به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ طاعون گاوی (Rinderpest (RP یک بیماری ویروسی واگیردار است که در گاو و گاومیش اهلی و بعضی حیوانات وحشی بوجود می‌آید. عامل این بیماری نوعی ویروس از خانواده پارامیکسو ویریده و از جنس موربیلو ویروس می‌باشد. این ویروس در مقابل نور خورشید و حرارت حساس بوده و در رطوبت بالا و خشکی سریعاً غیرفعال می‌شود. این ویروس به طور مستقیم یا غیرمستقیم از دام آلوده یا لباس کارگران و وسائل آلوده و یا از طریق کود یا آب پخش و منتقل می‌شود و تشخیص قطعی این بیماری توسط روش‌های سرولوژیکی می‌باشد. این بیماری با تب، زخم‌های دهانی، اسهال و نکروز غدد لنفاوی و مرگ و میر زیاد، ظاهر می‌شود.
علت‌شناسی (سبب‌شناسی) Etiology ویروس طاعون گاوی تنها ویروس دارای RNA تک رشته‌ای است از خانواده بارامیکسوویریده از جنس موربیلوویروس‌هاست. این ویروس با ویروس‌های دیستمپر و سرخک انسان و طاعون نشخوارکنندگان کوچک و موربیلو، ویروس پستانداران دریائی، وابستگی ایمنی دارند. ویروس طاعون گاوی فقط یک سروتیپ دارد ولی ویروس مزرعه (وحشی) آن واگیری شدید و گسترده‌ای دارد که به آسانی به دام‌های حساس منتقل می‌شود.
ویروس طاعون گاوی در مقابل نور آفتاب حساس است و ازبین می‌رود، بنابراین بایستی واکسن‌های تولیدی در شیشه‌های تاریک قهوه‌ای رنگ نگهداری شوند. این ویروس در لایه‌های خونی نازک بعد از دو ساعت و همچنین در رطوبت بالا و یا خشکی سریعاً غیرفعال می‌شود. در مقابل حرارت حساس است، بنابراین در زمان لیوفیلیزه و حل شدن ویروس‌ها بایستی در شرایط خنک نگهداری شوند. در صورتیکه واکسن لیوفیلزه برای مدت طولانی ذخیره می‌شود، در ۲۰- درجه سانتی‌گراد بایستی نگهداری شود. از شرایط مهم نگهداری واکسن است که می‌توان آنرا تا چند سال نگهداری کرد. واکسن در آب خالص پتاسیل خود را سریعاً ازدست می‌دهد. برای نگهداری واکسن بایستی از سرم فیزیولوژی یا محلول ۹ در هزار نمک استفاده کرد در محلول‌های مولاریون سولفات متراکم پایداری و مقاومت ویروس در مقابل حرارت بیشتر می‌شود.
انتقال بیماری طاعون گاوی
طاعون گاوی در سال ۱۷۵۴ بعنوان یک بیماری واگیردار شناخته شد، در آن زمان ترشحات محتوی جرم ویروسی را در دام‌های آلوده با شکاف دادن زیر غبغب دام تزریق می‌کردند. برای بدست آوردن ویروس در سال ۱۸۹۹ با تسویه ترشحات از جرم میکروبی از ترشحات دام‌های آلوده ویروس تهیه می‌کردند و به گله‌ها برای یکبار تزریق می‌شد.
یک یا دو روز قبل از مشاهده علائم کلینیکی پارتیکل ویروسی به مقدار زیادی از ترشحات و مدفوع خارج می‌شود و ۸ تا ۹ روز بعد از مشاهده علائم کلینیکی مقدار زیادی ویروس در این ترشحات و مواد خروجی از بدن وجود دارد.
ویروس بطور مستقیم یا غیرمستقیم توسط دام آلوده یا لباس کارگران در تماس با دام آلوده و وسائل و یا از طریق کود و آب پخش می‌شود. انتقال و پخش ویروس بوسیله باد و هوا به فاصله زیاد ثابت نشده، ولی در فاصله کم از طریق باد و هوا نیز ویروس منتقل می‌شود. در آفریقا بیشتر واگیری‌ها توسط کوچ گله‌های گاو آلوده در مناطقی که بدنبال آب و علف بوده‌اند ایجاد می‌شده، این گله‌های آلوده فاصله‌های زیادی را در آفریقا طی می‌کنند (مثل گوسفند و بز عشایری در ایران)، گسترش بیماری در آفریقا از این طریق می‌باشد تنها سروتیپ ویروس که وجود دارد برای تهیه واکسن برای پیشگیری و نجات دام‌های حساس استفاده می‌شود. انتقال بیماری در دام‌ها بصورت عمودی (Vertical) نیست. همچنین توسط بندپایان انتقال نمی‌یابد (Noarthropodvector). بنابراین براحتی می‌توان بیماری را ریشه‌کن کرد و ویروس را ازبین برد.
(Strainfield) با سویه ویروس مزرعه دارای مدت زیادی است بطوری‌که سبب واگیری و شیوع شدید در دام‌های حساس می‌شود و موجب مرگ و میر زیاد می‌گردد. سویه دیگر آن بنام (Milder Strain) تمایل به باقی ماندن در ناحیه آلوده دارد و آن هم بعلت عدم شناخته شدن بیماری است که علائم ظاهری ندارد، مگر با سرولوژی رل میزبان‌های مختلف در تداوم ویروس و بیماری در گله اهمیت دارد.
این میزبان‌ها عبارتند:
گاومیش اهلی که حساسیت شدیدی در مقابل ویروس دارند. گوسفند و بز که تا مدتی ویروس را نگهداری می‌کند، اما آلودگی ندارد و تنها با سرولوژی می‌توان وجود ویروس را در گله مشخص کرد. بعضاً علائم تحت درمانگاهی نیز دارند ولی بیماری را به سایر حیوانات منتقل نمی‌کنند.
در هندوستان زمانیکه باساژ آلودگی به مقدار کم برای تهیه واکسن داده‌اند بیماری را به بوفالو اهلی منتقل می‌کنند.
خوک و خوک پشت خمیده در تایلند و جزیره مالی بطور طبیعی به بیماری طاعون گاوی مبتلا می‌شوند و تلفات می‌دهند. خوک اروپائی نیز به بیماری مبتلا می‌شود و بر اثر خوردن گوشت و فرآوردههای خام، خوک و سایر دام‌ها آلوده می‌شوند و بیماری را از این طریق به گله‌های گاو منتقل می‌کنند. اغلب حیوانات وحشی و اهلی زوج سم به بیماری مبتلا می‌شوند.
پخش جغرافیائی بیماری طاعون گاوی
ویروس طاعون گاوی در حال حاضر در هندوستان خاور نزدیک صحرای آفریقا و آنگولا حضور دارد. دام‌های حساس شدید در آفریقا بوفالو، گوزن وحشی، زرافه، گاوکوهان‌دار، بزکوهی و گاو کوهی، دام‌های با حساسیت کمتر مانند کرگدن و آهو.
دام‌های وحشی آنگولا بوسیله گله گاوها آلوده می‌شوند و همین دام‌های وحشی آلوده سبب آلودگی گاوهای دیگر می‌شوند. بنابراین در صورت عدم وجود طاعون گاوی در گاوها باعث می‌شود بیماری در طبیعت ازبین برود.
دوره کمون
دوره کمون بیماری بستگی به سویه (Strain) ویروس مقدار ویروس، راه ورود ویروس و نحوه در معرض قرار گرفتن دام در مقابل بیماری متفاوت است از سه تا ۱۵ روز ولی معمولاً ۴ تا ۵ روز است.
علائم کلینیکی بیماری طاعون گاوی
بروز علائم کلینیکی نیز بستگی به Strain ویروس Field یا Milder و پایداری دام و حالات فیزیولوژیک در مقابل آلودگی دارو بصورت‌های فوق حاد، حاد و ملایم (Mild) ظاهر می‌شود.
فرم فوق حاد: این فرم در دام‌های جوان حساس دیده می‌شود که فقط با تب ۴۱ - ۴۰ درجه دیده می‌شود و بعد از ۲ تا ۳ روز منجر به مرگ می‌شود. بعضاً تجمع موکوس در اعضاء دیده می‌شود.
فرم حاد: فرم کلاسیک بیماری است و به این شرح پیشرفت می‌کند.
ابتدا ترشحات بینی و چشم همراه با مقدار کمی ویروس قبل از تب دارد. سپس تب F۱۰۶ - ۱۰۴ یا ۱ / ۴۱ - ۴۰ درجه سانتی‌گراد.
بینی و چشم ترشحات موکوسی می‌شود، در این حالت لوکوپنی، بی‌اشتهائی، بی‌حالی و پوزه خشک است.
بعداً تب کاهش می‌یابد و میزان ویروس خون و ترشحات کاهش می‌یابد، اسهال آبکی یا خونی یا هر دو حالت و FIG دهیدراسیون و خشکی پوست لاغری و از پا افتادن دام و در نهایت مرگ بعد از ۶ تا ۱۲ روز.
جراحات
- جراحات زبان: در دام بیمار متفاوت است بعضی بطور مجزا و بعضی بخوبی با جراحات دیگر جمع شده است. جراحات زبانی با کانون‌های خاکستری کوچک شروع می‌شود، سپس بهم دیگر می‌پیوندند. اپتیلیوم نکروتیک و خاکستری سپس زخم مشاهده می‌شود و قرمز رنگ و خراشیده می‌شود.
- دهان: جراحات بر روی لثه‌ها لب‌ها و قسمت‌های نرم و سخت کام، گونه و پایه زبان بوجود می‌آید. جراحات اولیه نکروتیک و خاکستری به اندازه سرسنجاق است، سپس به هم می‌پیوندند و قرمز رنگ و خراشیده و تکه تکه می‌شوند.
- مری: دارای نکروزهای قهوه‌ای و یا لکه‌های خراشیده.
- نگاری: شکمبه و هزارلا دارای جراحات کم.
- شیردان: ادم دار و گرفتگی دارد.
- روده کوچک: بخصوص در قسمت‌های انتهائی ژژنوم جراحات نکروزی بخصوص در پلاک‌های پایر و غدد لنفاوی ناحیه ایلیاک نکرونیک. مواد داخل روده بهم چسبیده و موکوس‌دار اپینلیوم این نواحی نکروتیک است.
- راست روده: قولون دارای دیواره ادمی و دارای خون و لخته‌های خونی همراه با موکوس است جراحات در این ناحیه شدید است. دیواره‌ها متورم همراه با جراحات و مجتمع موکوس و جراحات برجسته‌ای در سکوم بهم متصل شده و دارای مرزهائی از لبه موکوس و راه راه که در اصطلاح به هاشور ببری با پوست ببری یا خطوط گورخری Zebraline نامیده می‌شود.
- کبد: ممکن است دارای نقطه‌های خونریزی همراه با لخته‌های خون درکیسه صفرا باشد.
- ریه: ممکن است آمفبزمی متراکم ودارای نواحی پنومونی باشد.
تشخیص طاعون گاوی
تشخیص نوع طاعون گاوی FIELD در همه سنین ممکن است مشاهده شود زمانیکه شکل حاد بیماری همراه با تب و علائم کلینیکی و جراحات همراه باشد آسان است در اینصورت بایستی کلیه دام‌ها و همه سن‌ها را بازرسی و معاینه کرد و آن را از بیماری BVD.MD که معمولاً در سن ۴ تا ۲۴ ماه اتفاق می‌افتد تفکیک کرد.
نمونه‌های آزمایشگاهی
زمانیکه تب ازبین می‌رود و یا اسهال متوقف می‌شود، میزان ویروس در ترشحات و خون و مدفوع کاهش می‌یابد. برای دنبال کردن ویروسی بایستی زمانیکه تب بالاست از دام زنده نمونه جمع‌آوری کرد، در اینجا می‌توان خون هپاریته در کنار یخ برای جداسازی ویروس تهیه کرد.
از بافت‌های نکروتیک و جراحات و سواپ تهیه شده از ترشحات و غدد لنفاوی سطحی نیز می‌توان ویروس جدا کرد (برای تهیه غدد لنفاوی می توان بیوپسی یا آسپیره کرد) این نمونه‌ها بایستی در کنار یخ ارسال شود.
بعد از پایان تب منحصراً می‌توان خون را برای تهیه سرم برای سرولوژی و میزان تیتر آنتی‌بادی اقدام کرد. نمونه‌های مناسب برای جداسازی ویروس زمانی است که دام را در تب بالا ذبح کرد و غدد لنفائی تانسیل طحال و غدد لنفاوی مزانیژیک در کنار یخ نگهداری و سریعاً ظرف ۱۲ تا ۲۴ ساعت ارسال کرد. نبایستی این نمونه‌ها منجمد شوند. از منجمد کردن نمونه‌ها خودداری شود. جراحات بافتی را نیز می‌توان در فرمالین ۱۰ درصد جهت تائید پاتولوژی نگهداری کرد.
تشخیص آزمایشگاهی
بهترین تشخیص جداسازی ویروس و شناسائی آن است لیکن از طریق سرولوژی و تعیین تیتر آنتی‌بادی نیز می‌توان بوجود آلودگی ناشی از درگیری با ویروس مشخص کرد.
تشخیص تفریقی
بیماری بایستی از FMD (تب برفکی) وMCF (تب نزله‌ای بدخیم) و IBR (رینوتراکئیت عفونی گاوان) و BVD-MD (اسهال ویروسی گاوان) و VS.سالمونلوزیس و پاراتوبرکولوزیس و مسمومیت تشخیص داده شود.
واکسیناسیون طاعون گاوی
واکسن‌های زیر در دنیا مصرف می‌شود.
نوع خرگوشی در چین و کره، نوع پرنده‌ای خرگوشی در کره، نوع عادت داده شده به بز در هند و کشت سلولی آداپته شده در آفریقا و خاورمیانه و هند (TCRV) .
(Tissue calture rinder pest vaccine)
یک واکسن تجربی از ژنوم F و H ویروس طاعون گاوی کاهش مدت یافته جدا شده که در دست تهیه وتولید است.
در حال حاضر دو نوع واکسن از سال ۱۹۹۶در دنیا مصرف می‌شود، یک عادت داده شده به بز و دیگری کشت بافت سلولی عادت داده شده (TCRV).
واکسن عادت داده شده به بز ویروس رقیق شده است که اغلب ایجاد بیماری می‌کند یا مقدار ویروس کافی نیست و بطور تاخیری بیماری ایجاد می‌کند و مقاومت مادری کمی برای گوساله باقی می‌گذارد. واکسن رقیق شده کشت بافت سلولی در سال ۱۹۶۰ در پلورایت کنیا توسعه یافته و تولید شده است. این واکسن سالم (SAFTY) برای انواع دام‌های حساس به بیماری است و ایجاد ایمنی طولانی تا حدود ۷ سال می‌کند.
در مناطق آندمیک به کلیه گله‌های گاو بایستی تزریق شود. کلسترال (ایمنی مادری) در این دام‌ها در مناطق اندمیک متفاوت است گاهی تا ۱۱ تا ۱۲ ماهگی ایمنی وجود دارد. لکن تا سه سالگی بایستی به گوساله‌ها همه ساله واکسن تزریق شود. یکی از مشکلات واکسن کشت سلولی نگهداری و پایداری واکسن لیوفیلتره در شرایط زنجیره سرد است و تا زمان مصرف بایستی در۲۰- نگهداری شود که حمل در فاصله‌های زیاد و نگهداری طولانی گران تمام می‌شود. در غیر این صورت واکسن ماندنی نیست و در واکسیناسیون دام‌ها ایمنی ایجاد نمی‌شود. اخیراً در سال ۱۹۹۰ در تحقیقاتی که در پلوم ایسلند انجام شده نوع واکسن لیوفیلتره دارای پایداری مقاومت بیشتر تهیه شده که با تسهیلات مناسب به افریقا حمل می‌شود.
بطور تجربی: واکسن قابل انتقال طاعون گاوی ((VACCINA .VECTOR- که گله گاوها را در مقابل تزریق با Challenge ویروس طاعون گاوی محافظت می‌کند تهیه شده این نوع واکسن در حال تجربه و آ‌زمایش در مزارع است. این واکسن مفید برای برنامه ریشه‌کنی است. ایمنی که این واکسن وکتور می‌دهد قابل تفکیک از ایمنی است که در اثر آلودگی با ویروس در حیوانات زنده تولید می‌شود واکسن قادر است در مقابله بیماری در پایان ریشه‌کنی ایمنی مناسب بدهد، بطوری‌که گله‌ها بدون بیماری طاعون گاوی و وجود ویروس زنده طاعون گاوی داشته باشیم.
کنترل و ریشه‌کنی طاعون گاوی
کشورهائی که عاری از بیماری طاعون گاوی هستند، بایستی از ورود دام‌های حساس و فرآوردههای خام دامی (گوشت) از کشورهای مناطق آلوده یا دام‌های واکسنیه شده جلوگیری کنند. دام‌های بهبود یافته carrier و عامل انتقال بیماری نیستند و سرولوژی خوبی دارند، ولی در شرایط قرنطینه مناسب می‌توان خوک و نشخوارکنندگان را وارد کرد.
اگر بیماری در یک ناحیه اتفاق افتد بایستی آنجا را قرنطینه کرد و دام‌های آلوده و در معرض آلوده را کشتار و سوزانده یا دفن کرد و بطور حلقه‌ای تا کانون بیماری واکسینه کرد.
تجربه نشان داده است که ویروس قابل انتقال از طریق جنین نیست (noverticalvector) و تکنولوژی تهیه جنین و انتقال جنین در صورتیکه شرایط OIE رعایت شود، اجازه ورود جنین داده می‌شود. در کشورهای پرخطر که محل داد و ستد دام و تجارت دام هستند و شرایط جغرافیائی وابسته به کشورهای آلوده دارند، بایستی دام‌های حساس آنها واکسینه شوند و قبل از ورود دام گله‌های ورودی و گله‌های بومی هر دو واکسینه شوند. در موقع شیوع بیماری بایستی آن ناحیه قرنطینه کرده و بصورت حلقه‌ای واکسیناسیون انجام شود. در کشورهائی که بیماری بومی (آندمیک) شده است کلیه دام‌های حساس بومی واکسینه می‌شوند و تا زماین که تیتر واکسن نامشخص است توصیه می‌شود حداقل بمدت ۴ سال واکسیناسیون دام‌ها ادامه داشته باشد، همچنین واکسیناسیون گوساله‌ها تا سن ۳ سالگی ادامه داشته باشد.
در مناطق آندمیک کود و مواد زائد آلوده بایستی قرنطینه شود و با مجوز از منطقه خارج شود.
حیوانات وحشی، گوسفند و بز تحت مراقبت سرولوژی باشند. سرولوژی گوسفند و بز کار را پیچیده می‌کند بخصوص زمانی که از واکسن طاعون گاوی برای بیماری طاعون نشخوارکنندگان کوچک استفاده می‌شود.
منبع: itpnews