به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ در پرورش ماهی به شیوه صنعتی استفاده از جیره مناسب و غنی بسیار حائز اهمیت است. در این مقاله به بررسی آماده‌سازی و پلت کردن خوراک آبزیان می‌پردازیم.
آسیاب کردن مواد غذایی آبزیان
آسیاب کردن اجزا موجب کاهش ابعاد می‌شود. خشک‌سازی ترکیبات غذایی قبل از آسیاب کردن بر کارایی آسیاب کردن می‌افزاید. آسیاب کردن موجب بهبود خواص مخلوط سازی، پلت‌پذیری، خوش خوراکی و قابلیت هضم مواد می‌شود.
اجزای درشت جیره قبل از آسیاب شدن از روی یک آهن ربای دایمی عبور داده می‌شوند که هرگونه قطعه فلزی را از میان آنها خارج می‌کند. به منظور آسیاب کردن از آسیاب چکشی وآسیاب صفحه‌ای و مالشی استفاده می‌شود. کارآمدترین وسیله آسیاب کننده بخصوص برای اجزا با چربی اندک، آسیاب چکشی است، اما انتخاب غربال و ورودی غذای صحیح امکان آسیاب کردن بسیاری از انواع دیگر ترکیبات را نیز فراهم ساخته است. میزان کارآیی آسیاب به تعداد چکش‌ها، ابعاد، آرایش ومیزان تیزی آنها، سرعت چرخش وقدرت اسب بخار موتور وهمچنین ابعاد غربال ونوع ماده در حال آسیاب بستگی دارد. با انتخاب غربال مناسب، دستیابی به ذرات با اندازه مورد نظر امکان‌پذیر است. آسیاب ماهی خشک وسایر محصولات جانبی دامی ممکن است مشکل باشد، ولی مخلوط سازی با سایر اجزای خشک می‌تواند موجب بهبود وضعیت آسیاب کردن شود. جیره‌های مربوط به میگوهای استارتر باید میکرو آسیاب شوند.
کاهش اندازه ذرات موجود در جیره، مرحله‌ای است که بیشترین زمان وهزینه را درساخت جیره می‌طلبد (تا 60 %هزینه تولید پلت).
برای افزایش قابلیت وتوانایی یک آسیاب غذایی، اجزایی از جیره که اندازه آنها بیش از 2.5میلیمتر است را باید پیش آسیاب نمود. پس از آسیاب کردن باید 95% از اجزای جیره (برحسب وزن جیره) ابعادی برابر یا کمتر از 250 میکرون داشته باشند. بقیه نیز نباید بیش از 400 میکرون باشند.
درواقع ابعاد ذکر شده تعادلی میان هزینه آسیاب کردن و دستیابی به پایداری مناسب پلت‌ها در آب می‌باشد؛ چرا که هر چه ذرات کوچکتر باشند، پایداری آنها درآب به علت افزایش سطح لازم برای اتصال با سایر ذرات افزایش می‌یابد. همچنین امکان دستیابی به یک جیره یکنواخت در نتیجه افزایش بهره‌وری در جیره‌های با ذرات کوچکتر آسان‌تر می‌گردد. باید به خاطر داشت که کاهش ابعاد ذرات موجب کاهش ظرفیت سیستم آسیاب می‌شود، ولی در عین حال پایداری پلت در آب را افزایش می‌دهد.
هریک از اجزای تشکیل‌دهنده جیره ویژگی آسیاب‌پذیری مربوط به خود را دارند. کاهش ابعاد اجزایی با مقادیر بالای روغن مانند پودر ماهی موجب گرفتگی سوراخهای صفحات غربالی موجود در آسیاب می‌گردد. پیش مخلوط سازی اجزای جیره دارای مقادیر بالای روغن با محصولات غلاتی مانند پوسته گندم یا کنجاله دانه‌های روغنی مانند کنجاله سویا موجب کاهش مقادیر روغن در آنها می‌گردد. بدین ترتیب کاهش اندازه ذرات و افزایش قابلیت آسیاب‌پذیری امکان‌پذیر می‌گردد.
به کار گیری یک سیستم آسیاب بادی با فشار منفی 300-500میلیمتر جیوه در پشت صفحه غربالی نیز توصیه می‌گردد. همچنین پیش مخلوط سازی اجزای جیره به همراه سیستم آسیاب بادی می‌تواند به حفظ دور موتور آسیاب کمک کند.
درصنعت ساخت جیره‌های غذایی، دو شیوه کلی برای کاهش اندازه ذرات به کار می‌رود: آسیاب چکشی و آسیاب معمولی.
نکات اصلی که هنگام آسیاب کردن جیره غذایی آبزیان باید مد نظر قرار گیرند عبارتند از:
_ رطوبت اجزا نباید بیشتر از 13% باشد. افزایش رطوبت در آنها موجب کاهش کارایی آسیاب می‌گردد.
_ افزایش سرعت چکش‌ها و چرخ‌دنده‌ها موجب افزایش کارایی آسیاب می‌گردد.
_ به کارگیری دانه‌های غلات با رطوبت پایین و مقادیر بالای نشاسته و کنجاله‌های دانه‌های روغنی وپیش مخلوط سازی آنها با اجزای با روغن بالا موجب افزایش کارایی آسیاب می‌گردد.
_ وجود یک فاصله 8میلی‌متری بین سر چکش‌های آسیاب و صفحه غربالی ضروری است؛ چرا که بر کارایی آسیاب تاثیرگذار است.
_برای دستیابی به ذرات با ابعاد یکنواخت، تغذیه مداوم اتاقک مخصوص ورود مواد اولیه ضروری است. تغذیه غیر مداوم موجب غیریکنواختی ذرات حاصله و وارد کردن مقدار زیادی اجزا نیز موجب تولید ذرات بزرگتر می‌گردد.
_ به کارگیری صفحات غربالی، چکش‌ها و چرخ‌دنده‌های نو وسالم موجب افزایش کارایی آسیاب می‌گردد.
برای تعیین کارآیی آسیاب باید توزیع و ابعاد ذرات حاصله را اندازه‌گیری نمود. برای این کار می‌توان از غربا ل‌های مخصوص استفاده نمود.
مخلوط سازی خوراک آبزیان
هدف از مخلوط سازی، دستیابی به یک توزیع یکنواخت برای ترکیبات غذایی و افزودنی‌هاست؛ به نحوی که هر واحد وزنی مصرفی جیره در حیوان از ارزش غذایی یکسانی برخوردار باشد. مخلوط سازی جیره تمامی ترکیبات احتمالی مایع و جامد را شامل می‌شود. موادی که به شکل پودرهای خشک هستند، در مقایسه با اجزای مرطوب یا ترکیب این دو سریع‌تر و بهتر با یکدیگر مخلوط می‌شوند. مدت زمان مورد نیاز برای مخلوط سازی یک سری ساخت متشکل از اجزای مرطوب یا خشک بر حسب شکل یا نوع دستگاه‌ها متفاوت است. ترکیباتی که به مقادیر اندک مورد نیاز هستند، مانند مکمل‌های ویتامینی و معدنی و سایر افزودنی‌ها، باید قبل از افزودن آنها به جیره به میزان 3 تا 5% جیره مخلوط شوند. مخلوط سازی دقیق مستلزم افزودن اجزا به صورت متوالی از یک سری ساخت به سری ساخت بعدی است. روش متداول، افزودن ترکیبات با مقادیر بالا در ابتدا وسپس ترکیباتی است که مقادیر مصرفی آنها اندک است. باید حداقل 50% از جیره قبل از افزودن قسمتی از جیره حاوی ترکیبات با مقدار نیاز اندک به داخل میکسر ریخته شود. به منظور کسب اطمینان از توزیع یکنواخت، باید چربی‌ها را روی مخلوطی از اجزای خشک اسپری نمود.
چربی‌ها را زمانی باید اضافه کرد که تمامی اجزای خشک بخوبی باهم مخلوط شده باشند.
مخلوط سازی ممکن است به روش مداوم یا محموله‌ای انجام شود. وسایل مخلوط سازی شامل میکسرهای نواری از نوع مداوم افقی، میکسرهای نواری غیر مداوم، میکسرهای عمودی و میکسرها با همزن‌های مخصوص مایعات می‌باشند. برای ساخت جیره‌های مربوط به آبزیان انواع عمودی ترجیح داده می‌شوند؛ چراکه قادر به مخلوط سازی مقادیر اندکی از مایعات مانند چربی‌ها وملاس با یکدیگر و مخلوط سازی اجزای با اندازه‌های ذرات متفاوت نیز هستند.
میکسرهای کاسه‌ای دارای پره بهترین نوع میکسر برای جیره‌های مرطوب محسوب می‌شوند. اجزای جیره مانند ماهی کندانسه و پساب‌های حاصل از تخمیر، ملاس یا روغن ماهی اغلب در میکسر نوع کاسه‌ای با سرعت مخلوط سازی متفاوت به کار می‌روند واجزای خشک ومایع با یکدیگر مخلوط می‌کنند.
در مواردی که میزان چربی مصرفی در جیره بالا باشد، مانند موارد مربوط به ماهیان گوشتخوار نظیر قزل‌آلا، باس دریایی وهامور ماهیان، روغن‌ها را می‌توان پس از پلت‌سازی روی پلت‌ها اسپری نمود.
همچنین ویتامین‌ها، آنزیم‌ها وسایر افزودنی‌های حساس در برابر حرارت را می‌توان پس از سرد شدن پلت‌ها روی آنها اسپری نمود. مواد قابض شیمیایی در صورت مصرف باید در آب سرد یا گرم حل و سپس به مخلوط جیره افزوده شوند.
پلت‌سازی
باتوجه به مصرف خوراک پلت شده در تغذیه ماهی ومیگو، حفظ شکل فیزیکی پلت طی مصرف وجلوگیری از تجزیه زودرس آنها درآب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. تجزیه پلت درآب از یک طرف باعث از بین رفتن ارزش غذایی مواد تشکیل دهنده شده واز طرف دیگر متابولیسم این مواد در رسوب استخر باعث مصرف بیشتر اکسیژن موجود در آب و ابقاءعوامل بیماری‌زا در استخر می‌گردد.
کیفیت جیره در پرورش آبزیان از اهمیت زیادی برخوردار است؛ چراکه جیره حدود 60% از هزینه کلی تولید را در این حیوانات تشکیل می‌دهد. بنابراین در هنگام تهیه یک جیره با کیفیت بالا باید هزینه، پایداری فیزیکی در آب و تأمین نیازهای مد نظر قرار گیرند.
کیفیت جیره در آبزیان به کیفیت مواد اولیه، وجود ترکیبات غذایی به صورت متعادل و فرآوری مناسب جیره بستگی دارد. پارامترهای فرآوری جیره بر ویژگی‌های فیزیکی مانند پایداری وثبات آب، شکل وابعاد ذرات غذایی و ویژگی‌های شیمیایی مانند جذابیت، خوش خوراکی وقابلیت دسترسی ترکیبات غذا تاثیرگذار است. جیره میگو معولاً به صورت پلت مصرف می‌شود.
روند پلت‌سازی را به شکل زیر تعریف می‌کنند:
فشرده‌سازی وعبور دادن اجزای جیره از سوراخهای کوچک درطی یک روند مکانیکی وبا به کارگیری گرما، رطوبت وفشار. پلت‌ها مزایای زیادی به همراه دارند که از آنها می‌توان به افزایش تراکم جیره و در نتیجه امکان مصرف راحت تر وبا غبار کمتر، جذابیت بیشتر اجزای با خوش خوراکی کم برای آبزیان، کاهش موارد مصرف گزینشی جیره، بهبود بهره‌وری تولید ودستیابی به یک مخلوط غذایی یکنواخت اشاره نمود.
مشکلات احتمالی مربوط به پلت‌ها
درصورت مشاهده ترک‌هایی در یک انتهای پلت یا ترک‌های مویی در یک طرف پلت، این پلت‌ها احتمالا به جای آنکه توسط تیغه بریده شده باشند در واقع شکسته شد‌ه‌اند. در این موارد، پلت‌ها حالت خمیده پیدا می‌کنند و در یک طرف آنها شکاف‌هایی پدیدار می‌گردد و مقادیر خرده نیز درآنها افزایش می‌یابد. این مشکل را می‌توان با به کارگیری تیغه‌های تیز به کار گرفت.
همچنین برای دستیابی به یک پلت سخت‌تر، متراکم‌سازی بیشتر از طریق سوراخهای روی صفحه، آسیاب ریزتر و پراکنده نمودن بیشتر چربی را می‌توان مورد استفاده قرار داد.
وجود خرده پودر به مقادیر زیاد در میان پلت‌ها
این امر نشان می‌دهد که پلت از استحکام لازم برخوردار نیست. استحکام پلت را می‌توان با استفاده از روش تکان دادن و در داخل قوطی و یا شاخص استحکام پلت اندازه‌گیری نمود.
اگر در مرحله بسته‌بندی مقادیر خرده و پودر زیاد باشد، روند پلت‌سازی نامناسب بوده است.
اختلاف رنگ میان پلت‌های تولیدی
اختلاف رنگ میان پلت‌های تولیدی می‌تواند ناشی از توزیع نامناسب وغیر یکنواخت آب باشد. باید کار دستگاه‌های مه‌پاش درطول روند مخلوط سازی مورد بازبینی قرارگیرد. توزیع غیر یکنواخت آب موجب شکل‌گیری توده‌های بهم چسبیده می‌گردد وعبور این توده از سوراخهای روی صفحه موجب تولید پلت‌های تیره رنگ می‌شود. غیریکنواختی روند ورودی مواد به دستگاه نیز می‌تواند بر رنگ پلت‌ها تاثیرگذار باشد؛ چرا که با افزایش مدت زمان انتظار در داخل دستگاه پلت‌ها تیره‌تر می‌گردند. زمانی که غلتک مخلوط موجود در دستگاه را به صفحه مشبک می‌فشرد، توزیع غیریکنواخت جیره از سوراخهای صفحه مشبک موجب ماندگی مخلوط در دستگاه ودر نتیجه غیر یکنواختی رنگ پلت‌ها می‌گردد.
پلت‌های شناور
پلت‌های شناور با وزن بین 0.25 تا 0.3 گرم در هر سانتی‌مترمکعب را می‌توان با روش عبور دادن از یک سوراخ تولید نمود؛ درطول این روند به جای متراکم‌سازی روند افزایش حجم رخ می‌دهد. مطابق این روش در اتاقک عمل‌آوری به منظور افزایش 10-12% به 25-30%، آب وبخار به جیره افزوده شده و سپس ماده حاصل به داخل یک سیلندر مهرو موم شده ودارای فشار انتقال داده می‌شود. تزریق بخار موجب افزایش ژلاتیناسیون نشاسته در اجزای جیره می‌گردد. عبور دادن جیره تحت فشار معمولی اتمسفر از سوراخهای روی صفحه مشبک در انتهای سیلندر پر فشار موجب پفکی شدن جیره می‌گردد. همچنین رشته‌های عبور یافته از سوراخ‌ها به وسیله یک تیغه دوار به اندازه‌های ازپیش تعیین شده بریده می‌شوند. سپس پلت‌ها را تاحدود 120درجه سانتی‌گراد حرارت می‌دهند تا میزان رطوبت آن به مقدار مناسب برای انبار کردن برسد (10-30%). وجود نشاسته خام برای تولید یک پلت خوب و مناسب لازم است. حدود 90% از نشاسته موجود در طول دوره زمانی 30 تا 60 ثانیه‌ای که جیره به داخل سیلندر انبساطی راه می‌یابد، به شکل ژلاتینه در می‌آید دمای بالا به طور نسبی موجب نابودی ویتامین‌های حساس در برابر حرارت می‌گردد و دسترسی به برخی از اسیدهای آمینه رانیز کاهش می‌دهد. افزودنی‌های حساس در برابر حرارت را می‌توان پس از عبور دادن از سوراخ بر روی آنها اسپری نمود.
خنک‌سازی وخشک‌سازی پلت‌ها
برای مصرف و نگهداری صحیح پلت‌ها، دما ورطوبت روند پلت‌سازی باید در عرض چند دقیقه پس از عبور از سوراخ‌ها کاهش یابد. این کار را می‌توان با جمع‌آوری پلت‌ها وگستردن آنها به شکل یک لایه نازک روی کف سیمانی یا کاشی ودمیدن هوا به روی آنها یا قرار دادن آنها در معرض نور خورشید انجام داد. به طور جایگزین، می‌توان آنها را با تنظیم روی اجاق و چرخش هوا خشک نمود؛ اما در تولید تجارتی جیره با انواع خشک کن و خشک کننده به صورت افقی یا عمودی باسیستم چرخش هوا بکار می‌روند. دما دراین سیستم‌ها به زیر مقادیر مورد نظر کاهش داده شده ومیزان رطوبت نیز به زیر 10% و نه بیشتر از 13% رسانیده می‌شود.
خرد کردن گرانول‌های غذایی ماهیان
برای تولید گرانول‌های غذایی مصرفی در تغذیه ماهی‌ها ومیگوها، خرد کردن ضرورت دارد. پلت‌های سرد شده را با غلطک‌های عاج‌دار آسیاب کرده و با عبور از غربال درجه‌بندی می‌کنند.
اسپری چربی
مقادیر بالای چربی مورد نیاز برای جیره ماهیان گوشتخوار ممکن است بر پلت‌سازی تاثیر منفی گذارد. به همین علت، درطول روند ساخت جیره نهایی، چربی پس از روند پلت‌سازی روی جیره نهایی اسپری می‌گردد.
بسته بندی
پلت‌ها یا گرانول‌های خشک نهایی راباید برای نگهداری در کیسه‌های مناسب قرار داد. روی کیسه‌ها نیز باید مشخصات محصول وتاریخ تولید آن ذکر گردد.
انبار سازی خوراک آبزیان
در حفظ کیفیت جیره، نگهداری مناسب اجزای جیره وجیره نهایی (پلت، گرانول یا برگه) قدم مهمی محسوب می‌شود. جیره‌های مرطوب و نیمه‌مرطوب واجزای مرطوب و نیمه‌مرطوب باید تا حد ممکن در اولین فرصت به مصرف برسند. در صورت نیاز به حمل و نقل یا نگهداری، منجمدسازی این نوع جیره‌ها ضروری است. ممکن است دراین ارتباط نگهداری در دمای پایین نیز مدنظر قرار گیرد.
برای پیشگیری از دستبرد، آسیب فیزیکی وشیمیایی، آلودگی با حشرات یا میکرو ارگانیسم‌ها وجوندگان (موش صحرایی)، باید جیره واجزای آن را بخوبی انبار نمود. در مجموع تغییرات کیفی می‌توانند ضررهای اقتصادی فوق‌العاده‌ای را به همراه داشته باشند. در موارد افزایش دما به بالای 85% قارچ‌ها به سرعت رشد کرده وعلاوه بر ایجاد حالت ماندگی، سمومی را نیز تولید می‌کنند. حفاظت از جیره واجزای آن با افزودن مواد نگهدارنده ارزان قیمت امکان‌پذیر است. برای جلوگیری از ورود حشرات و جوندگان باید حفاظهایی در مدخل ورودی تهویه‌های انبار قرار داد. نگهداری از ویتامین‌ها ومکمل‌های ویتامینی باید در بسته‌بندی اصلی یا ظروف در بسته در سردترین نقطه ممکن باشد و حداکثر تا 6ماه بعد به مصرف برسند. چربی‌ها را نیز باید با نگهداری در محیط سرد ودر ظروف پلاستیکی تیره و در بسته وپس از افزودن آنتی‌اکسیدان‌ها انبار نمود. بهتر است اجزای خشک جیره را در عرض 2 تا 3 ماه مصرف نمود.
برگرفته از مقاله «جیره نویسی تغذیه آبزیان» تألیف: دکتر حشمت سپهری مقدم
برای مطالعه بخش‌های بیشتری ازین مقاله کلیک کنید: جیره نویسی آبزیان