افزودنی MTD/1 با تغییر ترکیب فلور باکتریایی شکمبه گاو، سبب افزایش روزی ۸۰۰ گرم شیر شده است.
خوشمزه کردن سیلاژ
اسید لاکتیک خوشمزه‌ترین و قوی‌ترین اسیدی است که در سیلاژ علوفه تولید می‌شود.
اسیداسیتیک (سرکه) از خوشمزه بودن سیلاژ می‌کاهد، و اسید بوتیریک بوی بسیار ناپسندی به سیلاژ می‌دهد. با اینکه گاو اگر گرسنه باشد هر ماده‌ای را که در دسترس داشته باشد می‌خورد، اما آشکار است که از سیلاژ خوشمزه مقدار بیشتری خواهد خورد.
وزن‌گیری بیشتر (گوساله‌ها، تلیسه‌ها، گاو شیری) آزمایش‌ها نشان داده‌اند که سیلاژ پرورده با یک افزودنی باکتریایی هومولاکتیک کارآمد می‌تواند وزن‌گیری دام را بالا ببرد.
در یک آزمایش غیررسمی در خاورمیانه (ایران) گاوهایی که از سیلاژ پرورده با افزودنی MTD/1 تغذیه می‌شدند در مقایسه با گروه شاهد روزی ۸۴ گرم وزن‌گیری بیشتر داشته‌اند.
و سرانجام، بالا رفتن تولید شیر
همان‌گونه که اشاره شد، هنوز روشن نیست چرا خوراندن سیلاژ پرورده با برخی افزودنی‌ها می‌تواند تولید شیر را بالا برد. تاکنون تنها سه گونه افزودنی باکتریایی در آزمایش‌های فارمی مستقل دانشگاهی توانسته‌اند تولید شیر گاوها را افزایش دهند.
هرسه این افزودنی‌ها تنها یک باکتری هومولاکتیک (لاکتوباسیلوس پلانتاروم- سویه‌های گوناگون) داشته‌اند و بدون باکتری‌های کمکی و آنزیم‌ها بوده‌اند.
از این میان، افزودنی دارای باکتری MTD/1 در ۱۵ آزمایش مستقل دانشگاهی که آخرین نتایج آن در تابستان امسال منتشر شده توانسته است تولید شیر را افزایش دهد و از دو افزودنی دیگر رکورد بهتری به دست داده است.
بهترین راه تصمیم‌گیری دامداران
با این همه ادعاها که سازندگان و فروشندگان افزودنی‌های باکتریایی مطرح می‌کنند، دامداران برای تصمیم‌گیری چکار باید بکنند؟
• تردیدی نیست که برخی از افزودنی‌های باکتریایی با بهبود و سرعت بخشیدن، روند تخمیر، در افزایش تولید شیر و وزن گیری دام مؤثر هستند، اما نه همه آنها.
• اما، فروشندگان افزودنی‌ها می‌باید مدارکی به دامداران و کارشناسان ارائه دهند که ادعاهایشان را ثابت کند:
این مدارک، بنابر رویه علمی جهانی، می‌باید نشان‌دهنده نتایج مثبت منتشر شده ۵ آزمایش مستقل دانشگاهی باشد، تا از تداوم تأثیر افزودنی اطمینان به‌دست آید.
• عمر مصرف کوتاه هر فرآورده‌ای را آسیب‌پذیر می‌سازد.
برخی افزودنی‌ها عمر مصرف کمتر از یک سال دارند، که نشانه پیشرفته نبودن تکنولوژی ساخت آنها است.
شرایط نگهداری
شرایط نگهداری افزودنی هرچه آسان‌تر باشد نشانه کارآیی ساخت آن است. افزودنی‌هایی که نیاز به نگهداری در یخچال دارند آسیب‌پذیرند، به‌ویژه اگر در کشور مصرف‌کننده شرایط نگهداری همیشه در دسترس نباشد.
اطمینان از کارآیی
هر فرآورده‌ای، افزون بر دارا بودن پایه علمی اثبات شده، می‌باید برای مصرف در شرایط منطقه، مناسب باشد و افزودنی باکتریایی علوفه بهتر است بتواند روی همه علوفه‌ها، با درصد رطوبت کم و یا زیاد، و با سطح متفاوت مقاومت در برابر تخمیر، کارساز باشد.
تجارب به‌دست آمده در دیگر دامداری‌ها می‌تواند راهنمای بسیار خوبی برای اطمینان از کارآیی فرآورده باشد.
نتیجه
دامداران می‌توانند باتوجه به ویژگی‌های افزودنی که به آنها عرضه می‌شود، و نکاتی که در بالا گفته شد، از فروشندگان افزودنی‌ها خواستار:
1- مدارک علمی مستند از نتایج دست کم ۵ آزمایش فارمی مستقل دانشگاهی در اثبات اثر افزودنی در بهبود تخمیر و بالابردن تولید شیر
۲- و نتایج مثبتی که دامداران از مصرف فرآورده آنان در سال‌های پیش به‌دست آورده‌اند بشوند و باتوجه به دیگر نکاتی که در این نوشته آمد، تصمیم‌گیری کنند.
(Dr.Andy Beardsmore (uk
ترجمه: بخش فنی شرکت نیکوتک