به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ شترمرغ، بزرگ‌ترین پرنده موجود در کره زمین است و دارای بزرگ‌ترین تخم نیز است. به‌دلیل داشتن بال‌های رشد نکرده توانایی پرواز ندارد. ولی درمقابل، با داشتن پاهای قوی قادر است با سرعتی معادل 60 کیلومتر در ساعت بدود و سرعتش را بیش از ۱۰ دقیقه حفظ کند.
درصورتی که شترمرغ‌ها در شرایط مناسب و با سلامتی کامل نگهداری شوند قادرند تا بیش از40 سال بارور بمانند.
شترمرغ دارای محصولات با ارزشی مانند تخم، گوشت، چرم و پر است.
پرورش شترمرغ از سال ۱۸۹۰ در کشور آفریقای جنوبی به‌صورت جدی آغاز گردید و سپس در سایر نقاط دنیا گسترش یافت.
امروزه در بسیاری از کشورها پرورش شترمرغ انجام می‌شود. کشور ایران هم چند سالی است مبادرت به واردات این پرنده نموده و در امر پرورش آن گام نهاده است.
در طی چند سال گذشته مطالعاتی بر روی پارامترهای تولیدی، جوجه‌کشی، تغذیه و پرورش این پرنده صورت گرفته که توأم با موفقیت‌هایی در این زمینه بوده است.
مشخصات فیزیولوژیکی شترمرغ
یک شترمرغ نر، وزنی بالغ بر 63 الى ۱۳۰ کیلوگرم داشته و نوع ماده آن دارای وزن حدود ۱۰۰ کیلوگرم است.
رنگ پرهای شترمرغ بالغ نر سیاه و رنگ انتهای دم و پرهای آن سفید است. رنگ پرهای شترمرغ ماده و جوجه‌ها می‌تواند طوسی با سفید باشد.
گردن هر دو جنس نر و ماده شترمرغ تقریباً بدون پر است. پاها و گردن دراز شترمرغ‌ها، سرشان را 1/8 متر الی 2/75 متر بالاتر از زمین نگه می‌دارد.
شترمرغ‌ها دارای چشمان بزرگی هستند که به آنها امکان می‌دهد که بتوانند دشمنان خود را به‌خوبی زیر نظر بگیرند.
پاهای شترمرغ بسیار قوی و مانند سایر پرندگان بدون پر است. بیشتر پرندگان دارای چهار انگشت در هر پای خود هستند در حالی که شترمرغ فقط دارای دو انگشت در هر پا است.
زمانی که شترمرغ بال‌های خود را باز می‌کند فاصله بین بال‌ها به ۲ متر می‌رسد. آنها توسط این بال‌های بزرگ برای جوجه‌های خود سایه و پناهگاه ایجاد می‌کنند.
لب‌های شترمرغ مسطح و پهن بوده و سرشان راست و مستقیم است. آنها دارای کیسه غذا و صفرا نبوده و سیستم ادرار و مدفوعشان از یکدیگر جداست.
در حالت کلی شترمرغ‌ها از سن ۲ الی 4 سالگی به بلوغ می‌رسند.
قد یک شترمرغ بالغ نر حدود 1/8 الی 2/8 متر و قد شترمرغ بالغ ماده 1/8 الى ۲ متر است.
شترمرغ‌ها در دو سال اول زندگی‌شان هر سال ۲۸ سانتی‌متر قد کشیده و 45 کیلوگرم وزن اضافه می‌کنند.
زیستگاه شترمرغ
زیستگاه اولیه و خاستگاه اصلی شترمرغ آفریقای شمالی، قسمت‌های جنوبی صحرای آفریقا، آفریقای شرقی، جنگل‌های جنوبی آفریقا و آسیای صغیر بود.
اما بعدها کم‌کم در مناطق بیابانی و نیمه بیابانی آفریقای جنوب غربی نیز مشاهده شدند.
رفتارشناسی
شترمرغ‌ها در طول زمستان عادت دارند، به‌تنهایی یا به صورت جفت زندگی کنند.
در فصول جفت‌گیری یا در فصل‌های خشک آنها در گروه‌های ۵ الی ۵۰ تایی زندگی می‌کنند. در یک گروه ۵۰تایی یک ماده مانند یک ملکه زندگی می‌کند.
شترمرغ‌ها در طول روز و بعضاً در شب‌های مهتابی، در علف‌زارها می‌مانند.
آنها قدرت بینایی و شنوایی بسیار بالایی داشته و با استفاده از این توانایی خاص، قادر هستند نسبت به موقعیت و اعمال دشمنانشان درک و شناخت کامل داشته و به این ترتیب خود را از خطر شیر و سایر حیوانات درنده در امان نگه‌دارند.
به هنگام حمله حیوانات وحشی، یک شترمرغ قادر است با سرعت بسیار بالای ۷۰ کیلومتر در ساعت بدود. در بین حیوانات دو پا، شترمرغ‌ها سریع‌ترین حیوانات هستند.
به هنگام دویدن، بال‌های یک شترمرغ مانند سکان هواپیما عمل می‌کنند. بنابراین آنها به‌راحتی و خیلی سریع می‌توانند جهت خود را به هنگام دویدن تغییر دهند. همچنین به هنگام دو، هر قدم شترمرغ می‌تواند بین 3/048 الی 4/572 متر برسد.
در میان حیوانات وحشی، شترمرغ ها ازلحاظ سرعت در رده دوم قرار دارند. هنگام دفع، این حیوانات سر و گردنشان را در زمین فرو می‌کنند.
تغذیه شترمرغ
شترمرغ‌ها، پرندگانی علف‌خوار هستند و رژیم غذایی آنها شبیه نشخوارکنندگان است. یونجه و ذرت درصد بالایی از ترکیب غذایی شترمرغ را شامل می‌شود.
به‌دلیل دارا بودن روده‌های دراز و طویل، قدرت هضم بالا را در خصوص مواد فیبری دارند.
جوجه‌ها معمولاً تا یکی دو روز بعد از هچ احتیاج به تغذیه نداشته و سپس از غذای با پروتئین ۲۳٪ شامل کنسانتره و علوفه خشک به صورت کرامبل تغذیه می شوند. استفاده از یونجه سبز در طول دوره رشد، از اهمیت خاصی برخوردار است. تا سه ماهه اول پرورش میزان یک کیلو خوراک در شبانه روز با ۲۳٪ پروتئین و تا شش ماهگی به‌طور متوسط 1/8 کیلوگرم خوراک با پروتئین ٪۲۰ کافی است.
شترمرغ‌ها از شش ماهگی تا رسیدن به سن بلوغ (2/5 سالگی) به‌طور متوسط روزانه 2/5 کیلوگرم دان به‌صورت پلت شامل علوفه خشک آسیاب شده و کنسانتره می‌خورند (۸ قسمت کنسانتره + یک قسمت علوفه خشک آسیاب شده).
شترمرغ‌ها نیز مانند مرغ، گاهی اوقات جهت هضم بهتر غذا مقداری سنگ‌ریزه می‌خورند به‌نحوی که در شکم یک شترمرغ بالغ حدود 1 کیلوگرم سنگ‌ریزه یافت می‌شود.
شترمرغ‌ها می‌توانند چند روز بدون آب زنده بمانند. آنها آب را از سبزیجات و علوفه‌ای که تغذیه می‌کنند، جذب می‌کنند.
جیره غذایی شترمرغ‌های پرواری با شترمرغ‌هایی که جهت گله مادر نگهداری می‌شوند تفاوت دارند.
معمولاً شترمرغ‌های گوشتی در سن یک سالگی قابل عرضه به بازار هستند و حدود ۱۰۰ تا ۱۲۰ کیلوگرم وزن دارند و کیفیت گوشت در سن یک سالگی مطلوب‌تر از هر زمان است.
از هر لاشه حدود ۵۰ کیلوگرم گوشت استحصال می‌شود. غذای شترمرغ‌هایی که جهت گله مادر نگهداری می‌شوند به‌طور متوسط روزانه با خوردن 4 کیلوگرم خوراک شامل کنسانتره و یونجه خشک و همچنین از طریق چرای یونجه سبز تأمین می‌شود.
شترمرغ علاقه فراوانی به چریدن در مزارع یونجه دارد به همین جهت در پرورش شترمرغ کاشت یونجه را بایستی مدنظر قرار داد.
ضریب تبدیل مواد غذایی در سنین مختلف تفاوت دارد در سنین اولیه رشد 1/8 و در 3 ماهگی 2/5 و در 6 ماهگی حدود ۸ است.
باتوجه به اینکه تغذیه شترمرغ در کیفیت پوسته، پر و گوشت پرنده تأثیر مستقیم دارد چنانچه در تغذیه این پرنده دقت کافی مبذول نگردد، بر کیفیت پوست و گوشت اثر منفی گذاشته و سودآوری آن مورد تردید واقع خواهد شد.
جدول ۱- یک نمونه جیره غذایی شترمرغ در دوران پرورش (تا 2/5 سالگی)
|
درصد |
نوع خوراک |
|
47 |
ذرت دانه‌ای |
|
41/8 |
یونجه خشک |
|
2 |
پودر استخوان |
|
7 |
پودر ماهی |
|
2 |
منو کلسیم فسفات |
|
0/2 |
نمک |
محوطه نگهداری شترمرغ
اساساً باید گفت که هرچه محوطه بزرگ‌تر باشد بهتر است، اما بهره گرفتن از محیط بسیار بزرگ، هزینه‌های زیادی دارد بنابراین باید تصمیم عاقلانه‌ای برای اندازه محوطه گرفت.
کمیته رعایت حقوق حیوانات در انگلیس پیشنهاد می‌کند که هر آکر (0/4 هکتار) نباید بیش از ۱۲ شترمرغ باشد.
این میزان بیشترین حد را نشان می‌دهد شترمرغ طبیعتاً از محیط های باز استقبال می‌کند.
واضح است که شترمرغ‌هایی که در مزارع نگهداری می‌شوند از محیط های بزرگ استفاده نمی‌کنند (حتی اگر قیمت زمین کم باشد) اما این پرنده باید فضای کافی برای قدم زدن، دویدن، به دنبال علوفه رفتن و حرکت نر و ماده برای انتخاب یکدیگر را داشته باشند.
بنابراین حداقل فضا برای ۲ با ۳ شترمرغ بالغ (یا یک شترمرغ نر و ۲ ماده) ۵۰۱ هکتار است (برابر با 0/25 اکر).
اگر تعداد بیشتری در یک فضا نگهداری شوند مسلماً محوطه باید بزرگ‌تر شود. یعنی حداقل 0/3 هکتار برابر با 0/75 اکر برای 4 تا 6 شترمرغ و 0/6 هکتار برابر با 1/5 اکر برای ۸ تا ۱۲ پرنده و این روند به همین ترتیب به‌نسبت ادامه می‌یابد.
البته لازم به ذکر است که شترمرغ در فضای مناسب بهتر جفت‌گیری می‌کند (یعنی محوطه‌ای بیش از حداقل میزان بیان شده).
فضاهای مناسب با جذب مناسب آب و کف ماسه‌ای را باید برای فضای تولیدمثل شترمرغ انتخاب کرد.
اطراف این محوطه باید با ارتفاعی حداقل برابر 1/5 متر محصور شود. این حصارها باید چوبی یا سیمی باشند. گوشه‌های محوطه باید ترجیحاً گرد باشد که خطرات برخورد و ضربه دیدن را کاهش دهد.
پیشنهاد می‌شود که فضایی مثل راه‌رو بین حصارهای محوطه‌ها وجود داشته باشد تا بدین ترتیب از جنگ و درگیری بین شترمرغان نر جلوگیری شود .
جفت‌گیری
در حالت کلی شترمرغ‌ها در حدود ۲ الى 4 سالگی به سن بلوغ و جفت‌گیری می‌رسند که در این میان شترمرغ ماده 6 ماه زودتر از شترمرغ نر، به این مرحله می‌رسد.
فصل جفت‌گیری از فروردین با اردیبهشت تا مهر طول می‌کشد. این پروسه تولیدمثل می‌تواند بسیار وابسته به شرایط دمایی باشد.
یک شترمرغ نر می‌تواند با ۲ الى ۷ شترمرغ ماده جفت‌گیری نماید.
رفتار جفت‌گیری شترمرغ
شترمرغ‌های نر آمادگی خود را برای تولیدمثل با افزایش رنگ قرمز منقار، گردن، پوست پاها خصوصاً قسمت جلویی ساق پاهایشان نشان می‌دهند.
آنها همچنین شروع به صدا درآوردن از قسمتی کرده که کیسه‌های هوای گردنشان را باد می‌کنند و صدای آوازی با فرکانس پایین تولید می‌کنند که در کیسه هوا پیچیده می‌شود.
ماده‌ها هم هوشیارتر می‌شوند و با قدم‌های آهسته در محدوده قلمروشان حرکت می‌کنند.
در حالی‌که در نرها رفتار بال‌زنی (گردن را راست نگه داشته، دم به سمت بالا و با قدم‌های پرنده، سرش به جلو و عقب می‌رود) افزایش می‌یابد و بال‌ها را می‌چرخانند (بال‌ها را یکی درمیان به پشت خود می‌زنند).
نزدیک شدن انسان به کنار حصارها می‌تواند با صدا در آوردن و نمایش مقدماتی جفت‌گیری نرها همراه باشد به‌طوری که وقتی پرنده نر با انسان مواجه می‌شود پرهایش را به جلو آورده و ممکن است آنها را به حصار بزند.
مرحله بعد رقص جفت‌گیری است. در این زمان بر روی ران‌هایش می‌نشیند بال‌هایش را باز کرده و گردنش را به سمت پشتش به این طرف و آن طرف می‌اندازد و اغلب گردنش را باد می‌کند.
این رفتارهای پرنده نر برای ماده‌ها نشانه‌هایی جهت جفت‌گیری و برای انسان‌ها نشانه‌ای بر مالکیت قلمرو است.
آغاز رابطه جفت شدن میان هر دو جنس نر و ماده با پایین انداختن سرها، به‌هم زدن منقارها و به سمت پایین و جلو آوردن بال‌ها، انجام می‌شود. اغلب، این رفتارها در محوطه قلمرو انتخابی مشاهده می‌شود.
ابتدا پرنده نر برای ماده شروع به رقص جفت‌گیری می‌نماید و اگر ماده علاقه‌مند به جفت‌گیری باشد منقارش را به‌هم می‌زند و سر و بال‌هایش را به سمت پایین می‌آورد و سپس روی زمین می‌نشیند در حالی‌که دمش را به سمت بالا نگه داشته است.
در پاسخ به این حرکات پرنده نر برای جفت‌گیری روی پاها می‌ایستد و بر روی پنجه‌های انگشت پا بر روی زمین ضربه می‌زند، در حالی‌که بال‌هایش را به سمت بالا و پهلو باز کرده و نگاه داشته است.
پرنده نر با گذاشتن پای چپش روی پشت ماده نشسته و بر قسمت ران بدن ماده سوار می‌شود.
فرورفتن آلت تناسلی نر توسط بالا و پایین رفتن دم انجام می‌گیرد، وقتی حرکات دم (دم به سمت پایین قرار گرفت) در نر ثابت شد، نشان‌دهنده آن است که پرنده نر موفق به جفت‌گیری شده است.
عمل جفت‌گیری در نر با نمایشی شبیه رقص جفت‌گیری روی پرنده ماده و انزال با صدای خرخر گلویی پرنده نر همراه است (ماده نیز ممکن است در برخی مواقع نوک‌های خود را در طول جفت‌گیری به‌هم بزند).
هنگامی که جفت‌گیری کامل شد، نر می‌ایستد و به‌سادگی حرکت می‌کند.
هرچند بیشتر موارد جفت‌گیری به این شیوه و صورت می‌گیرد، مراتب آن می‌تواند در هر نقطه‌ای آغاز شود و ماده با نشستن روی زمین، نر را به جفت‌گیری تشویق می‌کند.
جفت‌گیری در شترمرغ‌ها نسبتاً کم صورت می‌گیرد، شاید به‌طور میانگین فقط یک بار در روز، مشاهدات نشان داده است که این عمل از الگوی روزانه خاصی پیروی نمی‌کند.
تخم‌گذاری
یک تخم شترمرغ به‌طور متوسط حدود 15 سانتی‌متر طول و ۱۳ سانتی‌متر عرض داشته و پوسته آن به رنگ کرمی براق است.
همچنین تعدادی نقاط ریز بر روی پوسته تخم شترمرغ وجود دارد.
در طول روز و شب هر دو شترمرغ نر و ماده یکی پس از دیگری بر روی تخم خوابیده، به هچ آنها کمک می‌کنند.
هچ تخم شترمرغ حدود ۳۵ الی 45 روز طول می‌کشد. شترمرغ نر از جوجه‌ها مراقبت کرده و به آنها غذا خوردن یاد می‌دهد.
در حیات‌وحش، تنها تعداد کمی از جوجه شترمرغ‌ها شانس زنده ماندن دارند چراکه همواره حیوانات درنده مانند شیر، روباه، لاشخور و ... در کمین آنها هستند.
جمع آوری و نگهداری تخم
تخم‌ها معمولاً جمع‌آوری می‌شوند و برای جوجه‌کشی نگهداری می‌شوند. این مطلب امری عادی در شرکت‌ها و در مزارع تجاری است.
تخم‌ها جمع‌آوری می‌شوند تا به تعدادی برسند که یک دستگاه جوجه‌کشی را پر کند.
نگهداری صحیح تخم‌ها قبل از قرار گرفتن در دستگاه به اندازه خود عملیات جوجه‌کشی اهمیت دارد.
جابه‌جایی‌های شدید و بی‌دقتی در حمل و نقل باعث آسیب دیدن ساختار داخلی تخم می‌شود و به جنین صدمه می‌زند.
پس از حمل و نقل پیشنهاد می‌شود که تخم‌ها را برای مدت ۲۶ ساعت قبل از قرار دادن در دستگاه بی‌حرکت بگذارید.
آلودگی‌های باکتری ممکن است یک تخم کاملاً سالم را خراب کند و ازبین ببرد. باکتری می‌تواند ازطریق روزنه‌ها روی سطح پوسته تخم‌مرغ وارد شود. این مساله در صورتی‌که تخم کثیف یا خیس باشد سرعت بیشتری پیدا می‌کند.
دیمینگ و انجل (۱۹۹۹) پیشنهاد کردند که به‌منظور بالا بردن سودآوری باید تولید (باروری و جوجه‌آوری و قدرت زنده‌مانی جوجه‌ها) را به‌طور معنی‌داری افزایش داد.
تغذیه جوجه‌های شترمرغ
جوجه‌های شترمرغ نیازمند مراقبت خاصی، بخصوص در ۸ هفته اول زندگی هستند. در هفته اول، جوجه شترمرغ‌ها باید در مکانی با دمایی مابین ۲۸۰ الی ۳۰۰ درجه سلسیوس بمانند.
در هفته اول، روزی 3 الی 4 بار به جوجه‌ها غذا بدهید. در سه هفته بعدی دمای اتاق محل پرورش جوجه شترمرغ‌ها باید حداقل ۳۰۰ درجه سلسیوس باشد.
تأمین جیره غذایی شترمرغ بسیار سخت و پرهزینه است. شما باید قادر باشید آمینو اسیدهای ضروری، پروتئین و برخی مواد غذایی دیگر را برای جوجه‌ها تأمین کنید .
برگرفته از مجله دنیای کشت و صنعت
منابع: ١- حمیدیه، هرمز اصول علمی و عملی پرورش جوجه شترمرغ.
2- نیک‌خواه، نوراله پرورش شترمرغ به زبان ساده با نکات کاربردی ۱۳۹۰.
3- Deeming D.C. 2002. The rise and fall of ratite production.
4- Deeming D.C. 1999. The Ostrich, biology, prodduction and health.
5- ostrichicc . com