به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ بز نجدی از جمله بزهای بومی مناطق جنوب غربی ایران (از بزهای بومی خوزستان) دارای تولید شیر نسبتاً خوبی می‌باشد و معمولاً در خانه‌ها نگهداری می‌شود و خوراک آن از پسمانده نان و غذا و نیز از مراتع فقیر اطراف شهرها و گاها از زباله‌های منازل تأمین می‌گردد. باتوجه به هزینه پایین نگهداری، از تولید شیر و گوشت نسبتاً خوبی برخوردار است. نگهداری این بز بعنوان کار جنبی بزداران بوده و معمولاً محصولات آن جهت کمک به مخارج خانواده و تأمین نیازهای آنها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
شایان ذکر است که در سال‌های اخیر تلاقی‌گری شدیدی بین این بز و بزهای تالی، پاکستانی و بز محلی (بز موبلند) استان خوزستان، انجام شده و بدلیل تیپ و هیکل بزرگ آنها و نیز تولید گوشت بیشتر مورد استقبال تعدادی از بزداران قرار گرفته است. نتیجه این تلاقی‌گری‌ها در آینده‌ای نزدیک ممکن است موجب انقراض بز نجدی شده و زنگ خطری است که باید به هر شکل ممکن، از انقراض این ذخیره ژنتیکی جلوگیری و جهت خالص‌سازی این بز اقدام شود.
جمعیت بز در ایران بر اساس اعلام مرکز آمار حدود ۲۵میلیون رأس در سال ۱۳۹۰ برآورد گردیده و تراکم آنها بیشتر در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری است. در ایران به گونه‌های بز مرغز، خلخال، ماکوئی، خراسانی، سراوانی، سیستانی، بلوچی و نجدی می‌توان اشاره نمود.
راندمان شیر در بزها در یک دوره شیرواری به طور متوسط ۸ تا ۱۵ برابر وزن بدن آنهاست که گاهی حداکثر به ۳۶ برابر نیز می‌رسد. این مقدار نسبت به تولید شیر در گاوهای بومی که ۸-۵ برابر وزن خود شیر می‌دهند به معنی حداکثر استفاده از غذایی است که در اختیار بزها قرار می‌گیرد.
حوزه پراکنش بزنجدی
قسمت عمده پرورش بز نجدی از دامنه‌های جنوبی رشته کوه‌های زاگرس از مناطق شرقی و مرکزی خوزستان آغاز و تا سواحل خلیج فارس ادامه دارد. حوزه پرورش و نگهداری بز نجدی غالباً در استان خوزستان بوده ولی بندرت ممکن است در دیگر مناطق نیز یافت شود. ارتفاع این مناطق از ۶ متر از سطح دریا شروع شده و تا ۱۵۰ متر ادامه دارد. این مناطق دارای زمستان‌های معتدل و تابستان‌های گرم و طولانی می‌باشند و درجه حرارت در طول سال از صفر درجه سانتی‌گراد در ماه‌های سرد تا حدود ۵۰ درجه سانتی‌گراد در تابستان متغیر است.
میانگین جمعیت گله‌های بز نجدی بین ۷ تا ۲۳ رأس است. بز نجدی بر خلاف دیگر بزهای محلی، توان راهپیمایی و کوچ در مسافت‌های طولانی را ندارد. به همین دلیل این بز در بین گله‌های عشایر کوچ رو بندرت یافت می‌گردد و در گله‌های گوسفند در حال کوچ و چرای مداوم که از بز بعنوان جلودار گله استفاده می‌گردد، غالباً اثری از بز نجدی به چشم نمی‌خورد و بطور معمول آن را در مناطق شهری و در خانه‌ها به شکل سنتی نگهداری و پرورش می‌دهند. جهت تغذیه این دام علاوه بر تغذیه دستی، از مراتع حاشیه شهر (با فاصله حداکثر ۲-۳ کیلومتر) نیز استفاده می‌شود.
صفات ظاهری بز نجدی
بز نجدی دارای رنگ‌های سفید شیری، کرم، نخودی، آهویی، قهوه‌ای روشن تا قهوه‌ای تیره بوده اما رنگ غالب گله‌ها عموماً از آهویی تا قهوه‌ای می‌باشد. معمولاً یک نوار تیره رنگ در پشت کمر از ابتدای گردن تا ناحیه دم مشاهده می‌گردد. همچنین در انتهای پوزه و انتهای دست و پای این دام و گاهی دو طرف صورت و اطراف حدقه چشم، تیره‌تر از رنگ بدن دیده می‌شود.
بز نجدی دارای سری نسبتاً کوچک و پوزه‌ای ظریف کوتاه و پیشانی صاف بوده و گوش‌های متوسط نیمه افتاده به طرف جلو و در مواردی دارای نیم گوش است. همچنین دارای گردنی ظریف و کشیده بوده که با زاویه‌ای کوچک به بدن متصل می‌گردد. پشت کمر آن مسطح و کم عرض است. بز نجدی دارای دست و پایی نسبتا کوتاه و ظریف می‌باشد که وجه تمایز آن نسبت به بز پاکستانی است. در گله‌های بز نجدی به ازاء هر ۵ یا ۶ راس ماده یک راس نر وجود دارد.
اغلب جفتگیری‌ها از اوایل بهار تا اواخر پاییز بطول می‌انجامد. بنابراین فصل زایش معمولاً از ابتدای پاییز الی نیمه بهار خواهد بود. معمولاً زایمان تک قلو در شکم اول و در شکم‌های بعدی دوقلو و سه قلو مشاهده می‌گردد. اولین فحلی بعد از زایمان در گله‌های بز نجدی بین ۶۰ الی ۱۲۰ روز است. بز نجدی در هر سال تقریبا ۲ بار زایمان می‌نماید. بطور دقیق‌تر می‌توان گفت میانگین به دست آمده جهت دو زایمان ۳۸۰ روز می‌باشد. طول دوره آبستنی از ۱۴۷ تا ۱۵۳ روز متفاوت می‌باشد.
میانگین وزنی بزهای ماده تجدی در دوره پرورش
افزایش وزن و سرعت رشد بزغاله‌ها
میانگین وزن بزغاله‌ها در دوره رشد از تولد تا یک سالگی مطابق جدول زیر است.
جدول افزایش وزن و سرعت رشد از تولد تا یک سالگی
پرواربندی بز نجدی
بز نجدی، بز شیری بوده، دارای جثه نسبتاً کوچک که قدرت پروار شدن آن کم است، اما اکثر بزداران معمولاً بزغاله‌های نر نجدی خود را پس از شیرگیری از سن ۵ ماهگی به بعد پروار می‌نمایند. میانگین طول دوره پرواربندی ۱۳۸ روز بوده و غالباً در فصل پاییز انجام می‌گیرد. میانگین اضافه وزن یک دوره پرواربندی در بزغاله‌های بز نجدی ۶.۰۹ ± ۱۰.۹ کیلوگرم و اضافه وزن روزانه ۴۴ ± ۸۰ گرم می‌باشد. میانگین وزن بز ماده بالغ ۲۶.۷ و بز نر بالغ ۳۳.۷۵ کیلوگرم می‌باشد. این میانگین وزنی پس از سن بلوغ یعنی یک سالگی تا پایان ۴ سالگی می‌باشد.
ضرایب باروری، دوقلوزایی، زایش، بزغاله گیری
زایمان بهاره از اسفند آغاز گردیده و تا اوائل خرداد ماه ادامه می‌یابد در صورتی که زایمان پاییزه از شهریور ماه تا نیمه آبان می‌باشد. نتایج بدست آمده از ضرایب باروری، زایش، دوقلوزایی و بزغاله گیری در بز نجدی (جدول زیر) بسیار خوب است ولی تلفات در بزغاله نجدی نیز در هر فصل از سال ۳۳.۶۶ درصد است. درصد تلفات به عوامل مختلفی از جمله عدم مقاومت این بز به سرما، مرگ و میر در زایمان و نیز ضربات مکانیکی بستگی دارد. ساعت زایمان در شبانه روز و کنترل زایمان‌ها نیز از جمله عواملی هستند که در کاهش تلفات نقش مؤثری دارند.
ضرایب تولید مثل بزنجدی در فصول مختلف زایش
ضریب باروری به تعداد بزهای ماده‌ی آبستن به تعداد کل بزهای ماده‌ای که در سال جفتگیری نموده‌اند.
ضریب زایایی (زایش) – تعداد بزغاله متولده شده (زنده – مرده – سقطی) به تعداد بز حاضر در جفتگیری
شیر بز نجدی
بز نجدی یکی از بزهای شیری کشور محسوب شده، از نظر تولید شیر از بزهای برتر بشمار می‌آید و علیرغم شرایط نامناسب تغذیه، مدیریت و بهداشت، توانایی تولید شیر قابل توجهی دارد. در فصل بهار تولید شیر بز نجدی تا ۹٪ درصد بیشتر از سایر فصول سال می‌باشد. میانگین سن از شیرگیری بزغاله‌ها ۱۲۵ روز است.
جدول درصد ترکیبات شیر بز نجدی
رکورد تولید شیر
جدول میانگین رکورد تولید شیر در طول دوره شیر دهی (لیتر)
راندمان پنیردهی شیر بز نجدی و ترکیبات آن
به ازاء مصرف ۵.۴۳ کیلوگرم شیر، یک کیلو پنیر تولید می‌گردد. میانگین درصد پروتئین پنیر حاصل از شیر بز نجدی ۱۲.۷۱ و چربی آن ۱۱.۵۴ درصد بر اساس ماده خشک می‌باشد.
نکته
راندمان پنیر دهی: مقدار شیر مصرفی برای تولید یک کیلو پنیر
درصد تولید پنیر: مقدار تولید پنیر به ازاء مصرف صد کیلو شیر
جدول میانگین راندمان و درصد پنیر دهی شیر بز نجدی در دو فصل شیردهی
جدول درصد ترکیبات پنیر تولید شده از شیر بز نجدی
نتیجه‌گیری کلی
باتوجه به خصوصیات و توانایی‌های این دام در تولید شیر و قانع بودن در مصرف خوراک و نیز استفاده از خوراک نامرغوب و پایین بودن هزینه نگهداری این دام و از طرفی سازگاری آن به هوای گرم خوزستان، پیشنهاد می‌گردد دامداراتی که در گله‌های کوچک و بزرگ به نگهداری دام مبادرت می‌کنند این بز را انتخاب نمایند، زیرا على‌رغم مصرف خوراک کم و نامرغوب، تولید شیر نسبتاً خوبی دارد همچنین از درصد دو قلوزایی بالایی نیز برخوردار است.
نکته مهم اینکه مروجان و دامداران عزیز از تلاقی‌گری این بز با بزهای دیگر از جمله بزهای پاکستانی و بز سیاه مو بلند لری جدا اجتناب نمایند. زیرا با دورگ‌گیری بدون برنامه لطمات جبران‌ناپذیری بر صفات مثبت تولیدی این دام (از جمله تولید شیر) وارد می‌گردد.
منبع: سازمان جهاد کشاورزی استان خوزستان