آشنایی با بیماری زبان آبی در دام

به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ زبان آبی یکی از بیماری‌های ویروسی نشخوارکنندگان است که توسط حشرات  منتقل می‌شود. در بین حیوانات اهلی، بیماری بالینی اغلب در گوسفند با واگیری معناداری دیده می‌شود. اروزیون و اولسر روی غشاهای مخاطی، سختی تنفس و لنگش ناشی از نکروز ماهیچه و التهاب باندهای کروناری سم در گوسفندان درگیر دیده می‌شود. بعضی گوسفندها پوست سمشان کنده می‌شود و پشم‌های قسمتی یا کل بدنشان را از دست می‌دهند.

بعضی سویه‌های ویروس درصد مرگ‌و میر بالا تا 70% را در گوسفندان حساس ایجاد می‌کنند. محدوده پراکندگی جغرافیایی ویروس زبان آبی اخیراً گسترش یافته است در صورتی‌که قبل از سال 1998 این ویروس به ندرت در اروپا دیده می‌شد. هرچند بعضی سروتیپ‌ها هم اکنون بطور عادی در کشورهای اروپای جنوبی وجود دارند و ممکن است در این مناطق آنزئوتیک باشند. در سال 2006 سروتیپ 8 ویروس، که احتمالاً از آفریقا آمده بود، باعث شیوع بیماری در آلمان، بلژیک و هلند گردید. بدلیل سازش‌پذیری ناقل ویروس (پشه کولیکوئیدس dewulfi) با شرایط آب‌و هوایی اروپا این سروتیپ ویروس قابلیت انتشار در شمال اروپا را نیز دارد.

اتیولوژی بیماری زبان آبی

بیماری زبان آبی ناشی از ویروس زبان آبی از جنس اوربی ویروس و خانواده رئوویریده است. 24 سروتیپ از ویروس در جهان شناخته شده که 6 سروتیپ از آنها (1،2،10،11،13،17) در نشخوارکنندگان اهلی و وحشی ایالات متحده گزارش شده‌اند. ویروس‌های زبان آبی با گروه سرمی‌EHD (بیماری هموراژیک اپی زئوتیک) قرابت زیادی دارند.

گونه‌های حساس به بیماری زبان آبی

ویروس زبان آبی تعداد زیادی از نشخوارکنندگان اهلی و وحشی از جمله گوسفند، بز، گاو، بوفالو، آهو، بز کوهی، گوسفند شاخ بلند و گوزن آمریکای شمالی را بیمار می‌کند. علائم بالینی اغلب در گوسفند، گاهی در بز و بندرت در گاو دیده می‌شوند. بیماری شدید همچنین در بعضی از نشخوارکنندگان وحشی از جمله آهوی دم سفید (odocoileus virginiamus) گوزن شاخ چنگالی (Antilocapra americana) و گوسفند بیابانی شاخ بلند (ovis Canadensis) نیز اتفاق می‌افتد. در آفریقا بعضی سگ‌سانان بزرگ آنتی‌بادی زبان آبی را دارند و در آمریکا نیز یک واکسن آلوده باعث چندین سقط و مرگ و میر در سگ‌های آبستن گردید.

انتشار جغرافیایی ویروس زبان آبی

ویروس زبان آبی در قسمت‌های مختلفی از دنیا از جمله آفریقا، اروپا، آسیای میانه، استرالیا، اقیانوس آرام جنوبی، آمریکای شمالی و جنوبی و بخش‌هایی از آسیا دیده شده است. ویروس در بعضی مناطق بدون بروز علائم کلینیکی حضور دارد. در ایالات متحده، پراکنش ناقل، عفونت را به مناطق جنوبی و غربی محدود کرده  است.

راه‌های انتقال زبان آبی

ویروس زبان آبی توسط ریز پشه‌های گزنده جنس کولیکوئیدس منتقل می‌شود. کولیکوئیدس واری پنیس واریته sonorensis  ناقل اصلی در ایالات متحده است. کولیکوئیدس brevitarsis در استرالیا، کولیکوئیدسimicola   در آفریقا، آسیای میانه و اروپای جنوبی ناقل اصلی هستند. کولیکوئیدس dewulfi  در شیوع سال 2006 در شمال اروپا عامل اصلی انتقال بود. سایر گونه‌های کولیکوئیدس نیز ویروس را منتقل می‌کنند که بیشتر به صورت منطقه‌ای و محلی مطرح هستند.

کنه‌ها ناقل مکانیکی هستند اما احتمالاً اهمیت کمتری در انتقال بیماری دارند. گاوها بزرگترین میزبان تقویت‌کننده بیماری هستند که این به علت ویرمی طولانی مدت آنها و استعداد آلودگی با بسیاری از گونه‌های کولیکوئیدس می‌باشد.

زبان آبی یک بیماری واگیردار نیست هرچند که ویروس می‌تواند به صورت مکانیکی از طریق سر سوزن و تجهیزات جراحی منتقل شود. انتقال مقاربتی و از طریق منی نیز ممکن است صورت بگیرد اما بعنوان راه اصلی عفونت مطرح نیست.

دوره کمون بیماری

در گوسفند دوره کمون معمولاً 10-5 روز است. ویرمی در گاو 4 روز پس از عفونت مشاهده می‌شود اما بندرت علائم بیماری دیده می‌شوند. حیوانات به طور معمول تا چند هفته برای ناقل عفونی هستند.

علائم کلینیکی بیماری زبان آبی

تعداد زیادی از عفونت‌های زبان آبی از لحاظ کلینیکی غیر آشکار هستند. در درصدی از گوسفندهای عفونی و بندرت سایر نشخوارکنندگان بیماری شدید ممکن است بروز کند. علائم بالینی در گوسفند شامل تب، افزایش ترشح بزاق، کسلی، سختی تنفسی و له‌له زدن است. حیوان در ابتدا ترشح شفاف از بینی دارد اما بعداً ترشحات موکوسی چرکی شده و بصورت یک کبره خشک در اطراف سوراخ‌های بینی جمع می‌شوند. پوزه، لب‌ها و گوش‌ها پرخون بوده و لب‌ها و زبان متورم هستند. زبان ندرتاً سیانوزه و از دهان بیرون آمده است. سر و گوش‌ها نیز ادماتوز می‌باشد.

اغلب اروزیون و اولسر در دهان دیده می‌شود که ممکن است گسترش پیدا کرده و سطوح مخاطی حالت نکروزه و پوسته پوسته پیدا کنند. باندهای کروناری سم اغلب پرخون بوده و سم‌ها دردناک هستند. لنگش شایع است و در صورت پیاده‌روی حیوان سم‌ها ممکن است کنده شوند. میش‌های آبستن نیز سقط کرده یا بره‌های نارس بدنیا می‌آورند. سایر علائم بالینی شامل کج شدن گردن، استفراغ، پنومونی یا کونژکتیویت است.

درصد مرگ و میر بسته به سویه ویروس متفاوت است. 4-3 هفته پس از بهبودی بعضی از گوسفندها قسمتی یا کل پشم‌های خود را از دست می‌دهند. عود مجدد علائم کلینیکی در گوسفند گزارش شده است که احتمالاً ناشی از عفونت‌های پایدار در لنفوسیت‌های ᵞᵟ T  گوسفندی می‌باشد.

عفونت در گاو معمولاً تحت بالینی است و اغلب تنها علامت بیماری تغییر تعداد لکوسیت‌ها و تغییر دمای رکتوم می‌باشد. بندرت گاوها هایپرمی خفیف، وزیکول و اولسر در دهان،‌ هایپرمی اطراف باند کروناری، هایپر استازی، درماتیت وزیکولار یا اولسراتیو دارند. ممکن است در پوست بخصوص در ناحیه گردن چین‌های ضخیمی تشکیل شود. ناباروری موقت در گاو نر دیده می‌شود. گاوهای آلوده گوساله‌هایی با کیست مغذی و هیدروآنسفالی بدنیا می‌آورند. گاوهایی که بیماری کلینیکی واضح دارند ممکن است تا هفته‌ها بعد از عفونت شکافهای شدیدی در سمشان ایجاد شود که در بعضی موارد با گندیدگی سم دنبال می‌شود. عفونت در بز معمولاً تحت بالینی است و شبیه بیماری در گاو است.

اگرچه تعداد زیادی از عفونت‌ها در نشخوارکنندگان وحشی غیر آشکار هستند اما در بعضی گونه‌ها بیماری شدید نیز اتفاق می‌افتد. در بز کوهی، گوزن شاخ چنگالی و آهوی دم سفید بارزترین علامت بیماری خونریزی و مرگ ناگهانی است.

علائم کالبد گشایی بیماری زبان آبی

در گوسفند صورت و گوش‌ها اغلب ادماتوز هستند. اگزودای خشک و کبره‌ای در سوراخ‌های بینی دیده می‌شود. باندهای کروناری سم‌ها اغلب پرخون هستند. خونریزی‌های اکیموتیک و پتشی ممکن است دیده شود که تا شاخ می‌توانند گسترش یابند. پتشی، اولسر و اروزیون در محوطه دهانی بخصوص روی زبان و بالشتک دندانی شایع است و غشاهای مخاطی دهان نکروزه و سیانوزه هستند. مخاط بینی و حلق ادماتوز و سیانوزه بوده و نای پرخون است و در آن تجمع خون وجود دارد. بعضی اوقات در نای کف و در حفره سینه مایعات تجمع می‌یابند. پرخونی و بندرت زخم در نگاری و هزارلا دیده می‌شود.

پتشی، اکیموز و نقاط نکروز در قلب نیز ممکن است مشاهده شود. در بعضی موارد هایپرمی، خونریزی و ادم روی ارگان‌های داخلی دیده می‌شود. خونریزی در قاعده سرخرگ ریوی چهره شاخص این بیماری است. بعلاوه ماهیچه‌های اسکلتی نیز دچار خونریزی‌های نقطه‌ای و نکروز بوده و سطوح فاسیای بین ماهیچه‌ای توسط مایعات ادمی پر شده است.

در آهو پایدارترین ضایعه خونریزی‌های پتشی تا اکیموتیک گسترده می‌باشد. بیشتر آهوهایی که عفونت مزمن دارند، اولسر و آثار نکروزه در حفره دهان و همچنین ضایعاتی از جمله شکاف‌های شدید و پوسته پوسته شدن روی سم‌ها دارند.

واگیری و کشندگی بیماری زبان آبی

در گوسفند شدت بیماری بسته به نژاد گوسفند، سویه ویروس و استرس‌های محیطی متغییر است. درصد واگیری بیماری در گوسفند تا 100‌درصد و مرگ‌و میر معمولاً 30-0‌درصد است اما در گوسفند‌های خیلی حساس مرگ‌و میر بالای 70‌درصد نیز می‌باشد. درصد واگیری و مرگ‌و میر مشابهی در گوسفند‌های شاخ بلند دیده می‌شود.

بیماری زبان آبی معمولاً در آهوی دم سفید و بز کوهی شاخ چنگالی شدید است و واگیری 100‌% و مرگ‌و میر 90-80‌% دارد. بیشتر عفونت‌ها در گاو، بز و گوزن آمریکای شمالی بدون علامت هستند. در گاو بالای 5%  حیوانات بیمار می‌شوند اما مرگ‌و میر  نادر است و در بعضی حیوانات لنگش و ضعف تا مدتها باقی می‌ماند.

تشخیص بالینی زبان آبی

در فصل فعالیت حشرات در صورت مشاهده علائم بالینی شاخص باید به بیماری زبان آبی مشکوک شد. تاریخچه تلفات در گله و گندیدگی سم تشخیص بیماری را تقویت می‌کند.

تشخیص تفریقی

بیماری زبان آبی را باید از بیماری‌های تب برفکی، تورم دهان پاپولی، طاعون نشخوارکنندگان کوچک، حساسیت به نور گیاهی، تب نزله‌ای بدخیم، اسهال ویروسی گاو، رینوتراکئیت عفونی گاو، پارا آنفلوآنزا 3، اکتیمای واگیردار (درماتیت پوستولی واگیردار)، آبله گوسفند، گندیدگی سم و آلودگی با استروس اویس تشخیص تفریقی داد. در گاو و آهو EHD می‌تواند علائم مشابهی ایجاد کند.

تست‌های آزمایشگاهی

زبان آبی با جداسازی ویروس روی تخم‌مرغ جنین‌دار یا کشت سلول تشخیص داده می‌شود. مناسبترین کشت سلول‌ها Vero, BHK-21, Mouse L (کلیه میمون سبز آفریقایی) و سلول‌های (AA Aedes albopictus) می‌باشند.

جداسازی ویروس زبان آبی در تخم‌مرغ جنین‌دار حساس‌تر از جداسازی در کشت سلول است. این ویروس با تزریق به گوسفند و بعضی اوقات همستر یا موش شیرخوار نیز قابل جداسازی است. تلقیح به حیوان از جداسازی ویروس در کشت سلولی حساس‌تر است و بخصوص زمانی‌که تیتر ویروس بسیار پایین است، می‌تواند با ارزش باشد.

ویروس زبان آبی تا سطح گروه سرمی با ایمونوفلورسنت، الایزای جستجوی آنتی‌ژن و immunospot test قابل تشخیص است. این ویروس‌ها با تست‌های خنثی‌سازی ویروس (نوترالیزاسیون) تعیین سروتیپ می‌شوند. تکنیک PCR بطور گسترده در تشخیص ویروس زبان آبی از نمونه‌های بالینی کاربرد دارد. این تکنیک تشخیص سریع را ممکن نموده و گروه سرمی و سروتیپ را می‌تواند مشخص کند.

گاهی اوقات از سرولوژی برای تشخیص استفاده می‌شود. آنتی‌بادی‌های ضد ویروس 14-7 روز پس از عفونت ظاهر شده و معمولاً دائمی و پایدارند. تست‌های سرولوژی در دسترس از جملهAGID  (آگار ژل ایمونودیفیوژن)، الایزای رقابتی و تست خنثی‌سازی می‌باشند. AGID و الایزای غیرمستقیم می‌توانند آنتی‌بادی‌های گروه‌های سرمی خاص را تشخیص دهند. روش جدید الایزای رقابتی بر مبنای آنتی‌بادی‌های منوکلونال می‌تواند آنتی‌بادی‌های گروه سرمی زبان آبی را از آنتی‌بادی‌های گروه سرمی‌EHD تشخیص دهد. تست‌های خنثی‌سازی (نوترالیزاسیون) ویروسی می‌توانند سروتیپ‌های خاصی از آنتی‌بادی‌ها را مشخص نمایند اما این تست‌ها پرزحمت هستند. تست تثبیت کمپلمان که هنوز در بعضی کشورها استفاده می‌شود در حال حاضر با تست‌های دیگر جایگزین شده است.

نمونه گیری

یک مورد عفونت انسانی با این ویروس در یک آزمایشگاه گزارش شده است. پس در حین کار با این ویروس حتماً احتیاط لازم را به عمل آورید. نمونه خون (برای جداسازی ویروس) و سرم بلافاصله پس از عفونت باید از چند حیوان زنده جمع‌آوری شود. خون باید در لوله حاوی ضد انعقاد جمع گردد. طحال و مغز استخوان یا هردو نمونه‌های انتخابی در کالبدگشایی هستند. از بره‌هایی که بیماری مادرزادی دارند باید خون و سرم تهیه کرد. طحال، ریه و بافت مغز نیز در این موارد باید ارسال شوند (درصورت وجود). همه نمونه‌ها باید در دمای سرد به آزمایشگاه منتقل شوند و نباید یخ بزنند.

کنترل بیماری زبان آبی

زبان آبی توسط ناقلین حشره منتقل شده و تماس اتفاقی در این امر مهم نیست. ضدعفونی‌کننده‌ها از انتقال ویروس بین حیوانات پیشگیری نمی‌کنند هر چند که ضدعفونی با هیپوکلریت سدیم یا هیدروکسید سدیم 3‌ درصد مؤثر است. کنترل حشرات در محدود کردن انتشار بیماری بسیار مهم است. پیرتروئیدهای سنتتیک و ارگانوفسفات‌ها (سموم ارگانوفسفره) علیه کولیکوئیدس مؤثر هستند. انتقال حیوانات به طویله در عصر ریسک عفونت را کاهش می‌دهد.

هر چند ویروس زبان آبی اسب‌سانان را بیمار نمی‌کند اما اسب‌ها و اصطبل‌ها باید در برنامه کنترل  و پیشگیری مد نظر قرار گیرند چون پشه‌های کولیکوئیدس از اسب‌ها تغذیه کرده و توده‌های کود اسب محل بسیار مناسب تولیدمثل این پشه‌ها می‌باشند.

در کشورهایی که زبان آبی آندمیک است واکسن برای کنترل بکار می‌رود. واکسن‌های تخفیف حدت یافته در بعضی کشورها از جمله ایالات متحده استفاده می‌شود که بطور کلی اختصاصی سروتیپ هستند. واکسن زنده چندگانه‌ای نیز در آفریقای جنوبی بفروش می‌رسد. در طول فصل فعالیت پشه‌ها، ویروس واکسن‌های تخفیف حدت یافته می‌تواند به حیوانات غیرواکسینه منتقل شده و با سویه‌های فیلد بازآرایی ژنتیکی شود و تولید سویه‌های جدید ویروس را کند. بعلاوه واکسن‌ها می‌توانند باعث ناقص‌الخلقگی جنین در میش‌های آبستن شوند.

دکتر مجتبی علی ملایی