احتیاجات غذایی آبزیان

به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ هزینه تغذیه در امر پرورش آبزیان به طور معمول بیش از 60% کل هزینه‌ها را شامل می‌شود. لذا پرورش موفقت‌آمیز ماهی‌ها در گرو تهیه جیره‌ای مناسب مطابق با احتیاجات ماهیان می‌باشد، به طوریکه جیره قادر باشد کلیه نیازمندی‌های حیوان را در شرایط مختلف محیطی تأمین نماید. بدین منظور متخصصین پرورش ماهی باید علاوه بر آشنایی کامل به احتیاجات انواع مختلف گونه‌های آبزی، از آنالیز مواد خوراکی نیز آگاهی داشته باشند تا بتوانند جیره‌هائی متناسب با احتیاجات آبزیان تنظیم نمایند.

نیازهای پرورش آبزیان خود را بیابید.

انرژی در جیره آبزیان

انرژی در کربوهیدرات، چربی و پروتئین‌های اجزای خوراکی ذخیره می‌شود. منشأ اولیه این انرژی، نور خورشید است و سپس در نتیجه فتوسنتز در منابع گیاهی ذخیره می‌شود. همه مواد حاوی کربن و هیدروژن با اکسیده شدن به دی اکسید کربن و آب، انرژی پتانسیلی در اختیار حیوانات قرار می‌دهند. وقتی غذا در حضور اکسیژن به طور کامل در بمب کالری متر می‌سوزد، مقدار حرارت تولید شده را می‌توان محاسبه کرد و این حرارت انرژی خام غذا را نشان داد. درصدی از انرژی خام مواد غذایی که می‌تواند جذب بدن حیوان شده، و برای فرآیندهای متابولیکی بدن به کار رود، به توانایی حیوان در هضم مواد خوراکی بستگی دارد. فرآیند هضم، بیانگر مراحل متعدد فیزیکی وشیمیایی در دستگاه گوارش و تجزیه ترکیبات شیمیایی پیچیده موجود در مواد خوراکی به مولکول‌های کوچکتر قابل جذب و استفاده توسط حیوان می‌باشد. این انرژی جذب شده به انرژی قابل هضم موسوم است. مقداری از انرژی از طریق ادرار به شکل ضایعات ازتی و سایر ترکیبات اکسیده نشده به وسیله بدن حیوان هم تلف می‌شود.

وقتی انرژی قابل هضم برای افت انرژی هم تصحیح شود، انرژی باقی مانده به انرژی قابل سوخت وساز غذا تبدیل خواهد شد. درطی سوخت وساز مواد مغذی نیز، مقداری انرژی افت می‌کند (اتلاف حرارت). انرژی باقی مانده مواد غذایی که قابل دسترس حیوان جهت نگهداری و تولید است به انرژی خالص موسوم است.

کربوهیدرات‌های قابل دسترس

کربوهیدرات‌های قابل دسترس برای آبزیان پرورشی عبارتند از قندها، نشاسته، دکسترین، گلیکوژن و ... نشاسته به عنوان عمده‌ترین کربوهیدرات مصرفی در جیره غذایی آبزیان می‌باشد. که به صورت خام ضریب تبدیل تقریباً پایین در دستگاه گوارش ماهیان پرورشی ومیگو دارد. ولی اگر در نشاسته فرآوری انجام بگیرد و نشاسته تا حد ژلاتینه شدن، حرارت بخار آب و فشار ببیند ضریب هضمی آن تا حد قابل قبولی افزایش خواهد یافت. در ضمن نشاسته در تهیه غذای پلت به عنوان یک بایندر (اتصال دهنده) مهم به کار می‌رود. اگر کربوهیدرات‌های قابل دسترس برای آبزیان فرآوری بشوند، می‌توان به مقدار قابل ملاحظه‌ای در جیره آبزیان پرورشی استفاده نمود. حداکثر استفاده از کربوهیدرات‌های قابل دسترس برای قزل‌آلا 17-15%، کپور معمولی 32-28% و میگو 18-14% می‌باشد.

بیشتر بدانیم: اشکال مختلف غذای آبزیان

عوامل محدودکننده استفاده کربوهیدرات‌ها در تغذیه آبزیان پرورشی

1 - در بدن ماهیان هورمون انسولین به اندازه کافی موجود نمی‌باشد و از آنجایی که بعد از متابولیسم، اکثر کربوهیدرات‌ها تبدیل به منوساکاریدهایی از قبیل گلوکز و فروکتوز شده و وارد چرخه انرژی می‌شوند لذا با کمبود هورمون انسولین در بدن، برخی اختلالات متابولیسمی از قبیل انباشتگی گلوکز در خون (دیابت)، کاهش رشد، افت راندمان تغذیه‌ای بروز می‌کنند.

2 - مصرف بیش از حد مجاز کربوهیدرات‌ها باعث می‌شوند سرعت عبوری غذا در دستگاه گوارش ماهیان و دیگر آبزیان پرورشی افزایش یافته و حرکت غذا در روده تسریع شود و چون فرصت هضم وجذب مواد مغذی از قبیل پروتئین‌ها و لیپیدها کم می‌باشد باعث اختلالات گوارشی از قبیل کمبود اسیدهای چرب ضروری و اسید آمینه‌های ضروری می‌شوند.

3 - همانند همه گونه‌های جانوری، در ماهی و سخت پوستان نیز غذا باید انرژی مورد نیاز برای حداقل فعالیت و رشد و زادآوری را تأمین کند مصرف انرژی در ماهی و سخت‌پوستان دو ویژگی خاص دارد:

1 - این دسته از موجودات چون خونسرد هستند نیازمند صرف انرژی برای نگهداری دمای بدن در درجه حرارت خاصی متفاوت با درجه حرارت محیط خارج نیستند.

2 - دفع نیتروژن اضافی در ماهی وسخت پوستان نیاز به انرژی کمتری ازآن چه در مورد حیوانات خونگرم خشکی لازم است، دارد و آمونیاک که ماده اصلی حاصل از تجزیه پروتئین‌ها می‌باشد در این حیوانات از طریق آبشش‌ها به محیط رها می‌شود در حالی‌که حیوانات خونگرم خشکی برای تبدیل نیتروژن به موادی با سمیت کمتر نیاز به انرژی دارند. همچنین ماهیان جهت حرکت و مکان‌یابی نیاز به انرژی کمتری دارند.

پروتئین مورد نیاز ماهی

در مراحل اولیه تغذیه خارجی یعنی زمانی که دستگاه گوارش لارو هنوز به شکل کامل تکامل و توسعه پیدا نکرده است، فعالیت پروتئاز و لیپاز پایین بوده و عمدتاً هضم غشائی صورت گیرد. عملکرد تغذیه‌ای و تحریک رشد توسط غذای کنسانتره به کفایت مقدار پروتئین و لیپید‌های موجود درآن و همچنین به نیازهای فیزیولوژیک ماهی بستگی دارد. این امر به نوبه خود بر اساس میزان حلالیت و تجزیه پروتئین و بالانس فسفولیپیدها ومقدار اسیدهای چرب n-3 و n-6 تعیین می‌گردد. تجزیه ترکیب اجزای پروتئین مواد خام معمول که در کارخانجات تولید غذای کشور روسیه مورد استفاده قرار می‌گیرد نشان داد که کاربرد آن‌ها نسبت‌های لازم اجزای پروتئینی محلول در غذای کنسانتره را تامین می‌کند. متخصصین آزنیخ (انستیتو تحقیقات شیلاتی آذربایجان) استفاده از کنسانتره‌های با پروتئین زیاد از جمله کنسانتره سویا را توصیه کرده‌اند با نظر آنها وارد کردن این مواد به جیره آغازین امکان افزایش سطح پروتئین‌های محلول را تا حد مطلوب (31 تا 37% پروتئین کلی) میسر می‌سازد. این مقدار افزایش بیشتر از نصف چیزی است که پلی و الیگوپپتیدها با نسبت حدود 4 به 1 ایجاد می‌کنند.

حیوانات هم همانند گیاهان، پروتئین‌هایی متشکل از 22 اسیدآمینه‌ی مختلف می‌سازند، لیکن بر خلاف گیاهان، حیوانات قادر به ساخت همه اسیدهای آمینه نمی‌باشند.

اسیدهای آمینه‌ای را که حیوانات قادر به ساخت آنها نیستند و باید از طریق جیره تأمین شود، جزء اسیدهای آمینه ضروری یالازم طبقه‌بندی می‌کنند. همچنین اسیدهای آمینه‌ای را که حیوانات قادر به ساخت آنهایند، اسیدهای آمینه غیرضروری گویند، البته حیوانات نمی‌توانند برخی از این اسیدهای آمینه غیرضروری را به اندازه کافی برای دستیابی به حداکثر رشد بسازند، لذا باید این نوع اسیدهای آمینه از طریق جیره هم تأمین شود.

در برخی موارد، مقدار اسیدهای آمینه جیره را نمی‌توان مستقل از غلظت سایر اسیدهای آمینه و مواد مغذی آن جیره در نظر گرفت. از حالت‌های کلاسیک و قدیمی این پدیده می‌توان به وابستگی لیزین با آرژینین، لیزین با برخی الکترولیت‌ها و نیز بین اسیدهای آمینه دارای زنجیره‌های شاخه‌دار لوسین، ایزولوسین و والین اشاره کرد.

چهار حالت در زمینه تأمین اسیدهای آمینه برای آبزیان وجود دارد:

کمبود: یک یا چند اسید آمینه در حد نیازهای حیوان وجود ندارد. همه اسیدهای آمینه می‌توانند به صورت متعادل نسبت به هم تأمین شده باشند، لیکن مقدار برخی از آنها ناکافی است.

عدم توازن: در این وضعیت، حداقل یک اسید آمینه کمتر از سطح احتیاجات حیوان است. میزان مؤثر پروتئین یا اسید آمینه جیره براساس غلظت اسید آمینه محدودگر به دست می‌آید.

ناهمسازی: حالت کلاسیکی که در آن، مقدار (معمولاً) یک اسید آمینه بر سوخت و ساز اسید آمینه دیگر مؤثر است. اغلب همه اسیدهای آمینه در حد احتیاجات تئوریکی یا بیش از آن هستند، اما به دلیل نقص متابولیکی، عملکرد حیوان کمتر از حد متعادلاست.

سمیت: وقتی مقدار بسیار زیادی از یک اسید آمینه (اغلب بیش از دو برابر احتیاجات حیوان) وجود دارد که باعث رشد ضعیف حیوان می‌شود، معمولاً نمی‌توان این حالت را با افزودن سایر اسیدهای آمینه تنظیم مجدد تعادل آنها برطرف کرد.

چربی در خوراک آبزیان

اهمیت چربی در تغذیه لارو و بچه ماهیان کمتر از بقیه اجزا جیره نیست. لیپید نقش مهمی نه تنها در تامین انرژی ماهی بلکه به عنوان منبع اسیدهای چرب ضروری در جیره به عهده دارند. در حال حاضر نیاز بچه ماهیان گونه‌های زیادی از ماهی‌ها و اسیدهای چرب غیر اشباع تعیین شده است. برای تکثیر مصنوعی ماهیان خاویاری در شرایط اکولوژیکی کلونی باید به تغذیه ماهی‌ها با چربی توجه خاصی صورت گیرد. در صنایع تولید کنسانتره برای ماهیان، روغن ماهی و روغن آفتابگردان به عنوان منبع چربی در غذاهای آغازین بکار می‌روند. چربی در ترکیب غذای کنسانتره حاوی تری‌آسیل گلیسرید و اسیدهای چربی است که در بدن ماهی نقش انرژی‌زایی و وظیفه تنظیمی و ساختاری را به عهده دارند.

تری‌آسیل گلیسریدهای (تری گلیسریدها) واترهای اسید چربی کلسترول جزء لیپیدهای خنثی هستند که در موجودات زنده به مقادیر زیاد یافت می‌شوند. وظایف این دو گروه از لیپید‌ها در آزاد ماهیان و ماهیان دیگر به خوبی مطالعه شده است. مقدار تری‌اسیل گلیسرید‌ها و اترهای کلسترلین بدن دارای اهمیت ویژه‌ای در زندگی ماهی بوده و امکان نفوذپذیری غشای سلولی در ماهی را فراهم می‌کند. جذب چربی غذا در ماهیان آب شیرین معمولاً در بخش ابتدائی روده کوچک صورت می‌گیرد. در ماهیان گوشت‌خوار و همه‌چیزخوار سرعت جذب چربی بیش از ماهیان گیاه‌خوار است. چربی‌های نرم با منشا گیاهی و حیوانی که واجد میزان بالای اسیدهای چرب غیر اشباع زنجیره بلند هستند در ماهیان آزاد به میزان 90-95درصد جذب گردیده و تامین‌کننده انرژی بدن می‌باشند. و بدین ترتیب مصرف پروتئین برای تولید انرژی را کاهش می‌دهند. در حالی که چربی‌های سخت کارآیی کمتری دارند و 60-70درصد آنها در آزاد ماهیان جذب می‌شوند.

سطح کلی چربی و پروتئین در غذا با هم ارتباط دارند، به طوری که در غذای بچه ماهیان آزاد با سطح پروتئین 40-50درصد باید12-15 درصد چربی وجود داشته باشد. استفاده از چربی با درجات بالای غیر اشباعی امکان حفظ چربی تا به میزان دو برابر بدون کاهش کیفیت غذای کنسانتره را فراهم می‌نماید.

غالب چربی‌ها و تری گلیسیریدها برای اکثر اندام‌ها نقش سوخت و منبع تولید انرژی را به عهده دارند. در این مواد بخش اعظم انرژی حاصل از واکنش‌های شیمیایی ذخیره می‌گردد.

ماهی‌ها باید از غذای خود مجموعه‌ای از اسیدهای چرب ضروری را دریافت کنند. فقدان یا کمبود آنها منجر به کاهش رشد، افزایش مرگ ومیر و اختلال در برخی از اعمال فیزیولوژیک، نئوپلازی‌های سروئیدی در کبد، تغییرات پاتولوژیک در ساختارعضلات، کلیه، لوزالمعده، متلاشی شدن میتوکندری‌ها، آب آوردگی بافت‌ها و کاهش سطح پروتئین و چربی در بدن می‌گردد، همچنین بر اثر این پدیده آب‌آوردگی عضلات و اعضای داخلی به طور شاخصی مشاهده می‌گردد.

ویتامین‌ها و مواد معدنی جیره ماهی

در اثر تغذیه نامتعادل عمدتاً از نظر مواد معدنی و ویتامین‌ها مقاومت جانوران وهمچنین ماهی به میزان قابل توجهی کاهش می‌یابد. در چنین شرایطی آنها حساسیت بیشتری در برابر بیماری‌ها پیدا می‌کنند. اختلال در تغذیه از لحاظ مواد معدنی – ویتامینی منجر به اختلال عمیق و کلی در متابولیسم می‌گردد. در شرایط فعلی توسعه پرورش ماهی مشخص گردیده که اکثر ماهی‌ها نیازمند مجموعه‌ای از افزودنی‌ها شامل املاح و ویتامین‌ها به صورت جداگانه فاقد کارآیی لازم خواهد بود.

در پرورش ماهی به شیوه صنعتی مانند پرورش دام وطیور، پرمیکس‌های حاوی تعداد زیادی از مواد زیستی و درجه اول ویتامین‌ها مورد توجه هستند. پرمیکس‌ها تاثیر وسیعی داشته وموجب بهبود وضعیت فیزیولوژیک، افزایش سرعت رشد، مقاومت در برابر بیماری‌ها و انگل‌ها، عملکرد طبیعی سیستم عصبی، گوارشی و گردش خون و مقابله با اختلال در سیستم تولیدمثل ماهی در روند بلوغ جنسی می‌شوند. پرمیکس‌ها پلی ویتامینی با کارآیی مناسب برای گروه‌های مختلف سنی قزل آلا و ماهی آزاد که تأمین کننده نیازهای این ماهیان در حد مطلوب می‌باشند، تنظیم و تهیه شده است.

در ترکیب پریمکس‌های معدنی غالباً کلسیم، فسفر، آهن، روی، مس، منگنز، کبالت، ید و به ندرت مولیبدن و منیزیم به کار می‌روند. البته اغلب نمک‌های این عناصر مورد استفاده قرار می‌گیرند.

وارد کردن کمپلکس میکروالمان‌ها به غذای ماهیان قزل آلا تاثیر خوبی بررشد و وضعیت فیزیولوژیک آ نها به به جای می‌گذارد. پرمیکس‌های معدنی بر پایه ماکروالمان‌ها، رشد قزل‌آلا را بین 5 تا 10‌% افزایش می‌دهند. این پدیده بواسطه بهبود اشتها و افزایش مقدار غذای خورده شده اتفاق می‌افتد. بیشترین تأثیر پرمیکس‌ها در بچه ماهیان مشاهده می‌شود.

یکی از شرایط اساسی برای پیشگیری از بسیاری از بیماری‌ها، تغذیه ماهیان با غذای دارای ارزش غذایی کامل است، به طوری که غنی از ویتامین‌ها و میکروالمان‌ها باشند. وارد کردن پرمیکس‌های معدنی در ترکیب جیره آغازین در دوره‌ای که مواد معدنی آب کم باشد، تلفات بچه ماهیان نورس قزل‌آلا را در اکثر بیماری‌ها کاهش می‌دهد. بنابراین می‌توان گفت پرمیکس‌های معدنی دارای اثر پیشگیری‌کننده مشخصی هستند.

محققین بسیاری ترکیبات معدنی مختلف را برای افزودن به غذای کپور ماهیان، قزل‌آلا و ماهی آزاد پیشنهاد کرده‌اند. این ترکیبات موجب افزایش رشد، افزایش بازماندگی، تجمیع مواد معدنی در لاشه، عادی‌سازی متابولیسم چربی‌ها و همچنین پروتئین‌سازی می‌شوند. افزودن مواد معدنی اصولاً براساس ترکیب اجزا غذا و بر حسب نیاز ماهی به این مواد تنظیم می‌شود.

اضافه کردن مجموعه معینی از عناصر معدنی در ترکیب غذا معقول به نظر می‌رسد، چرا که ظاهراً بسیاری ار آن‌ها در غذاها به اشکال غیر قابل جذب وجود دارند. معمولاً مقدار مصرف پرمیکس‌های معدنی در غذا بسته به ترکیب پرمیکس، عناصر موجود در آن، ترکیب غذا و گونه ماهی به میزان 0/5-4درصد در نظر می‌گیرند.

تهیه غذا یکی از مهمترین عملیات در پرورش آبزیان به شمار می‌آید وهزینه غذا به طور معمول 30 تا 60درصد کل هزینه لازم برای سیستم‌های پرورش ماهی و سخت پوستان را تشکیل می‌دهد. بنابراین غذاهای مصنوعی باید با توجه به اصول علم ‌فرموله شوند و فرایندهای لازم به طور مطلوبی روی آنها صورت گیرد. همچنین غذا باید باتوجه به نیازهای غذایی اختصاصی هر یک از گونه‌های پرورشی ومیزان تراکم در اختیار ماهی‌ها ویا سخت پوستان قرار گیرد.

مواد اولیه ای که برای تأمین مواد معدنی به غذا افزوده می‌شود.

برگرفته از مقاله «جیره نویسی تغذیه آبزیان» تألیف: دکتر حشمت سپهری مقدم

برای مطالعه بخش‌های بیشتری ازین مقاله کلیک کنید: جیره نویسی آبزیان