روش‌های تغذیه آبزیان (بخش اول)
نگهداری صحیح خوراک ماهی
- انبار غذا باید خشک وخنک باشد و بخوبی تهویه شود تا دمای درون کیسه‌های خوراک ماهی ثابت بماند. دمای بالاتر از 30 درجه سانتی‌گراد در انبار باعث خرابی خوراک ماهی خواهد شد.
- کیسه‌های خوراک ماهی باید روی پالت‌های چوبی یا پلاستیکی قرار داده شوند؛ به طوری که کیسه‌ها به تعداد 8 الی 10 کیسه روی هم چیده شده باشند.
- کیسه‌های خوراک ماهی نباید مستقیماً روی کف سیمانی انبار قرار داده شوند.
- کیسه‌های خوراک ماهی باید از دیواره‌های انبار حداقل 50 سانتی‌متر فاصله داشته باشند.
- کیسه‌های خوراک ماهی چیده شده بر روی پالت‌ها در ردیف‌های دوتایی باید حداقل به فاصله 1 متر از یکدیگر قرار گیرند؛ به‌طوری که به راحتی بتوان از آنها عبور کرد.
- محیط انبار باید به دور از تابش خورشید باشد.
- از نفوذ رطوبت به محیط انبار باید جلوگیری نمود.
- از چیدن کیسه‌های خوراک ماهی در جوار مواد شیمیایی بودار باید خودداری نمود.
- از نفوذ موش، پرندگان و سایر عوامل آلوده‌ساز به انبار باید جلوگیری نمود.
- کیسه‌های خوراک ماهی پاره شده باید در اولین فرصت مورد مصرف قرار گیرند.
- خوراک ماهی مورد نیاز باید به صورت ماهانه تهیه و مصرف شود واز زمان تولید حد اکثر تا 3 ماه بیشتر نباید در انبار نگهداری نمود.
- محیط انبار باید هر 6 ماه یک بار نظافت وضدعفونی شود.
تحقیقات محققین نشان دادند که در جیره‌های کنسانتره آغارین با کارآیی بالا برای ماهی ، مقدار فسفو لیپید باید حدود نصف کل لیپید بوده و نسبت n3/n6 در آنها باید تقریبا 1:3 تا 1:6 باشد. در پرورش گوشتی ماهیان خاویاری بر حسب سن این نسبت در چربی غذاهای پرواری باید از 1.5 تا 2.5 در نظر گرفته شود.
وارد کردن چربی یا روغن آفتابگردان در مقادیر نسبتاً کم به ترکیب غذای ماهیان خاویاری امکان تنظیم مناسب اسیدهای چرب را فراهم نمی‌کند. نزدیک کردن سطح اسیدهای چرب ضروری بخصوص اسیدهای سری n3 به نیازهای ماهی با افزایش میزان چربی تا 15% و یا بیشتر امکان‌پذیر است، اما در این شرایط سایر گروه‌های اسیدهای چرب شروع به نقصان می‌نمایند. به همین دلیل برای اصلاح ترکیب اسیدهای چرب غذا با استفاده از مواد خام معمول لازم است لیپیدهای اختصاصی با میزان بالای اسیدهای چرب سری لینولنیک نیز به غذا وارد شود. منبع این اسیدها می‌تواند محصولات اصل از عمل‌آوری روغن کتان (پنبه دانه) باشد.
افزودن چنین مکملی به میزان 2% به روغن ماهی یا نهنگ اسیدهای چرب n3 و n6 را در جیره ماهی به ترتیب تا 7% و1.3درصد از وزن خشک غذا می‌باشد. درصد افزایش می‌دهد. این افزایش در جیره ازون برون به ترتیب 9% و 1.7درصد از وزن خشک غذا می‌باشد.
سایر محققین جهت تنظیم جیره با کارآیی بالا که حاوی مقادیر بالای اسیدهای چرب باشد، توصیه می‌کنند که کیفیت روغن ماهی مورد استفاده در جیره کنترل شود و حتی‌الامکان روغن آفتابگردان در جیره استفاده نگردد چرا که این روغن موجب عدم تعادل اسیدهای چرب در بدن می‌شود. میزان نیاز بچه ماهی در مراحل تغذیه خارجی به اسیدهای چرب n3 برابر با 2 تا 2.2درصد، 20:5، 5% و اسیدهای چرب 7، 22:6% با نسبت n3/n6 حدود 2 می‌باشد.
- برای پیشگیری از فساد باید در مواقع حمل ونقل وانبار کردن حتما در دمای پایین نگهداری شوند.
- قابلیت دسترسی به بافت تازه بدن ماهی وضایعات سایر حیوانات، آن هم به مقدار کافی، همیشه یکسان و یک اندازه نیست.
- درصورت عدم پاستوریزاسیون به مقدار کافی، به ویژه در مورد ضایعات شیلاتی، احتمال وارد شدن عوامل بیماری‌زا وجود دارد.
- انتقال ونگهداری نامناسب نه تنها موجب نابودی ویتامین‌ها وچربی‌های حساس می‌گردد، بلکه مزه وطعم جیره تغییر می‌یابد وباکتری‌ها وقارچ‌ها درآن رشد می‌یابند.
- جیره مصرف شده درآب می‌تواند بر کیفیت آب تاثیر نامطلوب گذارد.
جیره مخصوص مرحله لاروی
برای عبور از مرحله لاروی، انواع مختلفی از جیره‌های مصنوعی مورد توجه قرار می‌گیرند که عبارتند از:
جیره چرخ کرده
جیره خمیری شکلی است که با هموژنیزه کردن اجزای بسیار مرطوب یا اجزای بسیار مرطوب و خشک با افزودن مکمل ویتامینه ومعدنی، مواد قابض وسایر ترکیبات مربوطه ساخته می‌شود.
جیره بسیار مرطوب با ذرات بسیار ریز
نوعی جیره خرمن مانند است که از تخم‌مرغ، گوشت میگو، صدف‌ها، شیرابه ماهی، ویتامین‌ها، مواد معدنی، محرک‌های غذایی، آرد گندم و ترکیبات هموژنیزه کننده برای دستیابی به ذرات بسیار ریز ساخته می‌شود. اندازه ذرات مطلوب و مورد نظر را می‌توان با غربالگری به دست آورد.
فراورده‌ای با ماتریکس مقاوم در برابر آب متشکل از اجزای خشک یا ماتریکس خشک متشکل از اجزاء مرطوب یا بسیار مرطوب است که به روش مناسب (خشک کردن در حالت انجماد، خشک کردن در خلا، خشک کردن در حرارت) خشک وسپس برای دستیابی به اندازه مطلوب له شده و از غربال عبور داده می‌شود. این نوع جیره متداول‌ترین جیره مصنوعی است که برای پرورش لارو از آن استفاده می‌شود. موادی که بخوبی مخلوط و له شده‌اند را به داخل هوا اسپری کرده و خشک می‌کنند. در ژاپن، ذرات با ابعاد 50-100میکرون تولید وبرای پرورش لارو ماهیان دریایی به کار می‌روند.
جیره میکرو باند
جیره‌های پودر شده به همراه یک ماده قابض هستند.در این ارتباط می‌توان از جیره‌های میکرو باند دارای carrageenan، آگار، زئین، اسید آلژینیک و ژلاتین نام برد.
جیره با پوشش بسیار نازک
با پوشش‌دار کردن جیره با استفاده از برخی مواد مانند زئین وکلسترول- لسیتین ساخته می‌شود.
اجزاء پودر شده (10 گرم)
آب (35 میلی‌لیتر)
حرارت دهی در حمام آب گرم 80 درجه سانتی‌گراد.
با استفاده همزن با سرعت بالابه خوبی مخلوط نمایید.
افزودنK- carrageenan (حدود 0.5 گرم)
با همزن به خوبی مخلوط نمایید.
4 در یخچال 4 درجه سانتی‌گراد خنک نمایید.
K- carrageenan اجزاءجیره را به یکدیگر می‌چسباند.
در حالت انجمادخشک نمایید.
خرد نموده وغربال نمایید.
جیره میکرو کپسول‌دار
مفهوم یک مجموعه بسته‌بندی شده میناتوری است (یک میکرو کپسول) که در آن اجزاء مایع یا ذره‌ای جیره به دقت در یک دیواره قرار گرفته‌اند ودر شرایط اختصاصی حاکم در محیط میکرو وماکرو پیرامون آزاد می‌شوند ودر پرورش ماهی امروزی کاربرد‌های وسیعی پیدا کرده است. رها شدن اجزاء داخلی ومغذی در مکان‌های فعال می‌تواند از طریق پارگی دیواره (فعالیت آنزیمی، تغییر pH یا فعالیت باکتریایی) رخ دهد.
مزیت اصلی جیره‌های کپسوله، حداقل افت ترکیبات غذایی در محیط آب است؛ بدین ترتیب بار آلی موجود در سیستم و تغییرات واکسیژن به حداقل می‌رسد. کپسول‌ها را می‌توان در ابعاد مختلف (از 5 تا 700 میکرون) تولید نمود که بدین ترتیب برای لاروها و بچه ماهی‌ها در تمام مراحل رشد قابل مصرف می‌باشند. کانازاوا انواع مختلف کپسول‌ها را با توجه به جنس دیواره آن به شرح زیر طبقه‌بندی نموده است:
- جیره میکرو کپسوله پروتیین- نایلون (MED)
- ژلاتین صمغ آکاسیا MED
- آلبومین سفیده MED
- گلیکوپپتید MED
- چیتوسان MED
در تصویر 10 روش کلی تولید MED نایلون پروتئین را ملاحظه می‌نمایید.
جیره‌های برکه‌ای
این جیره‌ها با بکارگیری روش فرآوری با استفاده از خشک کن دو غلطکی به دست می‌آیند. برگه‌ها را می‌توان بدون کاستن از ویژگی‌های پایداری‌شان با له کردن وغربال کردن به ذرات بسیار کوچک تبدیل نمود. همچنین میزان غذای مصرفی را می‌توان با به‌کارگیری مواد قابض مناسب، طعم‌دهنده‌ها و رنگ‌های خوراکی افزایش داد. مراحل لاروی باس راه راه، parch و silverside Athantic را می‌توان با جیره‌های برگه‌ای پرورش داد.
پلت‌سازی مستلزم عبور دادن جیره نرم از درون سوراخ‌های موجود در یک صفحه فلزی به منظور شکل‌دهی پلت‌های فشرده وسپس برش آنها درابعاد مورد نظر است.
آسیاب‌های اختصاصی ساخت پلت برای جیره آبزیان دارای یک واحد عمل‌آوری در قسمت بالای خود هستند که مایعاتی همچون آب وملاس می‌توانند از طریق آن به منظور افزایش خوش خوراکی به پلت‌ها اضافه شوند. همچنین می‌توان بخار آب را از طریق یک سیستم تزریق بخار به داخل جیره وارد نمود.
روند عمومی شامل عبور دادن جیره از اتاقک عمل‌آوری است که 4 تا 6% آب به صورت بخار بدان افزوده می‌شود. رطوبت خاصیت ضد اصطکاکی لازم را برای ایجاد فشردگی فراهم می‌آورد و وجود گرما سبب ژلاتینه شدن نشاسته خام موجود در اجزا و چسبندگی اجزا به یکدیگر می‌شود.
مواد از اتاقک عمل‌آوری به مرکز دستگاه پلت‌ساز سقوط می‌کنند. در داخل دستگاه پلت‌ساز، دو یا تعداد بیشتری غلتک و تیغه ماده موجود را به طرف سوراخ‌های روی صفحه فشار می‌دهند. تیغه‌های ثابت که در لبه خارجی دستگاه قرار گرفته اند نیز پلت‌ها را در اندازه‌های ازپیش تعیین شده می‌برند. در عرض زمانی حدود 20 ثانیه پس از ورود جیره به آسیاب پلت‌ساز، جیره رطوبتی برابربا 15-16% را (اجزای جیره هریک 10-12%) در دمای 80-90درجه سانتی‌گراد کسب می‌کند. درطول فشرده‌سازی بعدی از سوراخ، اصطکاک موجب افزایش دما به 92درجه سانتی‌گراد می‌گردد. پلت‌ها بر روی کمربند غربالگر قرار گرفته و در یک خشک کن افقی و تونلی با استفاده ازهوای سرد در عرض 10 دقیقه خشک می‌گردند تا رطوبت آن به کمتر از 10% برسد. ابعاد سوراخ‌های موجود روی صفحه مشبک معمولاً بین 1.5 تا 9.5 میلی‌متر است. قطر پلت‌ها را می‌توان تا 90 میلی‌متر نیز در نظر گرفت.
برای ساخت در مقیاس‌های کوچک، می‌توان جیره خمیری شکلی تهیه و سپس آن را چرخ نمود ورشته‌های حاصل را قبل از مصرف بخار داد وخشک کرد. بعداً آنها را خردو برای مصرف درجه‌بندی می‌نماییم.
کنترل کیفیت
کیفیت جیره به کیفیت وکمیت ماده خام وشرایط فرآوری وطول مدت نگهداری آنها بستگی دارد.
کارآیی یک جیره برای افزایش رشد آبزی عمدتاً به شرایط فوق‌الذکر بستگی دارد. علاوه بر تعادل ترکیبات غذایی، جیره باید درآب پایدار، جذاب، خوش خوراک بوده و اندازه ذرات آن برای مراحل مختلف رشد مناسب باشد. کیفیت پایین جیره می‌تواند ناشی از موارد ذیل باشد:
- مواد خام با کیفیت پایین
- افزودن اوره
- بالا بردن خاکستر محلول در اسید که نمایانگر وجود ماسه و سیلیکا است؛
- مقادیر بالای خاکستر؛
- به کارگیری چربی‌های فاسد؛
- عدم کفایت مقادیر وویتامین‌ها در مکمل؛
- مقادیر پایین اسیدهای چرب بشدت غیر اشباع؛
- مقادیر پایین اسیدهای آمینه ضروری وعدم تعادل نسبت کلسیم به فسفر؛
- حضور عوامل ضدتغذیه‌ای؛
- نگهداری طولانی مدت جیره موجب کاهش کیفیت غذایی جیره می‌گردد؛
- مقادیر بالای رطوبت (بیش از 13%)
- مقادیر بالای نمک؛
برگرفته از مقاله «جیره نویسی تغذیه آبزیان» تألیف: دکتر حشمت سپهری مقدم
برای مطالعه بخش‌های بیشتری ازین مقاله کلیک کنید: جیره نویسی آبزیان