ناهنجاری های پا در پرندگان و اصلاح نژاد

به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ ناهنجاری پا در 30 سال گذشته از موارد جدی پرورش جوجه گوشتی بوده است. اولین متخصصین موسسات اصلاحی به ناهنجاریهای پا در جوجه‌ها توجه داشتند ولی این مشکل به موازات اصلاح نژاد مرغ‌ها برای سرعت رشد در مرغداری ظهور کرد و امروز به یک چالش تبدیل شده و مدیریت مناسب ناهنجاریهای پا در مرغداری یکی از وظایف مدیران آنها شده است. بدیهی است که رشد جوجه‌ها بصورت گوشت است در حالی که اسکلت استخوانی آنها به همان اندازه رشد نمی‌کند و در نتیجه ناهنجاری دردناک پا ایجاد می‌شود. در 1992 انجمن سلامت دامهای مزرعه (FAWC) گزارش داد که در تمامی واحد‌های پرورش جوجه گوشتی مورد مراجعه، مواردی از لنگش جوجه‌ها را دیده است. در برخی موارد، مرغ‌ها به زحمت حرکت کرده و امکان دسترسی به آب و دان نداشته‌اند. در اواسط دهه 1990، لنگش جوجه‌ها توجه عمومی را به خود معطوف کرد. لنگش اسکلتی در نتیجه به‌هم خوردن توازن بین رشد بافتی و رشد اسکلتی جوجه‌ها بوجود می‌آید. در اواسط دهه 1990 عده‌ای گفتند برای مقابله با لنگش مرغ‌ها باید متخصصین اصلاح وارد گود شوند. آن زمان از میان 12 عاملی که متخصصین مورد توجه قرار می‌دادند، ناهنجاری پا نهمین صفت و سرعت رشد و ضریب تبدیل غذایی به ترتیب اولین و دومین صفت مورد توجه بودند. پیش‌بینی می‌شود که با این روند رشد اصلاح نژاد جوجه گوشتی، در 10 سال آینده وزن جوجه‌های گوشتی در پایان دوره 40 روزه، حدود 600 گرم سنگین‌تر شود. اگر چنین باشد و سلکسیون همزمان ناهنجاری پا مورد توجه قرار نگیرد، توان راه رفتن مرغ‌ها در پایان این ده سال حدود1/1 نمره اسکور گام کاهش خواهد یافت.

 ناهنجاری پا موجب درد در پا‌ها و اشکال در راه رفتن جوجه‌ها شده و دسترسی آنها به آب و دان مشکل می‌شود. ناهنجاری پا از گله‌ای به گله دیگر متفاوت است و به نظر می‌رسد که عوامل مدیریتی بر روی آن اثر قابل توجهی داشته باشد. متخصصان اصلاح نژاد معتقدند که همواره اصلاح جوجه‌ها از نظر سلامت پا باید توام با تغییر و بهبود استراتژی‌های مدیریت پرورش باشد.

بیشتر بدانیم:
اختلالات حرکتی پرندگان و راهکارهای کاهش آن
عوامل ایجاد کننده اختلالات حرکتی در پرندگان (بخش اول)

درجه‌بندی مشکلات حرکتی جوجه‌ها

مشکل حرکتی جوجه‌ها، یک صفت کیفی است و به زحمت می‌توان آن را دسته‌بندی کرد. با وجود این در سال 1992 برای اولین بار روش اسکور گام برای اندازه‌گیری ضعف پا در مرغ‌های مادر توسط کستین در انگلستان پیشنهاد و توان راه رفتن مرغ بررسی شد. در این روش، شیوه راه رفتن مرغ‌ها، به 6 دسته متفاوت تقسیم می‌شد که از حالت طبیعی (نمره صفر) تا حالت بدون حرکت (نمره 5) امتداد داشت. کستین بعدها از راه رفتن مرغ‌ها و ارتباط آن با نمره مربوطه در روش خود فیلم تهیه کرد و دسته‌بندی نسبتاً پیچیده خود را شرح داد. وی در همان سال متوجه شد که در مرغداری‌های مدرن انگلیس، حدود 26‌درصد مرغ‌ها دارای ناهنجاری پا هستند. نوزده درصد آنها نمره 3، چهار درصد نمره 4 و دو درصد نمره 5 گرفته بودند. نمره 4 زمانی است که جوجه حرکت نمی‌کند ولی در صورت اجبار به زحمت حرکت می‌کند.

اسکور با نمره 5 زمانی است که مرغ‌ها فقط به کمک بال‌ها و به صورت سینه‌خیز حرکت می‌کنند.

اخیراً دانشگاه‌های آمریکایی روش ساده‌تری برای اندازه‌گیری اسکور راه رفتن جوجه‌ها پیشنهاد کرده‌اند که دارای سه دسته است و همبستگی خوبی با روش کستین دارد. در این روش توان راه رفتن جوجه‌ها برای فاصله 5 فوت به عنوان ملاک اسکور گام انتخاب شده است. مرغ سالم نمره 1 می‌گیرد و چنانچه بتواند تا 5 فوت راه برود نمره 2 و در غیر اینصورت نمره 3 می‌گیرد. اسکور گام برای سنجش میزان تحرک جوجه‌ها است.

اغلب تحقیقاتی که در مورد تحرک جوجه‌ها انجام شده با استفاده از این معیار اندازه‌گیری شده است.  اسکور گام روش ارزشمند ولی منفعل است و ممکن است از نقطه‌ای به نقطه دیگر تغییر کند. راه رفتن نرمال را به سختی می‌توان تعریف کرد. نمی‌توان جوجه گوشتی را با مرغ لگهورن از نظر راه رفتن مقایسه نمود. وضعیت نرمال برای جوجه گوشتی متفاوت از مرغ لگهورن است. به همین دلیل عده‌ای معتقدند اندازه‌گیری اسکور گام برای بررسی وضعیت سلامتی جوجه‌ها روش مناسبی نیست.

جوجه‌های گوشتی پس از سه یا چهار هفته حتی اگر نشیمن‌گاه‌های میله‌ای برای آنها فراهم شود از آن استفاده نمی‌کنند درحالی که سایر پرندگان معمولاً به دنبال آن می‌روند تا بر روی آن استراحت کنند. استراحت جوجه گوشتی بر روی بستر وضعیتی غیرطبیعی است و می‌تواند منجر به سوختگی مفصل خرگوشی و تاول سینه شود. در یک آزمایش، تعدادی پرنده با اسکور گام صفر انتخاب و با پرندگان با اسکور گام 3 مقایسه شدند. پرندگان لنگ به‌طور ترجیحی از غذاهای حاوی داروی ضد درد استفاده می‌کردند. این نشان می‌دهد که لنگش مرغ‌ها دردناک نیز هست و هرچه مقدار درد در آنها بیشتر بود مصرف اختیاری آنها از خوراک حاوی دارو نیز بیشتر می‌شد.

عوامل موثر در اسکور گام جوجه‌ها در سال 2007 یک مطالعه میدانی در انگلیس انجام شد و حدود نیمی از مرغداری‌های گوشتی که جوجه‌های خود را از 5 شرکت بزرگ جوجه یکروزه تامین می‌کردند، مورد بررسی قرار گرفت. در این آزمایش، اسکور راه رفتن جوجه‌ها در روزهای قبل از کشتار بررسی شد و رابطه آن با تعدادی از عوامل مدیریتی، تغذیه‌ای، نژادی و... به روش تجزیه و تحلیل رگرسیون بررسی و اثر هریک از این عوامل بر روی اسکور گام جوجه‌ها مورد بحث قرار گرفت.

تجزیه و تحلیل رگرسیون یکی از روش‌های ریاضی بسیار قوی برای بررسی و علت‌یابی پدیده‌ها است که در حوزه پروش دام و طیور و نیز مطالعه بسیاری از پدیده‌های بیولوژیکی با قدرت پیش‌بینی مناسبی مورد استفاده قرار می‌گیرد. ستون اول نشان‌دهنده عوامل مورد مطالعه و ستون دوم مبین نوع این عوامل از نظر کیفی یا کمی‌بودن صفات می‌باشد.

ستون سوم اصلی‌ترین اطلاعات آماری اخذ شده از آنالیز آماری داده‌ها می‌باشد که به صورت اعداد با علامت منفی یا مثبت ارائه شده است. هرچه اعداد بزرگتر باشد، اثر آن عامل بر روی اسکور گام (ناهنجاری و لنگش پا) بیشتر است. اعداد منفی نیز بیانگر اثر منفی آن عامل بر روی اسکور گام می‌باشد، به این معنی که چه مقدار آن صفت افزایش یافته، اسکور گام به همان تناسب و به صورت خطی کاهش می‌یابد. نتایج این آزمایش نشان داد که 6/27 درصد جوجه‌ها دارای اسکور گام 3 یا بالاتر بودند و بین 5 شرکت اصلاح نژاد که منبع اصلی تأمین جوجه‌های این مطالعه بودند، تفاوتهایی وجود داشت. مدل ریاضی اثر عوامل مختلف روی اسکور گام جوجه‌ها در جدول یک ارائه شده است. در زیر به عوامل مختلفی که در این بررسی مورد توجه قرار گرفته، اشاره و نقش و اهمیت هر یک از آنها با توجه با اطلاعات ارائه شده در جدول به طور مختصر بحث می‌شود.

بیشتر بدانیم: عوامل تغذیه‌ای موثر بر مشکلات حرکتی در پرندگان

الف) تأثیر تغییرات فصلی بر مشکلات حرکتی جوجه‌ها

درصورت ثابت نگه داشتن تمامی متغیرها، نوعی تغییر فصای سینوسی در اسکور گام مشاهده می‌شود. کمترین اسکور (بهترین) متلعق به ماه مارچ (اسفند) و بیشترین آن (بدترین) متعلق به ماه سپتامبر (شهریور) بود. در آزمایش دیگر که در آمریکا انجام شد، بیشترین مشکل پا در فصل تابستان بوده است.

در شرایط ایران به ویژه در استان‌های خشک، به دلیل تفاوت رطوبت نسبی مرغداری‌ها و غلبه هوای خشک، احتمالاً این نتیجه‌گیری قابل قبول نباشد. در انگلستان، آب و هوای تابستان از نوع متعادل و بیشتر شبیه مناطق شمالی ایران و تا حدودی خنک‌تر از آن می‌باشد در حالی که در تابستان‌های غالباً، شرایط خشکی در سالن‌های مرغداری حکمفرما است و با همه اقدامات و توجهاتی که با استفاده از مه‌پاش‌ها به عمل می‌آید، رطوبت نسبی سالن‌ها همچنان پایین است و قابل مقایسه با شرایط حاکم بر سالنها پرورش طیور آن کشور در تابستان نمی‌باشد.

ب) تأثیر سن مرغ بر مشکلات پا

سن مرغ اهمیت زیادی بر وضعیت راه رفتن و مشکلات پای آنها دارد، به طوری که به ازای هر روز افزایش سن (بین سنین 28 تا 56 روزگی)، اسکور گام بطور متوسط 48% واحد افزایش یافت و خراب‌تر شد. دلیل آن بزرگتر شدن جوجه‌ها و سنگینی کردن وزن بیشتر بدن بر روی ساختار نسبتا ثابت اسکلت پای مرغ‌ها است که تحمل وزن سنگین را ندارد.

ج) حذف جوجه‌ها در طول دوره

مرغداران اغلب به صورت سیستماتیک مبادرت به حذف برخی از جوجه‌های وازده می‌کنند. یکی از دلیل اصلی  حذف جوجه‌ها مشکل پا در آنها است. در این مطالعه حذف جوجه‌ها به دلیل مشکلات پا توسط مرغداران قبل دریافت داده‌های آنها مورد توجه قرار گرفت و اثر آن در تحلیل داده‌ها حذف گردید. با این وجود برخی واحدها، در انتهای دوره خود تعدادی از جوجه مرغها را از سالن حذف کردند تا فضای مناسبی برای باقیمانده جوجه‌ها فراهم سازند. جوجه‌های باقیمانده اغلب جوجه خروس بودند. این مسئله به صورت یک عامل در نظر گرفته شد (ویزیت پس از حذف تعدادی جوجه) و اثر بالایی در تخریب رفتار راه رفتن جوجه‌ها داشت و ضریب آن برابر 25/0 بود. احتمالاً دو دلیل در بروز این اثر بتوان اقامه کرد: اول تنشی که به باقیمانده جوجه‌ها پس از خروج تعدادی از آنها وارد می‌شود و دوم اینکه جوجه‌های باقیمانده اغلب خروس‌های سنگین و سریع‌الرشد بودند که به طور طبیعی دارای اسکور بالاتری هستند.

د) مشکلات حرکتی در نژاد‌های مختلف مرغ

در این بررسی دو نژاد رایج انگلیس (فرضاً نژادهای A و B) مورد بررسی قرار گرفت و چون در گله‌های مختلف مخلوط هر دو نژاد به نسبتهای متفاوت وجود داشت، نتایج بر حسب درصد نژاد A تحلیل شد و نشان داد که اثر درصد این نژاد بر روی اسکور گام در مرغداری‌های مختلف دارای ضریب 24 00/0- بوده و استفاده از این نژاد به مقدار جزئی اسکور گام را بهبود می‌دهد.

اثر ساختار ژنتیکی بر روی اسکور گام و وضعیت راه رفتن و مشکل پای جوجه‌ها در بسیاری از منابع، تأیید شده است. دلیل آن عمدتاً اثر نژاد بر سرعت رشد جوجه‌ها است. در یک آزمایش از میان 4 ژنوتیپ مورد استفاده یکی از آنها توان راه رفتن کمتری داشت. آمیخته سویه کاب، بدترین وضعیت و دو سویه راس بهترین وضعیت راه رفتن را نشان دادند.

بیشتر بدانید: انواع نژاد مرغ‌های گوشتی +تصاویر

نژادهای شاخص مرغ و خروس بومی ایرانی

ه) مدیریت جیره و خوراک‌دهی در مرغداری

هر تغییر مدیریتی که موجب تغییر سرعت رشد جوجه‌ها شود بر روی ناهنجاری پای آنها موثر است. از جمله می‌توان به مدیریت جیره و خوراک‌دهی، مدیریت نور (برنامه نوری در مرغداری)، جنس جوجه و... اشاره کرد. گندم، قابلیت هضم جیره و در نتیجه سرعت رشد جوجه‌ها را کاهش می‌دهد. کیفیت نامناسب پلت نیز رشد جوجه‌ها را کاهش می‌دهد. به همین دلیل اثر درصد گندم سالم در جیره (بین صفر تا 30 درصد در هفته سوم حیات جوجه‌ها) بر اسکو گام، مثبت و ضریب آن برابر 17 0/0- بود و همچنین به موازات کاهش کیفیت پلت، اسکور گام با ضریب 15/0 کاهش یافت. استفاده از جیره‌های کم غلظت و محدودیت غذایی روزهای اول (5 روز اول و در سطح 75‌درصد مصرف اختیاری جوجه‌ها) موجب کاهش اندک لنگش جوجه‌ها در روزهای بعد می‌شود.

محدودیت شدید غذایی، خود موجب استرس در جوجه‌ها می‌گردد و بعلاوه رشد آنها را نیز کاهش می‌دهد. روش قابل استفاده دیگر، خوراک‌دهی دوره‌ای در روز است. به این منظور در روز 3 یا 4 وعده غذا در اختیار جوجه گذاشته می‌شود. این روش موجب کاهش لنگش، سوختگی مفصل خرگوشی و دیسکوندرو پلازی شده است. (بیشتر بدانید: تغذیه طیور)

مدیریت نور و اعمال تاریکی: در گله‌های مختلف میزان تاریکی روزانه متفاوت و بین صفر تا 5/8 ساعت بود. اسکور گام به ازای هر ساعت افزایش تاریکی روزانه به میزان 79 0/0 کاهش یافت. مدیریت نوردهی سالن از اجزاء مهم مدیریت سالن است. کاهش نور روزانه و متناوب کردن دوره‌های نور در مرغداری‌های گوشتی موجب کاهش تلفات جوجه‌ها و کاهش سرعت رشد اولیه آنها شده و درد ناشی از ناهنجاری‌های پا را کاهش می‌دهد. جوجه‌ها به طور طبیعی دوره‌های کوتاهی فعالیت کرده و در دوره‌های دیگر زیربال مادر خود می‌روند تا گرم شوند. در این دوره علاوه بر اینکه جوجه‌ها گرم می‌شوند، استراحت نیز می‌کنند. دوره‌های تناوب نوری 40 دقیقه نوعی تقلید از جوجه‌ها در شرایط طبیعی است.

و) تراکم جوجه در مرغداری‌ها

 اسکور گام با ضریب 13 0/0 به ازای هر کیلوگرم در متر مربع افزایش یافت. تراکم اثر متضاد و پیچیده‌ای روی سلامت جوجه‌ها و ناهنجاری پای آنها و در نتیجه وضعیت راه رفتن آنها دارد، زیرا هرچه تراکم بالاتر باشد، اولاً فضای قابل دسترس به ازای هر جوجه کاهش می‌یابد و جوجه‌ها امکان حرکت و فعالیت کمتری دارند و از طرف دیگر تراکم بر روی شرایط محیطی داخل سالن نیز موثر است و هرچه تعداد و وزن جوجه در سالن بیشتر باشد، تولید آمونیاک بیشتر بوده و بستر مرطوبتر است و هر دو این عامل موجب تغییراتی در سلامت و ناهنجاریهای پای جوجه‌ها می‌شوند.

تراکم مورد استفاده در جامعه مورد مطالعه بین 9/15 تا 8/44 کیلو گرم در مترمربع بود. به هرحال به نظر می‌رسد تراکم بالای 39 کیلوگرم در هر مترمربع باعث افزایش تلفات و نیز ناهنجاریهای جدی پا می‌شود.

ز) مدیریت بهداشت و مصرف آنتی‌بیوتیک برای جوجه‌ها

  استفاده از آنتی‌بیوتیک با ضریب 17/0- موجب کاهش اسکور گام و بهبود راه رفتن جوجه‌ها شد. آنتی‌بیوتیک موجب ازبین رفتن اجرام میکروبی و کاهش بیماری‌های عفونی توام با مشکل پا می‌شود.

نتیجه

از بین تمامی‌عوامل مورد مطالعه، دو عامل سن جوجه و سپس اعمال تاریکی از مهمترین عوامل کاهش‌دهنده اسکور گام جوجه‌های گوشتی محسوب می‌شود. چنانچه ملاحظه شد، هدف مرغداران، بکار بردن سویه‌های مناسب و نوع پرورش فشرده جوجه‌ها به منظور کسب سود بیشتر است ولی این وضعیت موجب بروز مشکلات پا در جوجه‌ها می‌شود و امکان راه رفتن آنها را می‌گیرد. در این بررسی، عوامل موثر بر ایجاد و گسترش ناهنجاریهای پا مورد مطالعه قرار گرفت و دورنمای امکان بهبود این شرایط از طریق اعمال تغییرات مدیریتی ارائه گردید.

به هر حال لازم است که علاوه بر این یافته‌ها، اقتصاد تغییرات مورد نیاز برای افزایش سلامت پای جوجه‌ها نیز مورد توجه قرار گیرد و بین سودآوری واحد مرغداری و اجبار اخلاقی انسانها برای تأمین شرایط مطلوب نگهداری جوجه‌ها به ویژه در سیستم‌های تولید ارگانیک، تعادل و توازن معقولی بر قرار شود.

نویسنده: مرتضی شیرینی