به گزارش «سرویس دامپزشکی» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ به نقل از حکیم مهر؛ بلایای طبیعی و آمادگی برای مدیریت و پاسخ به آنها یکی از مهمترین وظایف دامپزشکان است. بلای طبیعی همانگونه که برای انسان‌ها مخاطره‌آمیز و مرگ‌بار است برای حیوانات نیز دقیقاً همینطور می‌باشد. این بلایا شامل شامل باد و طوفان، سیل، زلزله، نشت مواد شیمیایی و یا حملات تروریستی بوده و در این بین دامپزشکان نقش حیاتی در پاسخ‌دهی و بهبود و ترمیم خسارات ناشی از آنها را در طول رخداد و یا زمان پس از رخداد را بر عهده خواهند داشت. همچنین دامپزشکان نقش بسیار مهمی در ترویج و کمک به آمادگی در این مواقع بر عهده دارند تا بتوان تاثیر این حوادث را بر انسان‌ها و دام‌ها کاهش دهند.
باتوجه به اینکه در چند سال گذشته تغییرات اقلیمی موجب ایجاد سیل‌های بسیار ویرانگر در نواحی مختلف ایران، از بازرگان تا چابهار و از سرخس تا دزفول، شده است و روند رو به گسترش این بلایا باعث شده تا سازمان دامپزشکی کشور نتواند به رویه‌ی فعلی درخصوص مقابله با بلایای طبیعی ازلحاظ سرویس‌های دامپزشکی ادامه داده و می‌باید رویه‌ی مستند و مشخصاً مشارکتی را در برنامه کاری قرار دهد تا به نتیجه‌ی مورد رضایت مردم و دامداران دست یابد.
بلایای طبیعی باعث چندبرابر شدن مشکلات و مخاطرات نسبت به حالت عادی می‌شوند؛ شیوع بیماری‌های عفونی و یا مدیریت دام‌ها ازجمله مخاطراتی است که پیش می‌آید و دامپزشکان به دلیل آموزش‌های ویژه در خصوص مهارت‌های کلینیکی، توانایی بسیار بالایی در خصوص پذیرفتن مسئولیت در بلایای طبیعی دارند. پتانسیل‌های بالقوه دامپزشکان وظایف مهمی قبل، حین و بعد از بلایای طبیعی را برای آنها ایجاد می‌کند؛ بعضی از این مسئولیت‌ها عبارتند از:
1- حل مشکلات رایج در بسیاری از بلایای طبیعی
2- کنترل ناقلین بیماری‌ها
3- کنترل سرایت و انتقال بیماری
4- مدیریت گله‌های دام
5- مراقبت‌های بهداشتی دام
6- اجرای برنامه جستجو و نجات
7- کنترل دام‌ها در شرایط بحرانی
8- مدیریت زنجیره تامین نیازهای بهداشتی
9- مدیریت توزیع و انتشار اطلاعات
10- ارزیابی مخاطرات
11- برنامه‌ریزی‌های قبل از مخاطرات
و علاوه بر اینها دامپزشکان نقش اصلی را در زمینه گزارش، مراقبت و مطالعه‌ی موارد بیمار یا مشکوک و یا رخداد بیماری‌هایی که ازنظر بهداشت عمومی از اهمیت بالایی برخوردارند، بر عهده دارند:
1- همکاری با مقامات رسمی محلی و مقامات بهداشتی و دامپزشکی
2- انجام اقدامات کنترلی شامل اجرای ایزوله‌سازی و قرنطینه دام بر اساس دستورات مقامات محلی
3- جمع‌آوری اطلاعات از صاحبان دام، باغ‌وحش‌ها و حیات وحش کلینیک‌های بخش خصوصی و انتشار این اطلاعات به سمت مقامات رسمی که به آن نیاز دارند
4- آموزش و مشاوره به صاحبان دام در خصوص بیماری‌های قابل انتقال بین انسان و دام، کنترل، تشخیص، اقدامات پیشگیری‌کننده و درمان آنها
5- آموزش و تشویق صاحبان دام برای استفاده از تکنیک‌های تشخیص همیشگی دام‌هایشان همچون استفاده از میکروچیپ، تگ زدن و تاتو
6- جمع‌آوری و مدون‌سازی پرونده الکترونیک دامداری‌ها دررابطه با ثبت وقایع بهداشتی و واکسیناسیون
7- آموزش بهره‌برداران در خصوص تهیه و آماده‌سازی کیت‌های مورد نیاز در مواقع بحران
8- تشویق افراد برای استفاده از قلاده همراه با سگمنت‌های هویتی برای تفکیک دام‌های بدون صاحب از صاحب‌دار
9- راهنمایی دامداران برای به اشتراک‌گذاری منابع فارم‌ها با یکدیگر در مواقع بحران
10- موقعیت‌یابی مکانی برای بهترین و حفاظت‌شده‌ترین قسمت فارم‌های پرورشی در هنگام بحران
11- مشارکت در تیم‌های محلی و یا منطقه‌ای مقابله با رخداد بلایای طبیعی
دامپزشکان چه در بخش خصوصی و چه در بخش دولتی نقش بسیار حیاتی و مهمی را در مراقبت از گله‌های دام برعهده دارند تا از امنیت و ایمنی زنجیره غذایی ملت ایران حفاظت کنند، ازین‌رو فعالان حرفه دامپزشکی در این کشور باید برای هرگونه بلایای طبیعی آماده بوده و به همین منظور شایسته است تا این حرفه و فعالان آن به‌شکل یک بدنه واحد و در چهارچوب بخش دولتی و بخش خصوصی و دامپزشکی ارتش به این وظایف به‌درستی عمل نموده و فعالیت هریک از بخش‌های آن در سگمنت‌های مختلف به‌عنوان حمایت‌کننده بخش‌های نظیر آن در مناطق آسیب‌دیده عمل کنند و از انجام حمایت به شکل موسسات خیریه و یا سلبریتی‌وار و بصورت انفرادی پرهیز کرده و جنبه‌ای کاملاً حرفه‌ای از حمایت بهداشتی را خفظ کنند.
بخش‌های مختلف چون سازمان نظام دامپزشکی به‌عنوان متولی بخش خصوصی، سازمان دامپزشکی کشور به‌عنوان متولی بخش دولتی و دامپزشکی ارتش به‌عنوان نیروی پیشرو باید در مواجهه با بلایای طبیعی دفتر مشترکی را برای هماهنگی داخل حرفه‌ای کنند تا در زمان رخدادهای طبیعی ازهدر رفت پتانسیل واحد این حرفه در اثر حرکت‌های مستقل و معمولاً غیرمنسجم جلوگیری شود؛ همانند آنچه در زلزله کرمانشاه و توسط همکاران نظام دامپزشکی در هماهنگی میان بخش خصوصی استان کرمانشاه رخ داد که متاسفانه هنوز مکتوب نشده است.
وظیفه و نقش حرفه دامپزشکی در کشور ایران در زمان بلایای طبیعی
1- بخش دولتی (شامل سازمان دامپزشکی کشور، جهاد کشاورزی و وزارت بهداشت و سازمان محیط زیست) وظیفه دارند تا اطلاعات رخداد بلایای طبیعی را برای هماهنگی بین بخش‌های مختلف این حرفه، میان اعضای آن همچون نظام دامپزشکی، سندیکاها و انجمن‌های حرفه‌ای منتشر کنند و از دپوی اطلاعاتی که معمولاً بعد از مدتی رسیدگی و عمل نشده و درنهایت فراموش می‌شود، به شدت پرهیز کنند.
2- همکاری با نظام دامپزشکی استان و نواحی آسیب‌دیده از بلایای طبیعی و یا حتی تک‌تک دامپزشکان شاغل در این حرفه به‌عنوان آشناترین و تاثیرگذارترین افراد در منطقه آسیب‌دیده و دانشکده‌های دامپزشکی موجود قادر است نقش اساسی در تامین اطلاعات مورد نیاز برای عمل فراهم کند.
3- استفاده از منابع و اطلاعات موجود در اخبار و مطالب علمی، همچنین استفاده از تجربه افراد متخصص در زمینه دامپزشکی و مدیریت بحران در هنگام بلایای طبیعی، می‌تواند راهگشا باشد.
4- سه حوزه اصلی در رابطه با دام‌های تحت تاثیر قرار گرفته از سیل عبارتند از: دامداری‌ها و دام‌های روستایی شامل دام‌های خانگی یا اهلی، مراکز پرورش دام و طیور صنعتی و حیوانات حیات‌وحش و یا حیوانات حاشیه شهرها و روستاها مانند سگ‌های بدون صاحب.
5- حوزه تحت تاثیر قرار گرفته ازنظر بهداشت عمومی دامپزشکی و مبارزه با حوادثی نظیر بیماری‌های مشترک، عفونت‌های شایع و آلودگی‌های عفونی شایع در زمان بلایای طبیعی که قابلیت انتقال به انسان را نیز دارند.
6- نقش دامپزشکان در بلایای طبیعی ازلحاظ زمان‌بندی به سه بازه زمانی قبل از وقوع رخداد طبیعی، زمان وقوع رخداد و پس از وقوع بلایای طبیعی تقسیم می‌شود و متاسفانه درحال حاضر فقط به بخش زمان وقوع رخداد، آن‌هم بصورت کلیشه‌ای توجه می‌شود و دو بازه زمانی مهم یعنی قبل و پس از رخداد به‌خاطر عدم اهمیت از دیدگاه خبری و رسانه‌ای به فراموشی سپرده می‌شود.
7- شناخت شرایط اقلیمی هر منطقه و آمادگی برای پاسخگویی به آن از جمله وظایف بخش دولتی در هر استان کشور است و این آمادگی شامل دپوی مناسب تجهیزات و اقلام بهداشتی مورد نیاز در هر استان و منطقه بصورت مجزا و نه در انبارهای مرکزی سازمان دامپزشکی کشور و بصورت مدیریت مرکزی، برنامه‌ریزی برای پاسخ مناسب برای رخدادهای احتمالی آینده و داشتن آگاهی از ویژگی‌های منطقه طی همکاری‌های بین بخشی بهداشت، دامپزشکی و محیط زیست.
8- تدوین، انتشار، بازنگری، آموزش و در دسترس بودن دستورالعمل شیوه معدوم‌سازی حیوانات تحت تاثیر سیل و بلایای طبیعی که باید دربرگیرنده ملاحظات رفاه دام در زمان پاسخ سریع به بلایای طبیعی نیز باشد تا علاوه بر بالا بردن قدرت تصمیم‌گیری سریع و مناسب کارکنان و دامپزشکان اعمال‌کننده این دستورالعمل، جنبه ایمنی فردی آنان را نیز مد نظر داشته باشد.
9- باتوجه به اینکه معدوم‌سازی لاشه دام‌های ازبین رفته در حجم و تعداد انبوه، مشکلات بهداشت عمومی بسیار زیادی بر روی انسان‌ها و طبعیت و محیط زیست خواهد داشت، می‌باید در خصوص این کار ملاحظات بهداشت عمومی در خصوص جمعیت انسانی، دامی و محیط زیستی در نظر گرفته شود (روش دفن بهداشتی هرگونه با گونه دیگر متفاوت است و نیاز به در نظر گرفتن ملاحظات بر اساس نوع حیوان معدوم شده اهمیت بسیار زیادی دارد، به‌عبارتی معدوم‌سازی بهداشتی گاو و مرغ و آبزیان مشابه یکدیگر نیست) و روش فعلی استفاده شده در بلایای طبیعی که شامل کندن گودال و دفن لاشه در همان محل و استفاده از آهک و یا در برخی موارد عدم استفاده از آن متوقف شده و روش اجرایی به شکل هوشمندانه‌تر و موثرتر از نظر جایگاه‌های دفن و معدوم‌سازی اجرایی گردد و از پرسنل دامپزشکی صرفاً به عنوان نیروی انسانی استفاده نشود، چراکه تجربه نشان داده مسئولینی که به عنوان مدیران عملیات میدانی بلایای طبیعی از سوی استانداری یا فرمانداری‌ها انتخاب می‌گردند، درک مناسبی از بهداشت و امنیت و ایمنی زیستی از دیدگاه دامپزشکی نداشته و به توصیه‌های دامپزشکان محلی و منطقه‌ای و استانی نیز عمل نمی‌کنند.
10- معدوم‌سازی حیوانات در بلایای طبیعی حتماً باید با برنامه‌ریزی مدیریت بحران دامپزشکی انجام شود و نیروی مورد استفاده برای این کار آموزش‌های لازم را دیده باشند، نه اینکه نیروهای بیکار موجود در ادارات را جمع‌آوری نموده و برای نمایش سازمانی و رفع تکلیف به سوی مناطق آسیب‌دیده روانه کنیم که خود به معضلی جدید برای آن مناطق تبدیل شوند.
11- معدوم کردن دام‌های بزرگ در تعداد بالا ریسک آلوده نمودن آب‌های زیرزمینی را برای منطقه بوجود می‌آورد و ریسک بیولوژیک را برای ساکنین فعلی و آینده آن منطقه بالا خواهد برد، بنابراین حفاظت از بهداشت انسانی اصلی‌ترین هدف در برنامه‌ریزی مقابله با اثرات بلایای طبیعی است که همیشه در بالای اولویت‌های رسیدگی توسط سرویس‌های دامپزشکی باید مئنظر قرار گیرد.
12- بهداشت و حفاظت از سلامت کارکنانی که مشغول به معدوم سازی، امنیت زیستی و ضدعفونی‌سازی منطقه هستند نکته بعدی مورد توجه است که باید از سوی دستگاه‌های دولتی هم به کارکنان اطلاع‌رسانی گردد و هم در این خصوص به آنها آموزش داده شود، مخصوصاً دررابطه با بیماری‌های مشترک و عدم برگزاری آموزش در خصوص حفاظت فردی و حفاظت از محیط زیست برای کارکنان دامپزشکی، چه در زمان بلایای طبیعی و چه در زمان عدم رخداد یکی از کمبودهای اصلی سیستم سرویس‌های دامپزشکی در ایران است و در اثر این عدم آموزش، ریسک مخاطرات و مشکلات برای آنها و برای مردم و دام‌هایی که برای کمک به آنها اقدام نموده‌اند و حتی زندگی مردمانی که در آینده در آن منطقه زندگی خواهند کرد بسیار بسیار بالا خواهد رفت و زندگی آنها با خطرات جدی روبرو خواهد شد.
13- در روند مقابله با خسارات بلایای طبیعی الویت‌بندی معدوم‌سازی لاشه حیوانات با گونه‌های متفاوت و همچنین اجتناب از آلوده‌سازی منابع محیطی یکی از مهمترین موارد برنامه‌ریزی در این رابطه است همچنین نوع معدوم‌سازی و روش بکار رفته برای آن نیز از مهمترین نکاتی است که باید مورد توجه همکاران قرار گیرد.
14- عدم رعایت نکات امنیت زیستی و محیطی در مناطق سیل‌خیز که بیشتر این رخداد در آنها تکرار شونده می‌باشد باعث نگرانی دستگاه‌های بهداشتی درخصوص بیماری‌هایی همچون شاربن حاصل از لاشه‌های قبلی می‌باشد که موجب آلودگی منابع محیطی همچون آب می‌گردد و خسارات بهداشتی سنگینی به مردم و حیات‌وحش و حیوانات اهلی وارد می‌کند.
15- رعایت علم اخلاق دامپزشکی در معدوم‌سازی‌ها و رسیدگی به بلایای طبیعی
بیماری‌ها و عوامل عفونی در طی رخداد بلایای طبیعی
یکی از مهمترین جنبه‌های رخداد بلایای طبیعی تغییر در بروز بیماری‌های عفونی و همچنین ناقلین عوامل ایجاد‌کننده این عفونت‌ها در میان حیوانات است. پدیده ویرانگر سیل که در اثر بارندگی‌های شدید رخ می‌دهد، باعث تکثیر خارج بیش ازحد جمعیت پشه‌ها شده که بیش از پیش موجب تغییر در اکوسیستم مناطق سیل‌زده خواهد شد و نقش مهمی در انتقال آربوویروس‌ها خواهد داشت.
مهمترین بیماری‌های باکتریایی و انگلی که بعد از سیل و طوفان و یا حتی خشکسالی بروز می‌کنند شامل این موارد هستند: لپتوسپیروز، شاربن، بوتولیسم، کریپتوسپوریدیوز، ژیاردیازیس و گندیدگی سم.
عوامل اکولوژیکی، جغرافیایی و آب و هوایی درطی رخداد این بیماری‌ها مورد مطالعه قرار گرفته است و هریک از عوامل بر روی شدت رخداد بیماری‌های عفونی هنگام بروز بلایای طبیعی تاثیرگذار هستند.
مشکلات غیرعفونی در بلایای طبیعی
مهمترین مشکلات غیرعفونی که در هنگام بلایای طبیعی همچون سیل رخ می‌دهد، پنومونی حاصل از آسپیراسیون و جراحات است که فراوانی وقوع و مرگ و میر ناشی از این مخاطرات به میزان سیل، وزش باد و یا صاعقه بستگی دارد.
سایر مشکلات بهداشتی مربوط به دام‌ها می‌تواند شامل کاهش یا افزایش دمای بدن (هیپو و هایپرترمی)، سوختگی‌ها و مخاطرات ناشی از ضربه باشد. همچنین در خصوص حیوانات خانگی هیپوترمی متاثر از قرار گرفتن در آب بزرگ‌ترین مشکل درمورد آنهاست.
اقدامات لازم برای دامداران پیش از وقوع سیل
1- لیستی دقیق و مکتوب از تعداد و نوع دام‌های خود داشته باشید.
2- تاریخچه واکسیناسیون که توسط گروه‌های واکسیناسیون دولتی و یا بخش خصوصی ثبت و ضبط می‌گردد، بهترین مدرک برای شما در خصوص اثبات وجود دام‌هایتان است.
3- از نشانه‌های اختصاصی دام‌هایتان آگاه باشید، همچون شماره گوش، رنگ و یا داغ روی بدن و همینطور مطمئن شوید که دام‌هایتان آخرین واکسن‌های خود را تزریق کرده باشند تا کمتر به مشکلات بهداشتی برخورد نمائید.
4- اگر در منطقه‌ای زندگی می‌کنید که سابقه سیل در آن وجود دارد، همیشه مکان‌های آلترناتیو با ارتفاع بالاتر را برای زمان‌های اضطراری احتمال رخداد سیل در نظر داشته باشید و همچنین تجهیزات اضطراری برای دام‌هایتان را همیشه در دسترس نگهداری کنید. همچنین مسیرهای متعدد برای رسیدن به این مناطق مرتفع‌تر را بررسی کنید و روی نقشه رسم کنید. دارا بودن منبع آب مستقل از محل سیل که معمولاً در زمان سیل رودخانه‌ها و... غیرقابل استفاده و عفونی هستند، نقش بسیار مهمی در موفقیت شما خواهد داشت.
اقدامات لازم برای دامداران در زمان رخداد سیل
1- فراموش نکنید که رفتار حیوانات همیشه قبل، حین و بعد از سیل تغییر می‌کند و رفتار سابق و طبیعی را ندارند و این یکی از خصوصیات رفتاری دام‌ها در این زمان برای اصل بقاء است.
2- ابتدا خانواده خود را از مهلکه خارج کنید و سپس به فکر خارج نمودن گله و دام‌هایتان باشید.
3- هیچ‌گاه دام‌ها را پشت سرتان و بدون رسیدگی به آنها رها نکنید و اگر مکانی مناسب را سراغ ندارید، درب ساختمان‌ها و تاسیسات را باز بگذارید تا آنها بر اساس غریزه ذاتی‌شان بتوانند آخرین شانس خود را برای بقاء امتحان کنند.
4- سیستم‌های الکترونیک کنترل دامداری را فراموش کنید، چراکه اگر هم در صورت ازبین نرفتن در سیل باقی بمانند، بخاطر قطعی برق نمی‌توان از آنها استفاده کرد.
5- از دامپزشک محلی خود درمورد ملاحظات لازم محلی سوال کنید و نکته به نکته آنها را رعایت کنید، مخصوصاً در زمینه بیماری‌های عفونی مربوط به دام در زمان سیل که در بالا توضیحات لازم داده شد.
اقدامات لازم برای دامداران پس از وقوع سیل
1- ارزیابی کاملی در رابطه با خسارات وارده به تاسیسات و ساختمان‌های خود داشته باشید و ایمنی آنها را قبل از ورود و استفاده مجدد بررسی کنید.
2- بدون ارزیابی دامپزشک خودتان و یا خدمات دامپزشکی که از سوی دولت ارائه می‌گردد که در زمینه بروز بیماری‌های عفونی و جراحات در دام‌ها است، کار با دام‌هایتان را آغاز نکنید.
3- دام‌هایتان را تنها زمانی به مزرعه بازگردانید که اولاً اطمینان از ایمنی ساختمان‌هایتان داشته باشید و ثانیاً مخاطره بهداشتی و بیماری عفونی در گله اتفاق نیفتاده باشد و مهمتر از همه اینکه احتمال وقوع مجدد سیل کاملاً ازبین رفته باشد.
4- تامین آب سالم غیرآلوده بسیار حائز اهمیت است، همچنین نهاده‌های غذایی خیس و کپک‌زده را مطلقاً مصرف نکنید. در روند ضدعفونی نمودن منطقه ممکن است منابع آبی و غذایی آلوده شده باشند که توجه به این نکته بسیار مهم است. همچنین درصورت امکان از ماموران دولتی بخواهید تا راه‌های معدوم‌سازی صحیح لاشه‌ها را برای شما درنظر داشته باشند.
5- لاشه دام‌های ازبین رفته را لمس ننموده و از امدادگران دامپزشکی برای این موارد کمک بگیرید و کار را به آنها بسپارید و در صورت عدم حضور آنها در منطقه با هماهنگی مقامات محلی و درخواست اکیپ معدوم‌سازی و ضدعفونی‌سازی دامپزشکی اقدام کنید و طبق دستورات و راهنمایی آنها تا ایمن شدن زیستی محیط قوانین را رعایت کنید.
دامپزشکان و ادامه اشتغال بعد از سیل
سیل و بلایای طبیعی دیگری چون زلزله در هر زمان و مکان احتمال وقوع دارد همینطور که بخاطر عوامل طبیعی و ازبین رفتن محیط زیست، این روزها مهمان خوانده و ناخوانده کشور ما هستند و اگر دامپزشکان بخش خصوصی برای مقابله با این موارد آماده نباشند، این بلایای طبیعی است که سرنوشت شغلی آنها را تعیین خواهد کرد و حتی ممکن است به قیمت ازدست رفتن شغلشان تمام شود، بنابراین برای دامپزشکان ضروری است تا برنامه مقابله با حوادث غیرمترقبه طبیعی داشته باشند که در برگیرنده موارد ذیل باشد:
1- داشتن برخی تجهیزات مجزای عملیاتی همچون تجهیزات جراحی و یا ضدعفونی و عملیات صحرایی مورد نیاز
2- داشتن اقلام دارویی و بیولوژیک برای مواقع اضطراری و داشتن برنامه برای نوسازی آنها بر اساس تاریخ مصرف دارو و واکسن‌ها
3- برنامه جابجایی دام‌های دامداران طرف قرارداد
4- دارا بودن نسخه پشتیبان از اطلاعات مالی و بهداشتی دامداران تحت نظر، بیمه مسئولیت و حتی بیمه مخاطرات بلایای طبیعی برای دامداران تحت مدیریت
5- داشتن ژنراتور برق و سیستم سردخانه‌ای آلترناتیو برای واکسن، دارو و مواد بیولوژیک با شرایط خاص
6- تهیه لیست تماس افراد و شرکت‌هایی که می‌توان دارو و مواد بیولوژیک را بصورت 24 ساعته ازطریق آنها تامین کرد
7- ذخیره نمودن غذا و آب برای خود و همکاران حداقل برای مدت 7 روز
9- داشتن اطلاعات تماس دامپزشکان دولتی محلی برای دریافت کمک‌های دولتی
10- ممکن است شما تنها دامپزشک موجود در آن منطقه باشید که باید به نیازهای دامداران پاسخ دهید، بنابراین کاری کنید که تا زمان عادی شدن اوضاع به سرویس‌های خارج از منطقه احساس نیاز نباشد.
11- تماس با سازمان نظام دامپزشکی برای دریافت کمک‌های بخش خصوصی به بخش خصوصی و یا تماس با دامپزشکی دولتی برای دریافت کمک‌های بخش دولتی به مردم و بخش خصوصی و جستجوی اعتبارات برای بازسازی درمانگاه‌ها و بیمارستان‌ها و کلینیک‌ها و داروخانه‌های دامپزشکی که معمولاً در سرفصل اعتبارات بحران‌ها دیده می‌شود ولی متاسفانه اطلاع‌رسانی نمی‌گردد.
و در آخردر کنار و همراه مردم بودن تا عادی شدن اوضاع یکی از مسئولیت‌های مهم و اجتماعی شما است.
دکتر صمد بختیاری