به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ تغذیه بیش از هر عامل دیگر در میزان تولیدات دامی موثر است و نزدیک به 32درصد هزینه‌ها را در واحد‌های صنعتی پرورش دام به خود اختصاص می‌دهد. از طرف دیگر به دلیل افزایش روز افزون جمعیت از یک سو و نبود منابع کافی ازسوی دیگر همراه با افزایش تقاضا برای تولید غذا، نیاز به اتخاذ تدابیر جدید در مورد تولیدات حیوانی وجود دارد.
ایران با تولید 1میلیون و 6هزار تن خرما در سال 1387 یکی از بزرگترین تولیدکنندگان این محصول در جهان بوده است که در حدود 10درصد از کل تولید خرما را در جهان به خود اختصاص داده است. سالانه مقدار زیادی از این محصولات فرعی در کارخانجات شیره‌گیری خرما، تولید الکل، لواشک‌سازی، تولید قند خرما و کارگاه‌های هسته‌گیری در ایران تولید می‌شود. می‌توان از فرآوری شیمیایی (هیدروکسید سدیم) به جهت کاهش میزان دیواره سلولی بدون سلولز، دیواره سلولی بدون همی سلولز و فیبر خام در هسته و تفاله خرما استفاده کرد. در این پژوهش سطوح پائینی (2، 4، 6، و8%) از هیدروکسید سدیم را جهت بهبود ارزش تغذیه‌ای هسته و تفاله خرما به مورد آزمایش قرار دادیم.
مواد وروش‌ها
تهیه نمونه و تعیین ترکیب شیمیایی
هسته مورد استفاده به مقدار مورد نیاز از کارخانه گل بهان و تفاله مورد استفاده در این پژوهش از کارخانه شهد باب به صورت آسیاب شده به اندازه قطعات 5 میلی‌متر تهیه گردید. پس از انتقال به آزمایشگاه به میزان 2، 4، 6، و8 گرم از هیدروکسید سدیم بر روی آنها اسپری گردید و به مدت 5 روز در آزمایشگاه در شرایط بی‌هوازی قرار داده شد تا به صورت کامل خشک گردد. جهت اندازه‌گیری ترکیب شیمیایی سطوح مختلف فرآوری مقداری نمونه به صورت تصادفی انتخاب شده و با روش AOAC 2000میزان ماده خشک، خاکستر خام، ماده آلی، فیبر خام، پروتئین خام، چربی خام وعصاره عاری از ازت نمونه‌ها اندازه‌گیری شد.
اندازه‌گیری قابلیت هضم تفاله خرما
این پژوهش در ایستگاه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه آزاد واحد تبریز با استفاده از 5 راس گوسفند نر اخته شده نژاد قزل با سن حدود 14 ماه و میانگین وزنی2±35 کیلوگرم انجام شد. باتوجه به اینکه هسته و تفاله خرما به تنهایی قادر به برآورده کردن کلیه نیازهای نگهداری حیوانات نبود، از یک خوراک همراه (یونجه) که قبلا ضریب هضمی آن اندازه‌گیری شده بود به نسبت 30:70 استفاده شد. خوراک‌های آزمایشی روزانه در دو نوبت صبح و بعد ظهر بعد از توزین در اختیار دام‌ها قرار داده شد، آب، سنگ نمک و مکمل معدنی نیز به صورت آزاد در دسترس بود، پس از آماده کردن گوسفندان (خوراندن قرص انگل، کوتاه کردن پشم و اخته کردن) آزمایش در یک دوره 21 روزه شامل 14 روز عادت‌دهی و 7 روز جمع‌آوری مدفوع با استفاده از 5 تکرار (گوسفندان) و 10 تیمار (هسته و خرمای فرآوری نشده، 2، 4، 6، و8درصد هسته و تفاله فرآوری‌شده) انجام شد.
اندازه‌گیری قابلیت هضم ظاهری مواد با استفاده از روش نشانگر داخلی خاکستر نامحلول در اسید 10 که توسط ونکوئلن و یانگارائه شده انجام گرفت. برای تعیین قابلیت هضم ظاهری ماده خشک، ماده آلی، پروتئین خام، چربی خام و خاکستر در 7 روز آخر هر دوره نمونه‌هایی از راست روده گوسفندان جمع‌آوری و تا زمان انجام آنالیز شیمیایی در دمای 20- درجه سانتی‌گراد نگهداری شد. با استفاده از فرمول‌های زیر میزان قابلیت هضم اندازه‌گیری شد:
رابطه 1
رابطه 2
جهت برآورد انرژی متابولیسمی از فرمول زیر استفاده گردید.
رابطه 3 اندازه‌گیری انرژی متابولیسمی
ME(MJ/kg DM)= 0.016×DOMD
انرژی متابولیسمی ME=
گرم ماده آلی قابل هضم در هر کیلوگرم ماده خشک DOMD=
نتایج حاصل از تجزیه واریانس ترکیب شیمیایی و قابلیت هضم در بسته نرم افزاری 2000SAS و با استفاده از آزمون چند دامنه‌ای دانکن (سطح احتمال 5%) مورد بررسی قرار گرفت.
نتایج و بحث
تاثیر فرآوری شیمایی بر ترکیب شیمایی هسته و تفاله خرما
نتایج حاصل از فرآوری هیدروکسید سدیم بر روی ترکیب شیمایی هسته و تفاله خرما در جدول 1و 2 آمده است.
جدول 1- مقایسه میانگین ترکیب شیمیایی هسته خرمای بدون فرآوری و فرآوری شده با سطوح مختلف سود
جدول 2- مقایسه میانگین ترکیب شیمیایی تفاله خرمای بدون فرآوری و فرآوری شده با سطوح مختلف سود
فرآوری هسته خرما با سطوح مذکور تاثیر معناداری بر محتوی ماده خشک، ماده آلی، فیبر خام، پروتئین خام، چربی خام و عصاره عاری از ازت پودر هسته نداشت (0/05<P) با افزایش مقدار هیدروکسید سدیم مقدار خاکستر پودر هسته خرما در اثر سدیم به جای مانده از عمل‌آوری افزایش معنی‌داری داشت. (0/05>P) علیزاده، الحاج و الخنجری و قاسمی
خاکستر را به ترتیب در هسته خرمای فرآوری نشده 1/85، 1/9، 1/44درصدی گزارش کردند، که با اعداد این تحقیق هم‌خوانی بالایی دارد. افزایش میزان فرآوری موجب کاهش محسوس 6/9درصدی درمحتوی فیبر خام در هسته خرما شد که ممکن است به دلیل تاثیر هیدروکسید سدیم بر ساختار لیگنوسلولزی هسته باشد. دهقان و طهماسبی بیان نمودند که هسته خرما به دلیل ترکیبات مناسب از کربوهیدرات‌ها، چربی و سلولز برای دام‌ها مناسب بوده و می‌توان به عنوان جایگزین بخشی از کنسانتره در جیره نشخوارکنندگان مورد استفاده قرار گیرد.
تاثیر فرآوری بر روی تفاله خرما بیشتر از هسته خرما بود و تغییرات معناداری را در میزان ماده خشک، خاکستر، عصاره عاری از ازت، فیبر خام و چربی خام به وجود آورد. بیشترین تاثیر را هیدروکسید سدیم در سطح 6% بر روی ماده خشک تفاله گذاشت و موجب شد که ماده خشک تفاله خرما در اثر هیدروکسید سدیم به جای مانده از سطح91/48 درصد به 92/24% افزایش پیدا کند. این داده‌ها با یافته‌های دهقان و طهماسبی و علیزاده در مورد تفاله خرما فرآوری نشده که به ترتیب آنرا 86/63 و 94/32درصد بدست آوردند، تفاوت دارد. اما با یافته‌های آل آنی و همکاران که عدد91/5درصد را گزارش کردند، هم‌خوانی دارد.
در مورد خاکستر مقدار آن با افزایش میزان سود در تفاله خرما افزایشی از 1/34درصد در تفاله خرما فرآوری نشده به 2/29درصد در تفاله خرمای 8درصد عمل‌آوری شده داشت که می‌تواند به دلیل بالا رفتن مقدار سدیم به واسطه سود افزوده شده به این خوراک می‌باشد، این ارقام با یافته‌های علیزاده و آل آنی و همکارانش که آنرا به ترتیب 1/04 و 2/11درصد در رابطه با تفاله خرما فرآوری نشده بدست آوردند مشابهت دارد.
با افزایش مقدار سود مورد استفاده کاهش 13درصدی را در میزان فیبر خام از 19/52 به 16/88درصد در تفاله خرمای فرآوری نشده نسبت به تفاله فرآوری شده با 8درصد سود مشاهده شد. بیرو همکارا ن این تغییرات را احتمالاً به دلیل سست شدن پیوند‌های هیدرو کربنی موجود در محصولات لیگنوسلولزی می‌دانند.
با تغییرات مشاهده شده در ترکیب شیمیایی خوراک موجود در اثر فرآوری کردن مقدار NFE (عصاره عاری از ازت) نیز دچار بیشترین تغییرات (2/8درصد) در ترکیب شیمیایی شد که از 67/15درصد در تفاله خرمای فرآوری نشده میزان آن در تفاله 8درصد به 69/14درصد افزایش پیدا کرد. (0/05>P)
تفاوت بین نتایج حاصل از پژوهش حاضر با یافته‌های سایر محققین ممکن است به دلیل اختلاف در ارقام مورد مطالعه خرما، مرحله رویش خرما و روش‌های آنالیز مواد مغذی باشد. بوترباخ و همکاران چنین بیان نمودند که استفاده از فرآوری با معرف‌های قلیایی بر روی علوفه با کیفیت پایین و چوب باعث آزاد شدن سلولز از کمپلکس‌های پیچیده سلولز و لیگنین می‌شود.
تاثیر فرآوری بر قابلیت هضم ماده خشک، ماده آلی، فیبر خام و انرژی متابولیسمی هسته و تفاله خرما
بالا بودن میزان فیبر در منابع لیگنوسلولزی شاخصی منفی است و باعث کاهش مصرف خوراک و منابع لیگنوسلولزی می‌شود، بنابراین با کاهش میزان فیبر اثری مثبت در بهبود میزان قابلیت هضم و مصارف خوراک خواهیم داشت. محقیقین در گذشته انواع فرآوری‌ها را بر روی مواد لیگنوسلولزی انجام داده‌اند و به این نتیجه رسیده‌اند که سود بیشترین تاثیر را بر روی سست کردن پیوند‌های بین سلولز، همی‌سلولز و لیگنین داشته است.
جدول 3 نشان می‌دهد که سطح 8درصد فرآوری سود بر روی هسته خرما بالاترین تاثیر را در قابلیت هضم ماده خشک، ماده آلی و فیبر خام داشت و با همه تیمار‌های دیگر اختلافش معنی‌دار بود (0/05>P) ال شازلیو همکاران میانگین قابلیت هضم فیبر خام را در هسته خرما 59/1درصد بیان کردند. الیوسف و همکاران از نسبت‌های مختلفی از سود همراه با اندازه ذرات متفاوت هسته برای افزایش قابلیت هضم (in vitru) هسته خرما استفاده کردند و نهایتاً به این نتیجه دست یافتند که افزایش نسبت‌های فرآوری موجب کاهش محتوی سلولز، همی‌سلولز دیواره سلولی هسته خرما و افزایش قابلیت هضم هسته خرما می‌گردد اما فرآوری تاثیر معناداری بر کاهش لیگنین هسته خرما ندارد. پائین بودن میزان قابلیت هضم در هسته خرما به دلیل وجود لیگنین زیاد در دیواره سلولی هسته می‌باشد که اتصالات قوی شیمیایی بین لیگنین و بسیاری از پلی‌ساکارید‌های گیاهی و پروتئین‌های دیواره سلولی از هضم آنها جلوگیری و یا از میزان هضم آنها می‌کاهند.
جدول 3- مقایسه میانگین قابلیت هضم ماده خشک، خاکستر، فیبر خام و انرژی قابل متابولیسم هسته خرما بدون فرآوری و فرآوری شده با سطوح مختلف
جدول 4- مقایسه میانگین قابلیت هضم ماده خشک، خاکستر، فیبر خام و انرژی قابل متابولیسم تفاله خرما بدون فرآوری و فرآوری شده با سطوح مختلف
در ارتباط با تفاله خرما بیشترین مقدار قابلیت هضم ماده خشک مربوط به تفاله خرمای فرآوری شده با سود در سطح 8درصد و به مقدار 53/60درصد بود که اختلاف معنی‌داری را نسبت به سطوح دیگر فرآوری نشان داد. (0/05>P) دهقان، طهماسبی، مرادی قابلیت هضم ماده خشک را در تفاله خرما به ترتیب 79/94، 23/39درصد با روش قابلیت هضم داخل لوله‌ای ارزیابی نمودند.
قابلیت هضم ماده آلی تحت تاثیر فرآوری قرار گرفته و افزایش 15/4درصدی را از 45/68درصد تفاله خرمای فرآوری نشده به 54درصد در تیمار فرآوری شده با سطح 8درصد سود رسید، این نسبت اختلاف معنی‌داری را در مقابل سطوح پائین‌تر فرآوری داشت (0/05>P) در بین مقادیر پائین‌تر فرآوری بیشترین درصد قابلیت هضم ماده آلی مربوط به تیمار 6درصد سود با مقدار 49/44درصد بود که اختلاف معنی‌داری را با تیمار‌های 2درصد و تفاله خرمای فرآوری نشده داشت (0/05>P) دهقان و طهماسبی، علیزاده و مرادی قابلیت هضم ماده آلی را به ترتیب 73/52، 34/14 و 26/98درصد را در تفاله خرمایی که هیچ‌گونه فرآوری بر روی آن انجام نشده است، بیان نمودند.
آنچه در مورد قابلیت هضم ماده آلی تفاله خرما در رابطه با تفاوت‌ها گفته شد در مورد قابلیت هضم فیبر خام نیز صدق می‌کند یعنی در تیمار 8درصد ما شاهد بالاترین قابلیت هضم فیبر خام بودیم و اختلافات معنی‌داری را با تیمار‌های دیگر داشت (0/05>P) مقدار قابلیت هضم فیبر خام در سطح 4درصد فرآوری حد وسط بود. تفاله بدون فرآوری و 2درصد فرآوری نیز هیچ اختلاف معنی‌داری با یکدیگر نداشته و دارای کمترین مقدار قابلیت هضم ماده فیبر خام بودند (0/05<P)
نتایج موجود در جدول 3 و 4 این را به ما نشان داد که بالاترین میزان انرژی متابولیسمی درهسته و تفاله خرمایی که با 8درصد سود فرآوری شده‌اند به ترتیب با میزان 7/26 و 8/64 مگاژول در کیلوگرم ماده خشک بود. فرآوری هسته و تفاله خرما با نسبت 8درصد از سود بترتیب موجب افزایش 18 و 14/46درصدی در انرژی متابولیسمی هسته و تفاله خرما در مقایسه با گروه شاهد می‌گردد (0/05>P) علیزاده میزان انرژی متابولیسمی را در هسته و تفاله خرما به وسیله روش تولید گاز 6/66 و 6/18 مگاژول در کیلوگرم ماده خشک بدست آورد، این مقادیر اندکی بالاتر از یافته و با روش محاسباتی تولید گاز (Gas production) است.
متاسفانه اطلاعات جامع و قابل دسترسی در رابطه تاثیر فرآوری شیمیایی بر روی ارزش تغذیه‌ای هسته و تفاله خرما وجود نداشت تا با پژوهش حاضر مقایسه گردد.
نتیجه گیری
به طور کلی نتایج این آزمایش بیش از همه تاثیر مثبت فرآوری در سطح 8% را بر روی هسته وتفاله خرما را نشان می‌دهد که البته تفاله بیش از هسته تحت تاثیر قرار گرفته است. لذا به نظر می‌رسد با توجه به فقیر بودن مراتع و کمبود، گرانی علوفه در سال‌های اخیر و از سوی دیگر تولید قابل توجه این ضایعات در مناطق جنوبی ایران می‌توان با عمل‌آوری این دو محصول فرعی کشاورزی توسط هیدروکسید سدیم به عنوان یک منبع ماده خشک و خشبی در جیره نشخوارکنندگان مورد استفاده قرار بگیرد، علاوه براین با استفاده از این ضایعات به کاهش آلودگی محیط زیست کمک فراوانی می‌نماییم.
منبع: هفدهمین کنگره دامپزشکی ایران (اردیبهشت1391)
وحید عطائی (فارغ‌التحصیل کارشناسی ارشد تغذیه دام دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز)، مهدی تقی‌نژاد رودبنه، محمد افروزیه (عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، گروه علوم دامی)
لغات کلیدی: هسته خرما، تفاله خرما، هیدروکسید سدیم، ترکیب شیمایی، قابلیت هضم