به گزارش «سرویس حیوانات خانگی» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ آسپرژیلوز (Aspergillosis) یکی از مهمترین علل رینیت قارچی در سگ‌سانان است. این بیماری عموماً سگ‌های جوان تا میان‌سال را درگیر می‌نماید.
عفونت قارچی ذکرشده فرصت‌طلب بوده و در سگ‌ها (و با فراوانی کمتر در گربه‌ها) بیماری موضعی (در حفره بینی و سینوس‌های پیشانی) یا منتشر ایجاد می‌کند.
در این مقاله باتوجه به اهمیت بیماری‌زایی این قارچ، درگیری سگ‌سانان با گونه‌های مختلف جنس آسپرژیلوس و همچنین به سبب پیشگیری در مورد این عفونت به‌طور مختصر به بررسی آسپرژیلوز در سگ‌ها می‌پردازیم.
سبب‌شناسی و بیماری‌زایی
گونه‌های مختلف جنس آسپرژیلوس، سبب آسپرژیلوز در سگ‌ها می‌شوند. آسپرژیلوس در دسته قارچ‌های هاگزا طبقه‌بندی می‌شود و در بسیاری از نقاط دنیا یافت می‌شود.
آسپرژیلوس فومیگاتوس (A.fumigatus) عامل ایجاد آسپرژیلوز بینی است ولی آسپرژیلوس فلاووس (A.flavus)، نایجرا (niger) و نیدولانس (nidulans) نیز در ایجاد این شکل از بیماری موثر شناخته شده‌اند.
به‌نظر می‌رسد عفونت در این بیماری با تلقیح مستقیم میکروارگانیسم در مخاط بینی رخ دهد. آسپرژیلوس ترئوس (A.terreus) عامل اصلی ایجاد شکل منتشر آسپرژیلوز می‌باشد، با این وجود آسپرژیلوس دفلکتوس (A.deflectus) و آسپرژیلوس فومیگاتوس نیز از سگ‌های دچار شکل منتشر جدا شده‌اند.
چگونگی ابتلا به شکل منتشر به‌طور کامل شناخته نشده است. در این زمینه دانشمندان معتقدند، مسیر تنفسی یا لوله گوارش به‌وسیله انتشار خونی درگیر می‌شوند.
تاریخچه، نشانه‌های بالینی و اپیدمیولوژی آسپرژیلوز سگ
سگ‌ها در مقایسه با گربه‌ها بیشتر به این عفونت دچار می‌شوند. در سگ‌سانان شکل مرتبط با بینی در مقایسه با شکل منتشر بیشتر مشاهده می‌شود.
شکل مرتبط با بینی هر دو گروه سگ‌های دولیکوسفال و مزاتی سفال را درگیر می‌نماید. هر دو جنس نر و ماده به‌طور یکسان به این شکل از بیماری دچار می‌شوند. درضمن شیوع بیشتر آسپرژیلوز بینی در سگ‌های مزرعه گزارش شده است.
شکل منتشر این بیماری در سگ‌های نژاد ژرمن شفرد (در حدود سه سالگی) در مقایسه با سایر نژاد‌ها فراوانی بیشتری دارد. عامل اصلی درگیری سگ‌های این نژاد با آسپرژیلوز، نقص سیستم ایمنی آن‌ها شناخته شده است.
شکل منتشر آسپرژیلوز در ایالات کالیفرنیا، میشیگان، جورجیا، فلوریدا و ویرجینیای آمریکا، استرالیای غربی، بارسلونای اسپانیا و میلان ایتالیا از شیوع بیشتری برخوردار بوده است.
نشانه‌های بالینی در آسپرژیلوز بینی عبارتند از:
1- مشاهده ترشحات چرکی خونی مزمن یک طرفه یا دو طرفه در بینی (ممکن است در شروع عفونت ترشحات سروزی یا چرکی موکوسی نیز مشاهده شود)، که به درمان با آنتی‌بیوتیک‌ها پاسخ نمی‌دهند. این مورد نشانه غالب آسپرژیلوز بینی می‌باشد.(شکل شماره ۱)
شکل شماره 1- ترشحات چرکی موکوسی بینی در سگ مبتلا به آسپرژیلوز
٢- عطسه
۳- درد بینی
۴- خونریزی از بینی
۵- بی‌اشتهایی
۶- خستگی و افسردگی
۷- ازبین رفتن رنگدانه‌ها با مشاهده زخم در اطراف سوراخ‌های بینی
۸- وجود نشانه‌های عصبی چنان چه صفحه مشبک (Cribriform plate) درگیر شده باشد.
نشانه‌های بالینی در شکل منتشر این بیماری معمولاً با شروع حاد و ناگهانی علایم مشخص می‌شود. شکل منتشر ممکن است طی چندین ماه به‌تدریج پیشرفت کند. درد در طناب نخاعی به سبب درگیری قارچی منتشر گزارش شده است.
به سبب استئومیلیت منتشر قارچی، لنگش در سگ‌های بیمار مشاهده شده است.
نشانه‌های عصبی درصورت درگیری طناب نخاعی و مغز، پرنوشی و پرادراری (Polyuria-Polydipsia)، هماتوری (Hematuria) در صورت درگیری کلیه‌ها و التهاب اتاقک قدامی چشم نیز در این بیماری گزارش شده است.
درضمن نشانه‌های غیر اختصاصی ازجمله تب، کاهش وزن، استفراغ، درگیری عقده‌های لنفاوی و بی‌اشتهایی نیز احتمال دارد در اثر آسپرژیلوز در سگ‌های بیمار ایجاد شوند.
یافته‌های کالبد گشایی و هیستوپاتولوژی
آزمون‌های هیستوپاتولوژیک جهت تشخیص قطعی آسپرژیلوز به‌کار می‌روند. گاهی اوقات برای مشاهده میکروارگانیسم عامل، رنگ‌آمیزی اختصاصی لازم است.
در کالبدگشایی گرانولوم و انفارکتوس‌های متعدد در اندام‌های مختلف در شکل منتشر این بیماری مشاهده می‌شود.
اکثر ضایعات کالبدگشایی و هیستوپاتولوژیک در عفونت منتشر، در کلیه‌ها، طحال و ستون مهره‌ها می‌باشد.
تشخیص آسپرژیلوز بینی در سگ
۱- شمارش کامل سلول‌های خون (CBC): با استفاده از CBC، افزایش تعداد گلبول‌های سفید به‌خصوص نوتروفیل‌ها و مونوسیت‌ها مشاهده می‌شود.
۲-عکسبرداری از بینی: به‌وسیله این روش افزایش رادیولوسنسی (Radiolucency) در محوطه مخروطی (Turbinate area) آرواره‌ای (Maxillary) و منقاری (Rostral) بینی مشاهده می‌گردد. (به سبب ازبین رفتن محوطه مخروطی بینی)، در این شکل از آسپرژیلوزه دانسیته‌های مخلوط در اثر تخریب محوطه مخروطی بینی، گرانولمای قارچی در بافت نرم و یا تجمع ترشحات در بینی در عکس رادیوگراف مشاهده می‌شود.
۳- سی‌تی اسکن CT(Computed tomography) و MRI (Magnetic resonance imaging): با استفاده از این روش‌های تشخیصی، میزان و شدت درگیری به‌دقت مشخص می‌گردد. به‌علاوه ارزیابی صفحه مشبک بدین وسیله مقدور می‌گردد. استفاده از روش‌های ذکر شده هنگامی‌که درمان به‌وسیله انفوزیون موضعی داروهای ضدقارچی مدنظر باشد، توصیه می‌شود.( شکل شماره ۲)
شکل شماره ۲- استفاده از سی‌تی اسکن جهت تشخیص آسپرژیلوز بینی
۴- رینوسکوپی (Rhinoscopy): توسط این روش گرانولومای قارچی به‌طور واضح قابل مشاهده است. همچنین تخریب محوطه مخروطی بینی (به شکل غار مانند) با رینوسکوپی مشاهده می‌شود.
در ضمن جمع‌اوری ترشحات جهت کشت، بررسی‌های سلولی و آزمون‌های هیستوپاتولوژیک بدین روش میسر می‌شود.
۵-کشت قارچ (Fungal culture): برای این منظور نمونه‌ها بایستی از ضایعات اختصاصی برداشت شوند. درضمن احتمال نتایج مثبت کاذب به‌علت وجود میکروارگانیسم در اکثر نقاط، وجود دارد. نتایج مثبت کشت بایستی به‌وسیله آزمون‌های سلول شناسی یا هیستوپاتولوژیک تایید شوند.
(شکل شماره ۳)
شکل شماره ۳- مشاهده میکرو کونیدی آسپرژیلوس در بررسی‌های سلول‌شناسی
۶- یافته‌های سرم‌شناسی: استفاده از روش‌هایی چون الایزا جهت تشخیص قطعی آسپرژیلوز بینی استفاده می‌شود. درصورت وجود نشانه‌های بالینی مشخص، کشت قارچی مثبت و شواهد رادیوگرافیک واضح، نتایج ذکر شده به‌وسیله روش‌های سرم شناسی تایید می‌گردند.
شایان ذکر است که نتایج مثبت کاذب و واکنش‌های متقاطع با گونه‌های جنس پنیسیلیوم (.Penicillium spp) به هنگام استفاده از روش‌های سرم‌شناسی، گزارش شده است.
کلیه روش‌های فوق جهت تشخیص آسپرژیلوز بینی به‌کار می‌روند ولی یافته‌های هیستوپاتولوژیک، تیترهای سرمی مثبت همراه کشت قارچی و یا تیترهای سرمی مثبت همراه نشانه‌های رادیوگرافیک مشخص و یافته‌های سلول‌شناسی واضح همراه مشاهده پلاک‌های قارچی در رینوسکوپی، عمده‌ترین روش‌های تشخیصی می‌باشند.
تشخیص آسپرژیلوز منتشر
شمارش کامل سلول‌های خون و بررسی تابلوی بیوشیمیایی سرم اغلب انعکاس‌دهنده درگیری اندام‌ها هستند و اختصاصی این عفونت نمی‌باشد. افزایش در تعداد گلبول‌های سفید خون (بالغ Leukocytosis) و کاهش در تعداد لمفوسیت‌ها (Lymphopenia) در این عفونت آشکار است.
ازدیاد گلبولین خون در موارد آسپرژیلوز مزمن یکی از نشانه‌های تشخیصی است. افزایش ازت اوره خون (BUN)، کراتین و فسفر، همچنین هماتوری و پیوری (Pyuria) در درگیری کلیوی ناشی از شکل منتشر گزارش شده است.
در ضمن در بررسی رسوب ادرار، رشته‌های قارچ نیز مشاهده می‌شود. در بررسی رسوب ادرار جهت تشخیص مناسب، بایستی نمونه‌های ادرار حدود ۲۴ تا ۴۸ ساعت در دمای اتاق باقی بمانند و در نهایت با رنگ‌آمیزی مناسب رشته‌های قارچ مشاهده شود.
همچنین ممکن است توسط عکسبرداری، ضایعات پرولیفراتیو حاصل از شکل منتشر در استخوان‌ها (مانند ستون مهره‌ها) مشاهده شوند. (شکل شماره ۴)
شکل 4- ضایعات پرولیفراتیو مهره‌های سینه‌ای در رادیوگراف سگ مبتلا به آسپرژیلوز
تشخیص تفریقی
آسپرژیلوز بینی بایستی از نئوپلازی، رینیت یا سینوزیت‌های باکتریایی، پنیسیلیوز (Penicilliosis)، جرب بینی سگ‌ها (PneumonysSoides caninum) و بیماری‌های دهانی تفریق شود.
شکل منتشر این عفونت نیز باید از استئومیلیت و دیسکواسپوندیلیت (DiskOSpondylitis) (ایجاد شده توسط گونه‌های جنس استافیلوکوکوس و بروسلا)، نئوپلازی نخاع، بیماری‌های دیسک بین مهره‌ای، نئوپلازی اسکلتی، پیلونفریت باکتریایی، پنومونی باکتریایی، علل ایجادکننده التهاب اتاقک قدامی چشم و سایر بیماری‌های قارچی عمومی بلاستومایکوز (Blastomycosis) و هیستوپلاسموز (Histoplasmosis) تفکیک شود.
درمان، پیشگیری و کنترل آسپرژیلوز سگ
جهت درمان آسپرژیلوز بینی، استفاده از داروهای ضدقارچ عمومی (همانند فلوکونازول Fluconazole یا ایتراکونازول Itraconazole) چندان موفقیت‌آمیز نبوده است، مگر آن‌که صفحه مشبک نفوذپذیر شده باشد.
درمان موضعی آسپرژیلوز به‌وسیله داروهای ضدقارچ موضعی انجام می‌شود. کلوتریمازول (Clotrimazole) در داخل بینی و حفرات سینوس برای مدت یک ساعت تحت بیهوشی عمومی انفوزیون می‌شود.
روش ذکر شده تاکنون مناسب‌ترین شیوه درمانی بوده است.
البته برخی دامپزشکان انیل کونازول (Enilconazole) را جهت درمان موضعی ترجیح می‌دهند.
جهت درمان موضعی، پیش از استفاده از کلوتریمازول برای پاکسازی فیزیکی ترشحات موکوسی چرکی و تحریک خفیف مخاط بینی، بایستی هر دو حفره بینی با استفاده از سرم فیزیولوژی گرم (گاهی اوقات همراه محلول ۱٪ لوگول Lugols iodine) شستشو شود.
درناژ نیز باید پیش از شستشو به‌وسیله داروهای ضدقارچ موضعی به‌خوبی کار گذاشته شود. (شکل شماره ۵)
شکل شماره ۵- شستشوی سینوس‌ها و حفرات بینی به‌وسیله داروهای ضد قارچ موضعی
درضمن برای انجام این مراحل، سگ بایستی حتما به پشت خوابانده شود. درنهایت حفرات بینی و سینوس‌ها بایستی با محلول کلوتریمازول پر شوند.
محلول باید حدود یک ساعت در حفرات باقی بماند.(یک سگ متوسط به حدود ۵۰ تا ۶۰ میلی‌لیتر کلوتریمازول برای هر طرف نیازمند است. پس از پایان شستشو جهت ترمیم حنجره و حلق، یک دوز کورتیکواسترویید (پردنیزون Prednisone) (0/5 mg/kg) استفاده می‌شود.
جهت شستشوی مناسب سینوس‌ها، استفاده از سی‌تی اسکن یا عکسبرداری توصیه می‌شود.
شایان ذکر است که کلوتریمازول حاوی پروپیلن گلیکول (Propylene glycol) و ایزو پروپیل الکل (Isopropyl alcohol) است که ممکن است باعث تحریک غشای مخاطی شوند (در حنجره و چشم ).
درضمن بلع کلوتریمازول سبب اتساع مری در برخی سگ‌ها می‌شود. دامپزشکان پیش از پایان بیهوشی عمومی بایستی اطمینان حاصل کنند که کلوتریمازول به‌طور کامل از سوراخ‌های بینی خارج شده باشد.
به‌علاوه هنگام شستشوی حفرات بینی و سینوس، بایستی چشم‌ها محافظت شوند. چنان‌چه کلوتریمازول به بافت‌های زیرجلدی (در طی انفوزیون به‌وسیله سوزن یا کاتتر قرار گرفته در سینوس‌های پیشانی) راه یابد، بافت صورت به‌طرز قابل توجهی دچار التهاب می‌شود (حدود ۲۴ ساعت دردناک خواهد بود).
کلوتریمازول به سبب اثرات مهاری آنزیم‌های میکروزومال کبدی، موجب طولانی‌تر شدن بیهوشی حاصل از پنتو باربیتال می‌شود.
درصورت آسیب دیدن صفحه مشبک، انفوزیون موضعی حفره بینی با هر دارویی ممنوع است و درمان عمومی توصیه می‌شود.
پایش آنزیم‌های کبدی در سگ‌هایی که برای مدت طولانی ایتراکونازول و فلوکونازول دریافت نموده‌اند، الزامی است. میزان موفقیت در درمان موضعی با کلوتریمازول حدود ۹۰% می‌باشد.
این میزان در صورتی‌که انفوزیون موضعی دو هفته پس از نخستین درمان تکرار شود، افزایش می‌یابد. (انفوزیون بار دوم در صورت مشاهده درگیری شدید سینوس و بینی در هنگام نخستین درمان موضعی، توصیه می‌شود).
در آسپرژیلوز شدید، درمان موضعی با کلوتریمازول برای چهار بار هر دو هفته یک بار توصیه می‌شود. در چنین مواردی، رینوتومی (Rhinotomy) و توربینکتومی (Turbinectomy) نیز استفاده می‌شوند.
پیش اگهی در آسپرژیلوز منتشر به‌خصوص در مورد سگ‌های نژاد ژرمن شفرد بسیار ضعیف می‌باشد. درمان عمومی طولانی مدت به‌وسیله ایتراکونازول و فلوکونازول ممکن است نشانه‌های بالینی عفونت در شکل منتشر را کاهش دهد ولی جهت درمان نهایی موثر نمی‌باشد.
نتیجه گیری
امروزه با پیشرفت دامپزشکی و پیدایش تکنیک‌های جدید، آسپرژیلوز با روش‌های گوناگونی قابل تشخیص و درمان می‌باشد. البته چنان‌چه بیان شد شکل منتشر این بیماری پیش آگهی مناسبی ندارد.
در پایان بایستی ذکر شود که صاحبان سگ‌های خانگی جهت پیشگیری از این بیماری، باید از رفت و آمد آزادانه سگ‌های خود به خارج از منزل، جلوگیری نمایند.
على ملکشاهی مقدم (دانش آموخته دکترای عمومی دامپزشکی، دانشگاه تهران)
پریناز نخبه زعیم (دانشجوی سال دوم دامپزشکی دانشگاه تهران)
عبدالعلی ملماسی (گروه علوم درمانگاهی، دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران)