به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ دوره زمانی که دما افزایش می‌یابد ممکن است در برخی مناطق با افزایش رطوبت نسبی بوده که معمولا در ماه‌های تابستان می‌باشد، استرس گرمایی می‌تواند بر روی تولیدات گله اثر بگذارد.
دمای محیطی بالای ۳۳ درجه سانتی‌گراد سبب افزایش مرگ ومیر و کاهش شدید تولید می‌گردد. اما در دماهای کمتر استرس گرمایی اغلب سبب کاهش رشد و کاهش تولید تخم‌مرغ و ضعف پوسته تخم‌مرغ می‌گردد.
تنظیم دمای بدن در ماکیان
ماکیان از چهار راه و مکانیسم مختلف افزایش دمای بدن را کنترل می‌کنند:
۱- Convection وزش یا تبادل گرمایی
دمای بدن با هوای خنک محیط اطراف منجر به کاهش دمای بدن می‌گردد. پرندگان با انداختن و باز نمودن بال‌ها سطح در معرض تماس را افزایش می‌دهند. تبادل گرمایی با حرکت هوا سبب خنک‌کنندگی می‌گردد. پرخونی عروق در ناحیه تاج و ریش باعث انتقال حرارت سطوح مزبور شده و با هوای اطراف خنک می‌گردد.
۲- Radiation تششع یا تابش
امواج الکترومگنتیک سبب انتقال گرما ازطریق هوا به اطراف می‌گردد. گرما به سطوح خنک در آشیانه از طریق امواج منتقل می‌شود (مانند دیوار، سقف، تجهیزات).
3- evaporative cooling خنک شدن تبخیری
افزایش تنفس با دهان باز، سریع و کم‌عمق سبب افزایش میزان تبخیر آب از دهان و ناحیه دستگاه تنفس می‌شود و این عمل کمک به خنک شدن می‌نماید.
4- Conduction انتقال دما
دمای بدن به‌وسیله انتقال مستقیم و تماس پرنده به وسایل با امکانات خنک منتقل می‌گردد (مانند بستر، نرده‌های کف slats، سیم‌های قفس) پرنده سعی به پیدا کردن محل‌های خنک در آشیانه می‌کند. پرنده روی کف خوابیده و با حفر نمودن بستر محل خنک‌تر را پیدا خواهد کرد.
تششع، تبادل و انتشار یا انتقال گرما با هم را کاهش آگاهانه دمای می‌نامند (Sensible Heat loss). محدوده دمای بین ۲۵-۱۸ درجه سانتی‌گراد در ماکیان مناسب و دمای طبیعی می‌باشد. در محدوده این دما، کاهش آگاهانه گرمای بدن جهت نگهداری شرایط طبیعی بدن پرنده و دمای مناسب آن ۴۱ درجه سانتی‌گراد کافی و مؤثر می‌باشد.
بالای محدوده دمای مناسب، تأثیر مکانیسم حاصل از کاهش آگاهانه دمای بدن کافی نبوده و در این حالت، مکانیسم تبخیر آب از دهان و دستگاه تنفس راه اصلی کاهش دمای بدن می‌باشد. تبخیر یک گرم آب ۵۴۰ کالری از گرمای بدن را مصرف می‌کند.
در دمای بیش از دمای مناسب، پرنده با مصرف انرژی، دمای طبیعی بدن را نگه داشته و فعالیت‌های متابولیکی را ادامه می‌دهد. تغییر مسیر انرژی از رشد و تولید تخم‌مرغ به کنترل دمای بدن منتج به کاهش تولیدات می‌گردد.
اثرات استرس گرمایی
|
دریافت غذا |
کاهش می‌یابد |
|
تولید تخم‌مرغ |
کاهش می‌یابد |
|
وزن تخم‌مرغ |
کاهش می‌یابد |
|
کیفیت پوسته |
کاهش می‌یابد |
|
ارتفاع آلبومین (سفید تخم‌مرغ) |
کاهش می‌یابد |
|
رشد |
کاهش می‌یابد |
|
مرگ و میر (مخصوصاً با استرس گرمایی حاد) |
افزایش می‌یابد |
|
کانی‌بالیسم |
افزایش می‌یابد |
|
تضعیف سیستم ایمنی |
افزایش می‌یابد |
|
جوجه درآوری |
کاهش می‌یابد |
|
باروری و جفت‌گیری |
کاهش می‌یابد |
کاهش تولیدات در اثر استرس گرمایی بستگی دارد به:
1-حداکثر دما که گله در معرض آن قرار می‌گیرد.
۲-دوره زمانی دمای بالا
٣- میزان تغییرات دمایی
۴-رطوبت نسبی دما
در دمای بالا پرندگان شروع به افزایش تنفس با عمق کم و دهان باز نموده که به آن رفلکس گولار gular Reflex می‌گویند که منجر به افزایش تبخیر آب از دستگاه تنفس می‌گردد. وقتی عمل فوق دچار نقص شود دمای بدن نگهداری می‌شود و پرنده دچار بی‌حالی و سستی شده و سپس به حالت کما و ممکن است منجر به مرگ گردد.
گله‌هایی که قبلاً خود را با این شرایط تطبیق نداده‌اند دچار صدمه بیشتر و کاهش شدید تولید و تلفات می‌گردند. گله‌های جوانی که در معرض دمای بالا قرار می‌گیرند، بهتر می‌توانند در ادامه گرما را تحمل نمایند.
اثر استرس گرما روی کیفیت پوسته تخم‌مرغ
استرس گرمایی در گله‌های تخمگذار اغلب سبب ایجاد تخم‌مرغ با پوسته نازک‌تر و شکنندگی پوسته می‌گردد که اغلب تغییر در تعادل اسیدی بازی که به دنبال تنفس با دهان باز Panting در خون به وجود می‌آید.
به دنبال افزایش حرکات تنفسی و کاهش دمای بدن میزان گاز CO2 در ریه و خون نیز کاهش می‌یابد که این کاهش CO2 در جریان خون سبب تغییر PH خون به طرف قلیایی می‌گردد که این حالت را آلکالوز تنفسی می‌گویند.
افزایش PHخون سبب کاهش فعالیت آنزیم کربونیک آنهیدراز Carbonic Anhydrase می‌گردد که منتج به کاهش انتقال یون‌های کربنات و کلسیم از خون به غدد ترشح پوسته در رحم (اویدوکت) می‌گردد.
افزایش مقدار کلسیم در جیره غذایی سبب رفع این مشکل نمی‌گردد. از طرف دیگر فاکتور مرتبط با ضعف پوسته، کاهش دریافت کلسیم در اثر کاهش مصرف غذا و افزایش ازدست رفتن فسفر نیز می‌باشد.
|
جدول تأثیر استرس گرمایی در بالانس acid / base |
|
غدد ترشح پوسته در utrus |
|
گردش خون |
|
ریه |
|
CO3 _ + H+ |
← |
HCO3_ + H+ ↔ H2CO3 |
← |
H2O + CO2 ↑ |
کلسیم به صورت یونیزه و
غیرقابل انتشار |
↔ |
کلسیم به صورت یونیزه
و قابل انتشار |
|
|
کاهش ترشح کلسیم و کربنات
به‌وسیله غدد ترشح پوسته و
منتج به ایجاد پوسته نازک و
شکننده می‌گردد |
→ |
اسیدیته خون افزایش یافته و
سبب ایجاد آلکانور تنفسی
می‌گردد که منجر به کاهش
فعالیت آنزیم کربونیک آنهیدراز
(آنزیم مؤثر در تشکیل پوسته
تخم‌مرغ) می‌گردد |
→ |
افزایش تنفس سبب
افزایش رفع CO2
از ریه‌ها می‌گردد |
بهبود بالانس اسیدی / بازی بدن
با استفاده از کلرید پتاسیم، کلرید آلومینیوم و یا سدیم بیکربنات (۲-۳ کیلوگرم/UT در هر تن از غذا) می‌توانند الکترولیت‌های ازدست رفته را در خلال استرس گرمایی جایگزین نماید و مصرف آب را تحریک نماید. این درمان اثر سودمندی را در کاهش مرگ و میر در گله با استرس گرمایی حاد را نشان داده است.
مدیریت سیستم آبخوری در استرس
در دوره‌ای که دمای محیط بالا می‌باشد، گله تقاضای مصرف آب بیشتری را دارد. نسبت مصرف آب به غذا به‌طور طبیعی ۲:۱ در ۳۱ درجه سانتی‌گراد می‌باشد. اما به 8:1 در ۳۸ درجه سانتی‌گراد می‌رسد.
- سیستم آبخوری در گله‌های دارای استرس به مقدار کافی در دسترس باشد.
- اطمینان از اینکه جریان آب در آبخوری کافی است (حداقل ۷۰ میلی در هر دقیقه درنیپل)
- اطمینان از کافی بودن فضای لازم و عملکرد مناسب آنها
- برای گله‌هایی که در بستر قرار دارند اضافه نمودن آبخوری می‌تواند به افزایش مصرف کمک نماید.
- خنکی آب به کاهش دمای درونی پرنده کمک خواهد کرد و بدین صورت اثرات استرس گرمایی را کاهش می‌دهد.
- خنک کردن سیستم آبخوری به‌وسیله فلاش کردن خط آبخوری در خلال بعد ازظهر نشان داده است که میزان مصرف غذا را افزایش داده و سبب نگه داشتن تولید مرغان در استرس گرمایی می‌شود.
- خطوط پلاستیکی آب خیلی سریع با دمای محیط برابر می‌شود و این نکته مشکل رساندن آب خنک مخصوصاً در خطوط آبرسانی طولانی وجود دارد.
- نگهداری دمای آب زیر ۲۵ درجه سانتی‌گراد کمک به دریافت آب بیشتر و غذای بیشتر می‌کند. دمای آب بالای ۳۰ درجه سانتی‌گراد اثرات منفی در یافت آب و غذا دارد.
- استفاده از ویتامین و الکترولیت در آب مصرفی سبب جایگزینی کاهش سدیم، کلر، پتاسیم و بیکربنات در ادرار می‌گردد. ترکیبات حمایتی الکترولیت بهتر است در شروع افزایش دمای محیط مصرف شود.
- مخازن آب چنانچه در معرض مستقیم نور خورشید باشد گرم می‌شود. تانک‌های آب بایستی سفید بوده و از نور مستقیم پوشیده شود. معمولا به طور ایده‌آل آنها در داخل آشیانه و در زیرزمین قرار داده می‌شوند.
مدیریت گله در استرس گرمایی
- اجتناب کردن پخش پرندگان در ساعات گرم روز (بعداز ظهر و اوایل شب) تطابق دادن جدول کاری و برنامه نوری گله جهت انجام کارهای معمولی در اوایل صبح و در شب.
- مدیریت کارهایی که نیاز به جابجایی handling دارد نظیر نوک‌چینی، جابجایی و واکسیناسیون (از روش‌های قطره چشمی، تزریق در بال، تزریق) بایستی در ساعات اوایل روز باشد.
- استفاده از مه‌پاش (Fogger Mister) و بخار به‌منظور افزایش اثر خنک‌کنندگی در خلال روز. استفاده از مه پاش برای ۲ دقیقه در هر ۱۰ دقیقه.
- استفاده از مه در ورودی ه وا در سیستم‌های تهویه با فشار منفی دارای اثر خنک‌کنندگی خوبی می‌باشد.
- استفاده از پاشیدن آب در سقف در خلال زمانی که دما فوق‌العاده گرم است می‌تواند حرارت را از سقف انتقال داده و سبب خنک شدن داخل شود.
- عدم تغذیه در ساعاتی که گرم‌ترین زمان است.
- افزایش جابجایی هوا در آشیانه‌های باز با فن و اطمینان از جابجایی حداقل ۲ تا 1/8 متر در ثانیه در سطح پرنده
- پرندگان در قفس به استرس گرمایی حساس‌تر می‌باشند. چون فرصت جابجایی و انتقال گرما از طریق تماس کمتر می‌باشد و دمای داخل قفس بیشتر از دمای راهروها می‌باشد. افزایش جابجایی هوا در داخل قفس سبب بهبود کاهش دمای بدن پرنده می‌شود.
- جلوگیری از تراکم پرنده در قفس که سبب جلوگیری از جابجایی هوا شده و منجر به افزایش دما می‌گردد
- انتقال پرنده در صبح زود و در اواخر شب و انتقال تعداد کمتر پرنده در هر قفس و در داخل کامیون برای بهبود تهویه در زمان حمل ونقل
برنامه نوری برای گله‌های در شرایط استرس گرمایی
- تطابق برنامه نوری با روشنایی ساعات روز و تشویق به مصرف غذا در خلال ساعات خنکی روز
- استفاده از تغذیه نیمه شب به مدت ۲-۱ ساعت که سبب افزایش تغذیه در خلال خنکی در شب می‌گردد.
- در استرس گرمایی فوق‌العاده، کاهش شدت نور در خلال گرم‌ترین زمان روز و کاهش فعالیت پرنده
- برنامه نوری متناوب در شرایط استرس گرمایی به‌منظور تشویق تغذیه به‌طور موفقیت‌آمیزی استفاده می‌شود.
مدیریت تغذیه در گله‌ها با شرایط استرس گرمایی
بررسی نمودن مصرف غذا در گله‌ها در شرایط آب و هوا گرم بایستی صورت بگیرد. اهمیت مجدد بالانس نمودن جیره به‌خصوص برای مواد مهم نظیر آمینواسیدها، کلسیم و سدیم و فسفر بر اساس نیاز پرنده و دریافت غذا
عدم دریافت مقدار کافی آمینواسیدها دلیل اولیه برای کاهش تولید در هوای گرم می‌باشد.
چندین استراتژی ممکن است به‌منظور کمک به دریافت غذا و تولید صورت گیرد. شامل:
- اجتناب نمودن از تغذیه در خلال ساعات گرم روز و تشویق به مصرف در ساعات اولیه صبح و اواخر شب.
- به‌طور معمول حداکثر یک ساعت خالی بودن دانخوری‌ها توصیه می‌شود. اما در افزایش دمای محیط تا ۳۶ درجه سانتی‌گراد می‌توان تا ۳ ساعت ادامه داد.
- استفاده از تغذیه در نیمه شب به مدت ۱ تا ۲ ساعت
- انتخاب اندازه مناسب اجزاء خوراک که به‌وسیله افزایش اندازه آسیاب یا مصرف کرامبل صورت می‌گیرد. در حالت استفاده از کرامبل از منشأ حمایتی کلسیم از صدف استفاده می‌شود.
در فرمولاسیون جیره غذایی در شرایط آب و هوای گرم چندین نکته مدنظر قرار می‌گیرد.
- در جیره غذایی از مواد غذایی با قدرت هضم بالا مخصوصأ در منشأ پروتئین استفاده شود.
- افزایش دادن منشأ انرژی از مواد غذایی لیپد با قابلیت هضم بالا به‌جای نشاسته یا پروتئین که سبب کاهش حرارت تولیدی متابولیسم می‌شود.
- میزان فسفر موردنیاز در خلال استرس گرمایی افزایش می‌یابد افزایش تا ۵٪ در شرایط استرس گرمایی مناسب است.
- نسبت کلر به سدیم در جیره غذایی بایستی بین ۱:۱ و 1/1:1 در حالت گرما باشد. هدف بالانس الکترولیت جیره غذایی (اکی ولانس از K Na و Cl) از تقریبا ۲۵۰ میلی اکی والان در هر کیلوگرم اقدام می‌شود.
- در اثر بالا رفتن دما میزان الکترولیت کاهش یافته در هوای گرم، سطح بالای سدیم ممکن است نیاز باشد (0/02 تا 0/03 بیش از حالت بدون استرس)
- در اثر کاهش دریافت غذا، ویتامین و مواد معدنی دریافتی کاهش می‌یابد. بسیاری از مواد غذایی میکرو مخصوصا ویتامین‌های B و آنتی‌اکسیدان‌ها ممکن است برای پرندگان در شرایط استرس گرمایی سودمند باشد. ویتامین C در ۲۰۰-۳۰۰ میلی‌گرم/ کیلوگرم جیره می‌تواند سبب بهبود عملکرد گردد.
- روی ارگانیک می‌تواند سبب بهبود کیفیت پوسته در اثر فعالیت ایندراز کربنیک شود. روی یک ماده اصلی در فعالیت این آنزیم می‌باشد.
- مس ارگانیک می‌تواند مفید باشد که به‌وسیله کاهش اثر آنتاگونیسم منفی بین مس و روی غیر آلی در خلال هضم است.
- نباید از نیکاربازین در خلال گرما استفاده شود. زیرا آن سبب افزایش مرگ ومیر در اثر استرس می‌گردد. نکته کلیدی در به حداقل رساندن استرس گرمایی پیش‌بینی نمودن دوره‌ای است که درجه حرارت بالا می‌رود و به‌کار گرفتن مدیریت و تغذیه مناسب قبل از افزایش دما می‌باشد.
دکتر سعید چرخکار عضو هیئت علمی‌دانشگاه آزاد