مایکوتوکسین ها و اثرات آنها روی دام، طیور و انسان

به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ به تعریف سازمان بهداشت جهانی، مایکوتوکسین‌ها، سمومی هستند که به‌طور طبیعی، به‌وسیله برخی از کپک‌ها تولید و در مواد غذایی یافت می‌شوند.

کپک‌ها روی انواع مختلف گیاهان، در کشتزار، و روی مواد غذایی، مانند غلات، دانه‌ها، ادویه‌ها، میوه‌های خشک، سیب، دانه قهوه، معمولاً در هوای گرم و مرطوب چه پیش از برداشت محصول، و چه پس از آن، رشد می‌کنند.

بیشتر مایکوتوکسین‌ها مواد شیمیایی باثباتی هستند که در روند فرآوری غذا هم از میان نمی‌روند.

صدها گونه مایکوتوکسین تاکنون شناخته شده‌اند، اما آسیب زننده‌ترین آنها، به انسان، دام و طیور:

افلاتوکسین‌ها، اُکراتوکسین A، پاتولین، فومونیسین، زیرالنون، و نیوالنون و دیاکسی نیوالنون هستند.

مایکوتوکسین‌ها می‌توانند یا مستقیماً با خوردن خوراک آلوده به سموم، به انسان، دام و طیور منتقل شوند، یا به گونه‌ای غیرمستقیم از فرآورده‌های دامی و طیور که خوراک آلوده به مایکوتوکسین خورده باشند به انسان منتقل گردند.

افلاتوکسین‌ها (Aflatoxin)

افلاتوکسین‌ها از میان مایکوتوکسین‌ها، مسموم‌کننده‌ترین آنها هستند که به وسیله برخی کپک‌ها (آسپرژیلوس فلاووس، آسپرژیلوس پارازیتیکوس) تولید می‌شوند. این کپک‌ها، در خاک، سبزیجات در حال فساد، علوفه خشک، و غلات رشد می‌کنند.

محصولات کشاورزی که معمولاً به وسیله آسپرژیلوس‌ها آلوده می‌شوند شامل ذرت، سورگوم، گندم و برنج، دانه سویا، بادام زمینی، دانه آفتابگردان، پنبه دانه، پسته، بادام، گردو، بادام برزیلی، نارگیل، و ادویه‌ها (فلفل سیاه، دانه گشنیز، زنجبیل، و زردچوبه) می‌باشند.

خوردن دوز بالایی از افلاتوکسین‌ها می‌تواند به مسمویت حاد بیانجامد و زندگی انسان، دام یا طیور را با خطر مرگ روبرو کند. افلاتوکسین‌ها، می‌توانند اثر سمی روی ژن جانوران بگذارند و با آسیب زدن به  DNAآنها، سرطان کبد ایجاد کنند. شواهدی نیز در دست است که افلاتوکسین‌ها می‌توانند در انسان سرطان کبد پدید بیاورند.

بیشتر بدانیم:
درباره سم آفلاتوکسین چه می‌دانید؟
مواد ضدتغذیه‌ای و مایکوتوکسین‌ها
مایکوتوکسین‌ها چگونه باعث ضرر اقتصادی می‌شوند؟

اکراتوکسین (Ochratoxin)

اکراتوکسین A که به هنگام انبار کردن مواد خوراکی ایجاد می‌شود را آسپرژیلوس‌ها، و پنی‌سیلیوم‌ها تولید می‌کنند و بیشتر مواد خوراکی انبار شده دام و طیور به این مایکوتوکسین آلوده می‌شوند.

دانه‌های غلات و فرآورده‌های آنها، دانه قهوه، آب انگور و فرآورده‌های خشک انگور، شراب و ادویه‌ها ممکن است به اکراتوکسین آلوده باشند.

خوراک آلوده به اکراتوکسین روی دام و طیور اثرات منفی شدید گوناگونی برجای می‌گذارد که حساس‌ترین آنها که می‌توان شناسایی کرد: مسمومیت مرگبار کلیه‌ها، و تضعیف شدید ایمنی است. با این که شواهد روشنی از تأثیر اکراتوکسین A روی جانوران  در دست است، اما نشانه‌ای از تأثیر آن روی کلیه انسان در دست نیست.

پاتولین (Patulin)

پاتولین نیز یکی از مایکوتوکسین‌هایی است که به‌وسیله انواع کپک‌ها، به ویژه آسپرژیلوس‌ها، پنیسیلیوم و بیسوکلامیس (Byssochlamys) تولید می‌شود.

پاتولین، بیشتر در سیب فاسد شده و آب‌میوه و فرآورده‌هایی که از سیب آلوده تولید می‌شوند، دیگر میوه‌های کپک‌زده، غلات و دیگر مواد خوراکی آلوده به کپک‌ها تولید می‌شوند.

نشانه‌های مسمومیت حاد پاتولین در دام و طیور،شامل آسیب به کبد، طحال، کلیه‌ها و آسیب به سیستم ایمنی آنها است.

در انسان، دل بهم‌خوردگی، آشفتگی دستگاه گوارش، و تهوع گزارش شده است. اینکه آیا مسمویت با پاتولین روی DNA ژن  انسان تأثیر می‌گذارد و سرطان ایجاد می‌کند هنوز اثبات نشده و در دست بررسی است.

فوزاریوم (Fusarium)

فوزاریوم‌ها از دیگر تولیدات کپک‌ها هستند که بیشتر در خاک به‌سر می‌برند و یک سری سموم گوناگون تولید می‌کنند، مانند: دی‌اکسی‌نیوالنون (DON)، نیوالنون (NIV) و سموم T2، HT2، زیرالیون (ZEN) و فومونیسین.

تشکیل کپک، و سموم فوزاریوم روی انواع محصولات غلات، به‌ویژه غلاتی که در هوای ملایم، در آمریکا، اروپا، و آسیا کشت و برداشت شده‌اند پیش می‌آید.

تشکیل سموم متفاوت از انواع فوزاریوم‌ها به نوع غلات بستگی دارد. برای نمونه DON و ZEN بیشتر روی گندم، T2 و ZH2، روی جو دو سر، فومونیسین روی ذرت انجام می‌گیرد.

تأثیرات گزارش شده آثار مسمومیت با فوزاریوم‌ها روی دام و طیور، سرکوب شدن سیستم ایمنی، و ناباروری، مسمومیت در کبد و کلیه هستند.

تأثیر این سموم روی انسان دامنه گسترده‌تری دارد که شامل حساسیت شدید پوستی، آسیب به موکوس روده که سبب اسهال می‌شود، و سرطان مری نیز به این سموم گزارش شده است.

چگونه می‌توانیم مایکوتوکسین‌ها را به کمترین اندازه برسانیم؟

مهم است بدانیم کپک‌هایی که مایکوتوکسین‌های گوناگون را تولید می‌کنند، نه تنها در رویه این محصولات رشد می‌کنند بلکه می‌توانند به درون آنها نفوذ نمایند.

کپک‌ها معمولاً روی موادی که به‌خوبی خشک شده و در جای خشک مناسب انبار شده باشند، به خوبی رشد نمی‌کنند، بنابراین، خوب خشک کردن، و در جای خشک و پاکیزه انبار کردن، یکی از کارهای کارآمد برای جلوگیری از رشد کپک‌ها و تولید مایکوتوکسین‌ها است.

برای کاستن از خطر مسمومیت مایکوتوکسین‌ها، انجام نکات زیر پیشنهاد می‌شود:

1ـ انبار غلات، به‌ویژه ذرت، گندم، سورگوم و برنج و دیگر موادی که در بالا گفته شد را مرتباً سرکشی کنید. هرچه را که گمان می‌کنید شاید با افلاتوکسین آلوده باشد جدا کنید و دور بریزید.

دنبال نشانه‌های آلودگی: تغییر رنگ، کپک، و تغییر شکل دانه‌ها بگردید.

2ـ از آسیب دیدن دانه‌های غلات، هنگام خشک کردن و انبار کردن بپرهیزید زیرا دانه‌های زخمی در برابر حمله کپک‌ها آسیب‌پذیرتر هستند.

3ـ دانه‌های غلات و دیگر مواد خوراکی کهنه را نخرید. هرچه تازه‌تر، سالم‌تر هستند.

4ـ اطمینان یابید که مواد خوراکی در انبار مناسب خشک، خنک و بدون حشرات نگهداری می‌شوند.

5ـ مواد خوراکی برای جیره را مدت زیادی در انبار نگه ندارید و هرچه زودتر مصرف کنید.

6ـ مواد متنوع را برای جیره بکار ببرید زیرا هم خطر مایکوتوکسین کمتر می‌شود، و هم جیره را مغذی‌تر می‌کند.

سازمان بهداشت جهانی  (WHO)

کمیته مشترک WHO و FAO 

منبع: نیکوتک