به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ دمای بالای محیط می‌تواند به تغییرات گسترده فیزیولوژیکی و متابولیکی مرغ‌های گوشتی بیانجامد که پیامد این تغییرات اثر منفی روی عملکرد، و پاسخ ایمنی مرغ‌ها در برابر بیماری‌ها خواهد بود.
افزون بر کارهای تکنیکی که برای کنترل دمای محیط و کاستن از اثرات منفی استرس گرمایی به کار برده می‌شوند، اقدامات دیگری نیز مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
اخیراً مدیریت درست تغذیه‌ای به عنوان ابزار پیشگیری‌کننده از استرس گرمایی نیز در برنامه بسیاری از مرغداری‌ها قرار گرفته است. توجه به این زمینه از مدیریت به این سبب است که جیره مرغ‌ها روی سیستم تنظیم دمای بدن آنها تأثیر می‌گذارد.
این، به ویژه روی ایجاد توازن اسیدیته الکترولیت بدن اثرگذار است. برای همین است که می‌باید مکانیزم اثرگذاری تغذیه، به عنوان یک ابزار کنترل فعالیت متابولیک، مورد توجه جدی قرار بگیرد.
پیش گفتار
تکامل صنعت مرغداری سبب کارآیی بالای جوجه‌ها در تبدیل مواد غذایی مختلف به پروتئین حیوانی شده است.
با این همه، شماری از گرفتاری‌های متابولیکی و مدیریتی، از جمله استرس گرمایی، نیز در برابر این پیشرفت پدیدار شده‌اند.
آسیب‌پذیری مرغ‌ها در برابر استرس گرمایی، هم در برابر دمای هوا، و هم سطح رطوبت محیط افزایش یافته است و هنگامی که این عوامل از سطح آسایش گرمایی مرغ‌ها بالاتر می‌رود توان مرغ در بیرون راندن گرمای بدن دشوار می‌شود، و بالا رفتن سطح گرمای درونی، کاهش تولید را به دنبال می‌آورد.
برخی کارها را می‌توان برای به کمترین رساندن استرس گرمایی انجام داد، مانند استفاده از ریزپاش‌های آب و پنکه‌ها برای ایجاد جریان هوا، مدیریت پروتئین و انرژی جیره، سازگاری مرغ‌ها، مصرف مواد ضدگرما، اسید اسکوربیک، الکترولیت‌ها، مدیریت غذادهی و آب‌رسانی.
یکی از پیامدهای استرس گرمایی، تغییر توازن base-Acid است که در اثر قلیایی شدن تنفسی پیش می‌آید. بنابراین، یکی از روش‌هایی که می‌توان برای کنترل استرس گرمایی بکار برد، مدیریت شیمیایی برای برقراری توازن base-Acid مرغ‌ها با استفاده از موادی مانند بی‌کربنات‌سدیم (NaHCO3)، کلراید پتاسیم (ClK)، کلراید کلسیم (Cl2Ca) و کلراید آمونیاک (ClNH4) در آب نوشیدنی، یا خوراک مرغ‌ها است. (1997,Borges)
هدف از این نوشته بررسی تأثیر این روش، روی استرس گرمایی، و برخی تکنیک‌ها برای به کمترین رساندن آن است.
فیزیولوژی استرس گرمایی در پرندگان
مرغ‌ها جانورانی خونگرم هستند و مرکز تنظیم دمای بدن آنها که در غده هیپوتالاموس قرار دارد، می‌تواند با مکانیزم فیزیولوژیکی، و پاسخ رفتاری، از راه تولید و رها کردن گرما، دمای عادی بدن را حفظ کنند.
در میان پاسخ‌های فیزیولوژیکی جبران‌کننده در برابر استرس گرمایی، اتساع رگ‌های سطحی بدن است که سبب افزایش اتلاف گرما می‌شود. مرغ‌ها برای افزایش دفع گرما می‌کوشند سطح بدن خود را با گسترش بال‌ها و دور نگه داشتن آنها از بدنشان و با باز کردن پرهایشان، و تشدید جریان خون در سطح بیرونی بدن، به اتلاف گرما کمک کنند.
اتلاف گرما از این راه‌ها، با افزایش دفع اوره نیز انجام می‌گیرد به شرط آنکه با نوشیدن آب خنک بیشتر، آب دفع شده بدن را جبران کنند.
یک راه دیگر پاسخ فیزیولوژیکی، بالا بردن تعداد تنفس است که سبب اتلاف بالای دی اکسید کربن (CO2) می‌شود و فشار CO2 در بدن را کاهش می‌دهد که پیامد آن کاهش تراکم اسیدکربنیک (H2CO3) و هیدروژن است. در پاسخ به این تغییرات، کبد مرغ مقداری HCO3 رها می‌کند، و رها کردن هیدروژن را نیز کاهش می‌دهد تا به این وسیله بتواند توازن مواد پایه اسید (base-Acid balance )در بدن را حفظ کند. به این تغییر، قلیایی شدن تنفسی می‌گویند. (respiratory/alkalosis)
استرس گرمایی در تقابل با پارامترهای خون
سیستم خون به ویژه در برابر تغییرات گرما حساس است و نشان می‌دهد که مرغ به عوامل استرس‌زا پاسخ فیزیولوژیکی می‌دهد.
تغییرات کمی و ساختاری (مورفولوژیکی) در سلول‌های خون با استرس گرمایی رابطه دارند و به وسیله تغییراتی که در وضع هماتوکریت (نسبت حجم سلول‌های قرمز به حجم کل خون)، شمار لوکوسیت‌هایی (از سلول‌های ایمنی) که در خون جریان دارند و مقدر اریتروسیت‌ها پیش می‌آید خود را نشان می‌دهند.
شمار هماتوکریت خون با بروز استرس گرمایی افزایش می‌یابد. این تغییر، با افزایش شمار سلول‌های قرمز خون پدید می‌آید.
نسبت سلول‌های هتروفیل به لنفوسیت‌ها، در اثر افزایش هتروفیل‌ها و کاهش لنفوسیت‌ها نیز در هنگام استرس گرمایی تغییر می‌کند. نسبت این سلول‌ها به یکدیگر، به عنوان سنجش استرس مزمن در مرغ‌های گوشتی به کار برده می‌شود.
یک پاسخ مستقیم دیگر بدن به استرس گرمایی، بالا رفتن تراکم گلوکز خون است که در اثر افزایش تراوش آدرنالین، نورآدرنالین، و گلوکوکورتیروییدها پدید می‌آید. (2001,1997 ,Borges)
استرس گرمایی در تقابل با الکترولیت‌ها
الکترولیت‌ها را می‌توان به عنوان مواد شیمیایی که بخش اصلی آنها یون است معنی کرد که کار اصلی فیزیولوژیکی‌شان حفظ توازن پایه اسید بدن و جلوگیری از قلیایی شدن خون است.
سدیم (Na)، پتاسیم (K) و کلراید (Cl) یون‌های اصلی برای حفظ فشار اسموتیک و توازن پایه اسید مایعات بدن هستند، بنابراین، اثر توازن یونی در جیره، روی عملکرد مرغ‌های گوشتی می‌تواند به ناپایداری توازن اسید پایه بیانجامد. (1981,Mongin)
پتاسیم، کاتیون اصلی مایعات درون سلولی است، در حالی که سدیم و کلراید یون‌های اصلی مایعات بیرون سلولی هستند.
تنظیم فشار اسموزی با برقراری توازن یون‌های درون سلولی و بیرون سلولی به دست می‌آید.
در شرایط دلخواه، آب و مواد الکترولیت (سدیم و پتاسیم) در محدوده باریکی در خون حضور دارند، اما اتلاف الکترولیت (سدیم و کلسیم) بدون اینکه تغییری در میزان آب بدن پدید بیاید حالت اسموزی این مایعات را کاهش می‌دهد.
پتاسیم در بسیاری از پروسه‌های متابولیکی بدن، مانندآرژنین– لیزین، ارتباطات عصبی، هیجان، انقباض ماهیچه‌ها، سنتز پروتئین‌های بافت‌ها، حفظ توازن درون سلولی، واکنش‌های آنزیمی، توازن اسموزی، و توازن base-Acid ، دخالت دارد. بنابراین، اگر همواستاز پتاسیم تغییر کند، به فعالیت سلول‌ها آسیب می‌خورد.
پژوهش‌ها نشان داده‌اند که درجه کم آبی بدن در اثر گرما، و سپس رساندن مایعات برای جانشین کردن آب ازدست رفته بدن در انسان، و مقدار کمبود آب در مایعات درون سلولی، با اتلاف پتاسیم پلاسما ارتباط دارد. میزان کمبود مایعات بیرون سلولی به اتلاف سدیم پلاسما، به سطح دلخواه مربوط است.
کارهای تغذیه ای برای کنترل استرس گرمایی با استفاده از نمک‌ها
استفاده از نمک‌ها در آب آشامیدنی طیور برای کاستن از استرس گرمایی، یکی از راه‌هایی است که از سوی مرغداران به کار برده می‌شود. نمک‌های اصلی که برای این منظور مصرف می‌شوند کلراید پتاسیم (KCl) و بی‌کربنات‌سدیم (NaHCO3)، پتاسیم (K) در بیشتر جیره‌های جانوران فراوان است، اما برخالف آن، سدیم (Na) به مقدار کافی در مواد خوراکی طبیعی برای جانوران یافت نمی‌شود.
افزودن کلراید پتاسیم (KCl) به خوراک یا آب نوشیدنی مرغ‌ها به عنوان راهی برای به کمترین رساندن پیامدهای استرس گرمایی روی تولید، پیشنهاد شده است. (South and Teeter,1993)
افزودن 0/5درصد کلراید پتاسیم به خوراک مرغ‌های گوشتی که در معرض دمای متغیر از 39 تا 41 درجه سانتی‌گراد بودند و افزودن 3/0 درصد از همین نمک به خوراک مرغ‌هایی که دچار استرس گرمایی در هوای 34 تا 36 درجه سانتی‌گراد بودند سبب بهبود مصرف خوراک، وزن‌گیری، و ضریب تبدیل خوراک در هر دو گروه مرغ‌ها شد. (Fisher dasilva,1994)
نتیجه‌گیری
دچار استرس شدن مرغ‌ها به سبب گرمای محیط به قلیایی شدن تنفسی می‌انجامد که پیامد آن ضعف عملکرد مرغ است. فرموله کردن خوراک بر پایه برقراری توازن الکترولیت، و نیز افزودن نمک‌ها به آب یا خوراک مرغ‌ها روشی است که اجرای آنها توازن base-Acid که در اثر استرس گرمایی بهم خورده است را اصلاح می‌کند.
S.A.Borges, A.V.Fisher Da silva, A.Maiorka از دانشگاه فدرال Parana برزیل
منبع: نیکوتک