به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ تشخیص صحیح و به موقع بیماریهای طیور از مهمترین عواملی است که برخورد مناسب و اصولی در هنگام بروز مشکلات را امکان‌پذیر می‌سازد، چراکه ماهیت متراکم پرورش طیور، هرگونه غفلتی در این امر را با خسارت غیرقابل جبرانی روبرو می‌کند. بنابراین دامپزشکان و کارشناسانی که با پیشگیری، تشخیص و درمان بیماریهای طیور فعالیت دارند، موظفند که خود را هرچه بیشتر با سلاح‌های علمی لازم برای مبارزه با بیماری‌ها مجهز سازند، به ویژه در کشور ما که خسارات ناشی از بیماریهای طیور شاید سالیانه بالغ بر میلیاردها ریال باشد.
این مقاله تا حدود جامع برای علاقمندان به فراگیری مشکلات پا در طیور و آمادگی ذهنی لازم برای اولین برخورد با بیماریهای پا در طیور را در مطالعه کننده فراهم می‌سازد.
هدف نهایی از این مقاله برداشتن قدمهای هر چند کوچک در جهت اعتلا و هر چه پربارتر شدن صنعت طیور کشورمان می‌باشد.
ناهنجاری و لنگش پای جوجه‌ها تحت تاثیر عوامل ژنتیکی، تغذیه گله مادر، شرایط جوجه‌کشی، بیماریهای عفونی، تنش‌های محیطی و صدمات فیزیکی بوجود می‌آیند. جدیدترین و مهمترین عامل توسعه ناهنجاریهای پا در سویه‌های جدید جوجه گوشتی، سرعت رشد بالای آنها و اثر آن بر روی سیستم اسکلتی – حرکتی جوجه‌ها است. ناهنجاریهای اسکلتی توأم با درد یا عدم کارکرد صحیح بیوشیمیایی است و نتیجه آن، کاهش رشد، حذف جوجه‌ها، افزایش تلفات در نتیجه گرسنگی و از دست دادن آب بدن و کاهش کیفی لاشه می‌باشد. در گله‌های گوشتی حدود 2 تا 3 درصد آنها علایم کلینیکی لنگش را نشان می‌دهند ولی تعداد بیشتری از آنها به انواع غیرحاد ناتوانی سیستم حرکتی دچار می‌شوند. حدود یک درصد از افراد گله در نتیجه انواع مشکل پا ازبین می‌روند.
گرچه لنگش در هفته‌های اول به طور انفرادی و به مقدار کم دیده می‌شود ولی قابل توجه اینکه بسیاری از از لنگش‌ها در انتهای دوره پرورش خود را نشان می‌دهند یعنی زمانی که مدت قابل توجهی از شروع دوره گذشته و این جوجه‌ها تاکنون دان خورده‌اند ولی از آن به بعد قادر به رشد بیشتر نیستند و مرغدار مجبور به حذف یا مرگ آنها می‌شود. مشکل پا فقط به دلیل مشکل استخوان نیست و ممکن است تاندون‌ها، رباطها، مفاصل و اعصاب نیز اختلالاتی داشته باشند که منجربه مشکل حرکتی پا شود.
با توجه به موارد فوق در این نوشتار سعی شده است ناهنجاریهای پا و عوامل موثر بر آن دقیقتر مورد بررسی قرار گیرند و به راهکارهای کاهش موارد وقوع آن پرداخته شود.
جوجه‌های گوشتی در مدت زمان اندک و با کارایی بالا از مواد خوراکی استفاده می‌کنند و غذای با کیفیتی برای انسان تولید می‌نمایند. در دهه‌های اخیر، عملکرد تولید جوجه‌های گوشتی با انتخاب دو صفت مهم سرعت رشد و کارایی تبدیل غذایی در موسسات اصلاح نژاد طیور به طور قابل ملاحظه‌ای افزایش یافته است. سی سال پیش، برای تولید یک جوجه گوشتی 2 کیلو گرمی یک دوره 63 روزه مورد نیاز بود در حالی که هم اکنون، طول دوره نگهداری جوجه‌ها به کمتر از 35 روز کاهش یافته است. همزمان با این پدیده و به دلیل فشردگی پرورش مرغ گوشتی در مرغداری‌های مدرن، مشکلات سلامتی جدیدی برای آنها بوجود آمده است.
جوجه‌های جدید بسیار حساس هستند زیرا در اصلاح نژاد آنها فقط به جنبه عملکرد تولید گوشت آنها توجه شده و ساختار اسکلتی مناسب برای حمل آن مورد غفلت قرار گرفته است. همچنان متولیان مختلف صنعت مرغداری سعی دارند از طریق سلکسیون و بهبود مدیریت پرورش بر این مشکلات فایق آیند. ناهنجاریهای پا، آسیت، مرگ ناگهانی، گرسنگی مزمن و اجباری مرغ‌ها و خصلت تهاجمی خروسهای گله مادری از جمله دستاوردهای منفی توسعه دانش و فن‌آوری این صنعت در چند دهه گذشته بوده است. ناهنجاریهای پا موجب کاهش توان تولید جوجه‌ها و حذف آنها از گله شده و کشتارگاه‌ها نیز از پذیرفتن آنها خودداری می‌کنند. بعلاوه عدم دسترسی به آب و دان و تولید درد در جوجه‌ها، این بیماری را از جمله عوارض مرتبط با سلامتی آنها مطرح می‌کند. عده‌ای از دست‌اندرکاران صنعت طیور، مطرح کرده‌اند که آیا اصولاً پذیرفتنی است که چنین رشدی بوجود آید ولی برای سالم نگهداشتن آنها دردسر و توجه بیشتری لازم باشد.
عده‌ای از مردم نیز که نسبت به شرایط نگهداری و پرورش حیوانات حساس هستند، مطرح کرده‌اند که اگر صنعت طیور مجبور به ایجاد چنین شرایطی برای پرورش جوجه‌ها است، آیا بهتر نیست به دنبال عواملی بگردد تا شرایط زندگی جوجه‌ها را حتی‌المقدور بهتر کند و جوجه‌ها بتوانند در این 40 روزه حیات خود رای مصرف آب و دان حداقل با مشکل راه رفتن مواجه نباشند.
آناتومی‌سیستم حرکتی پرنده:
اسکلت اندام لگنی به طور شایان توجهی ساده است و از اتصال چند استخوان و حذف دیگر استخوانها، بویژه در ناحیه دیستال اندام تشکیل شده است. مشخصاً اندام حرکتی لگنی در بردارنده استخوان ران، کشکک، استخوان درشت‌نیی مچ پایی، استخوان نازک‌نی، استخوان مچ قلم پایی، یک استخوان فرد آزاد قلم پایی و چهار انگشت است.
استخوان ران جوجه
به طور کلی در پرندگان استخوان ران استخوانی نسبتاً کوتاه و حجیم است. هنگامی‌که پرنده در حال ایستاده است، انتهای دیستال استخوان ران به سمت جلو متمایل می‌شود و در نتیجه تمام اندام بخوبی به سمت جلو بدن و نزدیک به مرکز ثقل پرنده آورده می‌شود.
استخوان کشکک پرنده
این استخوان در همکاری با وتر عضله رانی درشت‌نی است و با شیار کشککی استخوان ران مفصل می‌شود.
استخوان درشت‌نی مچ پایی
استخوان درشت‌نی مچ پایی از اتصال استخوان درشت‌نی و ردیف اولیه استخوانهای مچ پایی تشکیل می‌شود.
به هرحال ردیف اولیه استخوانهای مچ پا چند ماه پس از خارج شدن از تخم قابل تشخیص است. بنابراین مفصل خرگوشی (پاشنه حقیقی) در پرندگان، مفصلی بین مچ پایی است که ما بین درشت‌نی مچ پا و مچ پا، قلم پا قرار گرفته است. درکیوی یکی از استخوانهای مچ پا جدا از مفصل استخوانها باقی می‌ماند. انتهای بالایی استخوان درشت‌نی مچ پایی ستیغ قدامی سنمیالی دارد که اتصال عضلات ران و ساق است، بویژه عضله رانی درشت‌نی که بازکننده مفصل زانو است.
قرقره‌ای که در سطح خلفی انتهای دیستال استخوان درشت‌نی مچ پایی قرار دارد با یک قالب غضروف فیبروزی به نام غضروف درشت‌نی مفصل می‌شود. وترهای عضلات خم کننده سطحی و دوقلو از روی غضروف گذشته و وترهای عضلات خم‌کننده عمقی انگشتان از میان آن می‌گذرد.
استخوان نازک نی در پرندگان
مشخصاً یک استخوان کاهش یافته و به صورت یک میله باریک نوک تیز است که تا نزدیک به دو سوم استخوان درشت‌نی مچ پایی به سمت پایین کشیده شده و متصل شده است. کاهش طول استخوان نازک‌نی در بیشتر پرندگان به محدود شدن قدرت پرنده در گردش پا منجر می‌شود.
در بیماری ژنتیکی کریپر که در ماکیان اهلی به وجود می‌آید، استخوان نازک‌نی ضخیم شده و در جهت دیستال بیشتر از حالت طبیعی کشیده می‌شود. معمولاً در مفصل بین پایی ماکیان اهلی غضروف هلالی میانی تکامل نیافته و یا وجود ندارد.
استخوان مچ پا قلم پا
این مجموعه استخوانی از اتصال ردیف دیستال استخوانهای مچ پا با سه استخوان قلم پا (مربوط به انگشتا ن دو، سه و چهار) به وجود می‌آید. روی سطح کفی انتهای پروکسیمال استخوان درشت‌نی مچ پایی زائده‌ای به نام زائده زیر مچ پا وجود دارد که دارای شیار و ستیغ‌های بلند و کانالهای متعددی است. وترهای عضله خم‌کننده انگشتان در این شیارها و کانالها قرار می‌گیرند. ناحیه دیستال انتها‌های استخوان مچ پا قلم پا در سه ناحیه قرقره‌ای شکل منتهی می‌شود در پرندگان نر و همچنین در بسیاری از پرندگان ماده، توده مرکزی استخوان از بخش دیستال سطح میانی استخوان مچ پا قلم پا خارج می‌شود.
انگشتان ماکیان
در ماکیان اهلی انگشتان یکم تا چهارم (به ترتیب با دو، سه، چهار و پنج انگشت) وجود دارند. نخستین انگشت معمولاً به سمت عقب و سه انگشت دیگر به سمت جلو تمایل دارند و برای بررسی جزئیات گوناگونی در ترتیب و شماره انگشتان به شکل بنگرید.
عضلات اندام حرکتی در پرندگان
در اندام لگنی کار بسیاری از عضلات تعیین نشده است. گروه‌های اصلی عضلانی به صورت زیر است :
الف – بیشتر عضلاتی که روی مفصل رانی عمل می‌کنند از عضلات نوع یک مفصلی هستند (فقط یک مفصل را دربر می‌گیرند) و بین کمربند لگنی و استخوان ران قرار دارند، اما تعدادی از نوع دو مفصلی بوده (دو مفصل را در بر می‌گیرند) و روی استخوانهای درشت‌نی مچ پایی و نازک‌نی نیز اتصال دارند. عضلات اصلی بازکننده مفصل ران عضلات شرمگاهی نشیمنگاهی رانی و عضله خاصره‌ای رانی است. افزون بر به عقب کشیدن استخوان ران در هنگام راه رفتن این عضلات در حالت‌گیری و فرود آمدن پرنده نقش مهمی دارند، بویژه هنگامی‌که به عنوان ضربه‌گیر در برابر جلورفتگی استخوان ران عمل می‌کنند.
عضله اصلی خم کننده مفصل ران عضله خاصره‌ای درشت‌نی قدامی است. چرخش استخوان به سمت جانبی و میانی به وسیله عضلاتی انجام می‌گیرد که بین کمربند لگنی و انتهای پروکسیمال استخوان ران قرار دارند. بزرگترین عضله چرخش‌دهنده میانی عضله خاصره‌ای تروکانتری خلفی است. در حالی که عضله نشیمنگاهی رانی عضله اصلی چرخش‌دهنده جانبی است. عضلات چرخشی مسئول چرخش اندام خلفی در مرحله استراحت و همچنین برای چرخش بدن و انتقال آن روی اندامی است که وزن بدن را تحمل می‌کند، بویژه هنگامی‌که اندام دیگر برای استراحت بالا برده می‌شود.
ب- حرکات در مفصل زانو عمدتاً از نوع بازکننده و خم‌کننده است. عضله بازکننده عضله رانی درشت‌نی است که استخوان کشکک در وتر آن قرار دارد. خم شدگی مفصل عمدتاً به وسیله عضله درشت‌نی نازک‌نی و عضلات خم کننده میانی و جانبی ساق پا ایجاد می‌شود. چرخش میانی استخوان درشت‌نی مچ پایی به وسیله عضله داخلی رانی درشت‌نی انجام می‌گیرد. افزون بر این حرکات، ساق پا ممکن است مقداری حرکت چرخشی جانبی، دور شدن و نزدیک شدن به تنه را انجام می‌دهد.
پ- حرکات در مفصل بین مچ پا عمدتاً از نوع بازکننده و خم کننده است. عضله اصلی خم کننده، عضله درشت‌نی قدامی است که با همکاری عضله بازکننده طویل انگشتان کار می‌کند. عضله اصلی بازکننده، عضله دو قلو است. چرخش میانی مچ پا – قلم پا به وسیله عضله نازک‌نی کوتاه انجام می‌گیرد.
ت- حرکات اصلی مفاصل انگشتان بازکنندگی و خم کنندگی با میزان مشخص حرکت از نوع دورکنندگی و نزدیک کنندگی است. در این حرکات، عضلات خارجی و داخلی انگشتان شرکت دارند. فقط عضله خارجی بازکننده،عضله بازکننده طویل انگشتی است که روی تمام انگشتان اصلی اتصا ل دارد. افزون بر این، تعداد بی‌شماری عضله کوچک داخلی وجود دارند که هر کدام روی یک انگشت عمل می‌کنند. انگشتان عمدتاً به وسیله تعدادی عضلات خارجی خم‌کننده انگشتی سطحی، واسطه‌ای و عمقی خم می‌شوند.
عضلات خم‌کننده سطح انگشتی (عضلات خم‌کننده مثقوب انگشتان دو، سه و چهار) از استخوانهای ران و نازک‌نی نزدیک به نواحی پروکسیمال و دیستال مفصل زانو بلند می‌شوند و وتر آنها در جهت دیستالی از غضروف درشت‌نی می‌گذرد و روی هریک از انگشتان منتهی می‌شوند. عضلات خم کننده واسطه‌ای انگشتی (عضلات خم کننده ثاقب و مثقوب انگشتان دو و سه) از استخوانهای ران، درشت‌نی و نازک‌نی بلند شده و روی انگشتان منتهی می‌شوند. وابستگی نفوذی پیچیده‌ای بین وترهای عضلات خم کننده سطحی و واسطه‌ای انگشتی پدیدار می‌شود. عضلات خم کننده سطحی احتمالاً به وسیله یک عضله بزرگ داخل ران، عضله شاخه‌گیر یاری می‌گیرند که از استخوانهای خاصره و شرمگاهی بلند می‌شود. پیوندگاه وتر عضله با گذشتن از درون و یا سطح جانبی زیر رباط کشککی به سطح جانبی ساق پا می‌رسد و به عضلات خم کننده سطحی انگشتان دو،سه و چهار متصل می‌شود. عضلات خم کننده عمقی انگشتان، دربردارنده عضله خم کننده طویل شست پا (روی انگشت اول عمل کرده) و عضله خم کننده طویل انگشتان (روی انگشتان دو،سه و چهار عمل می‌کنند) هستند.
تفاوت‌های موجود در ترتیب و اتصالهای داخلی وترهای عضلات خم کننده عمقی انگشتان و باند فیبروزی وینکولوم اتصال دهنده وترها، برای طبقه‌بندی بکار برده می‌شوند.
نویسنده: مرتضی شیرینی