آشنایی با نحوه کار دستگاه شیردوشی (بخش اول)
آشنایی با نحوه کار دستگاه شیردوشی (بخش دوم)
اساس کار ماشین شیردوشی
گوساله برای مکیدن شیر از پستان مادر ابتدا بوسیله زبان و سقف دهان به پستانک‌ها فشار آورده و با باز و بستن فک‌ها یا انقباض زبان ایجاد نوعی خلاء یا فشار منفی می‌نماید و سپس با انجام عمل بلعیدن، نوعی فشار مثبت تولید نموده، موجب جریان یافتن شیر از پستان می‌گردد. اساس کار دستگاه‌های شیردوشی نیز برگرفته شده از غریزه مکیدنی است که خداوند در وجود یک گوساله نهاده است. پمپ خلاء فشار منفی حدود 13 تا 15 اینچ جیوه که بین 34 تا 50 کیلو پاسکال می‌باشد را ایجاد می‌کند، با ایجاد خلاء در نوک سرپستانکها شیر از پستان خارج می‌گردد. یک فشار مثبت 5/5 کیلوپاسکال در داخل پستان برای تخلیه شیر از حبابچه‌های آلوئول به دهلیزهای سرپستانک وجود دارد. هنگامی که ماشین شیردوشی وصل می‌شود فشار در قسمت زیرین سرپستانک تا حد خلاء ماشین شیردوشی کاهش داده می‌شود. این کاهش در فشار و فشار مثبت موجود در پستان، اختلاف فشاری در سرتاسر منفذ سرپستانک ایجاد می‌کند که باعث باز شدن آن و خارج شدن شیر می‌گردد. هنگامی که خلاء به‌طور مداوم به سرپستانکها وارد گردد یک جریان دائمی خروج شیر به وقوع می‌پیوندد که موجب سوزش و صدمه رسیدن به سرپستانک و انتهای سرپستانک می‌گردد. برای فایق آمدن بر این مشکل یک لایۀ لاستیکی در داخل کلاهک جای داده‌اند که وظیفه آن ماساژ دادن سر پستانک، به جریان انداختن خون در پستانک و جلوگیری از سوزش سرپستانک است که این کار به کمک پولساتور انجام می‌پذیرد. پولساتور هوا و خلاء را به‌طور منظم و متناوب و با فشاری معادل فشار جو بین لایۀ خارجی لاینر و پوسته داخلی کلاهک (شِل) که اتاقک نبض نام دارد، تزریق می‌کند و باعث می‌شود لایۀ داخلی لاینر از دو طرف به یکدیگر چسبیده و در نتیجه لاینر در نزدیکی نوک سرپستانک مسدود گردد. این امر باعث متوقف شدن جریان شیر، همچنین به جریان افتادن خون در پستانک و ماساژ آن می‌شود که به این مرحله، مرحله استراحت گویند.
اجزای سر پستانک
هرضربان چهار مرحله را طی می‌کند تا منتهی به دوشش شود، این مراحل به ترتیب عبارتند از:
1- مرحله تغییر فشار هوا به خلاء
2- مرحله خلاء کامل (دوشش)
3- مرحله تغییر خلاء به هوا
4- مرحله هوای کامل (استراحت)
اجزاء مختلف یک ماشین شیردوشی، معایب و پیامدهای آن
1- خط خلاء:
این خط شامل پمپ خلاء می‌باشد که اجزاء اصلی دستگاه شیردوش به‌شمار می‌رود و قلب ماشین شیردوش بوده که با خارج کردن هوا از خطوط خلاء ماشین شیردوش خلاء لازم را به وجود می‌آورد و قسمت‌های دیگر که اجزاء کمکی و فرعی به‌شمار می‌روند شامل رزرو تانک، رگولاتور، گیج خلاءسنج، تراپ و ... می‌باشند. امروزه عمدتاً پمپ‌های تأمین‌کننده خلاء برخوردار از سیستم دوار با سرعت دورانی 1500 دور در دقیقه می‌باشند. پمپ خلاء قدرت لازم جهت جریان یافتن شیر و خلاء را در دستگاه شیردوشی فراهم می‌کند. پمپ خلاء باید ظرفیت 12-8 فوت مکعب در دقیقه خلاء برای هر واحد شیردوشی فراهم کند. نوسانات سطح خلاء (سطح خلاء یعنی اختلاف فشار هوای خارج خط لوله (فشار هوا) و فشار داخل خط لوله (فشار منفی) می‌باشد) یکی از مهمترین عوامل ورم پستان حتی نسبت به سطح بالای خلاء می‌باشد.
رزرو تانک: محل ذخیره خلاء بوده تا در حین شیردوشی کمبود خلاء باعث دوشش شود و حتی افتادن واحد دوشنده از پستان گاو رخ ندهد. در صورتی که رزرو تانک خراب شود مقدار خلاء پمپ در موقع وصل یا جداسازی واحد دوشنده افت پیدا می‌کند و باعث افتادن واحدهای دیگر شده و عمل شیردوشی کُند انجام می‌پذیرد. با افتادن واحد دوشنده و مالیده شدن سر لاینرها روی زمین و ورود میکروب به داخل آنها هم بار میکروبی شیر دوشیده شده بالا می‌رود و هم اینکه با وصل کردن مجدد لاینرها به پستان ممکن است میکروب از این طریق وارد پستان شود.
پمپ خلا همراه رزرو تانک
رگولاتور: که در سه حالت دیافراگمی، فنری و وزنه‌ای است که در مواقعی که فشار خلاء بالا رفته باز می‌شود و مقداری هوا داخل خط خلاء می‌فرستد تا فشار زیاد باعث آزار و اذیت دام نشود. اگر رگولاتور دستگاه خراب شود و در موقعی که خلاء دستگاه بالا می‌رود باز نشود، سرپستانکها بیش از حد به داخل حفره کلاهک ماشین کشیده شده و در این حالت علاوه بر کندی جریان شیر (به‌علت تنگ شدن مجرا) به پستان و غدد ترشحی آن آسیب رسیده و در نتیجه عوامل ایجادکننده ورم پستان شروع به کار می‌کنند و همچنین درد ناشی از کشیدگی زیاد سرپستانکها موجب ترشح اِپی‌نفرین و خنثی شدن عمل هورمون اُکسی توسین می‌شود. اگر رگولاتور صافی دارد باید در هر ماه یکبار تمیز شود. اکثر رگولاتورها نیاز به روغن کاری ندارند زیرا روغن باعث تجمع گردوخاک روی رگولاتور شده و در انجام کار آن مشکل ایجاد می‌کند.
نمایی از رگولاتور
گیج خلاءسنج: شبیه ساعتی است که در شبکه خط خلاء نصب شده است و مقدار خلاء را نشان می‌دهد. این صفحه بر حسب اینچ جیوه یا بر حسب پاسکال طبقه‌بندی شده است. بهتر است که دو درجه خلاءسنج به کار برده شود یکی نزدیک پمپ و دیگری در انتهای لوله‌ای که مشخص‌کننده مقدار خلاء در سرتاسر لوله می‌شود،چنانچه درجه بالا و پایین برود نشان‌دهنده این است که سیستم شیردوشی درست کار نمی‌کند در صورت پایین بودن خلاء پمپ، رگولاتور و تراپ‌آب را برای نشت هوا باید بازرسی نمود و در صورت بالا بودن میزان خلاء رگولاتور مسلماً خراب است و باید مورد بررسی قرار بگیرد. در بعضی از موارد عقربۀ گیج خلاءسنج گیر می‌کند و حرکت نمی‌کند و با زدن ضرباتی آهسته به شیشه گیج می‌توان از عدم اتصال آن اطمینان حاصل کرد.
نمایی از خلاءسنج
تراپ آب یا تله شیر: که جنس آن شیشه یا فولاد است و حداقل ظرفیت آن باید 3 لیتر باشد و مابین خط شیر و خط خلاء قرار می‌گیرد، وظیفه آن در این قسمت این است که اگر شیر دوشیده شده و یا مایعات دیگر به هر نحوی واردخط خلاء گردد در این قسمت اصطلاحاً به تله می‌افتد. چون ورود شیر به پمپ خلاء باعث آسیب رساندن به آن می‌شود و کار دستگاه را مختل می‌کند. پس در صورت معیوب بودن این وسیله که به صورت شیر اطمینان عمل می‌کند، ممکن است شیر واردخط خلاء شده و با چند بار تکرار این عمل، پمپ دستگاه خراب شده و به اصطلاح جام می‌کند.
نمونه‌هایی از تراپ‌آب
لوله‌های خلاء: ارتباط بین پمپ خلاء و واحدهای مختلف شیردوش را برقرار می‌کنند و معمولاً از جنس فولاد ضدزنگ – فولاد گالوانیزه یا پی‌وی‌سی ساخته می‌شوند. خطوط خلاء باید تا حد امکان کوتاه باشد و انتهای آن نیز بسته باشد. لوله کشی‌هایی با قطر بزرگ رزرو خلاء را تشدید کرده و نوسانات خلاء را به حداقل می‌رساند.
2- پولساتور، قلب، نبض‌ساز:
همانطور که قبلاً هم اشاره شد پولساتور به طور متناوب و منظم باعث مسدود شدن لاینر جلوی سرپستانکها شده و از دوشش شیر جلوگیری به عمل می‌آورد. این امر سبب می‌شود تا خون در عضو جاری شود، از سوزش آن جلوگیری به عمل آمده، همچنین باعث ماساژ آن می‌شود.
دستگاه‌های پولساتور به دو شکل ساخته می‌شوند:
الف) پولساتورهای بادی ب) پولساتورهای برقی
پولساتور برقی
پولساتور بادی
پولساتورها دو حالت ایجاد می‌کنند:
1) حالت دوشش 2) حالت استراحت
حالت دوشش: زمانی است که دهانه لاینر باز می‌شود و خلاء موجود باعث جاری شدن شیر از پستان می‌شود.
حالت استراحت: زمانی است که قلب باعث مسدود شدن و جمع شدن لاینر در قسمت نوک پستان شده و از دوشش جلوگیری به عمل می‌آورد و به اصطلاح به پستان استراحت می‌دهد.
میزان ضربان: عبارتست از مدت زمانی در یک دقیقه که هوا از اتاقک ضربان خارج شده و دوباره به فشار هوا برمی‌گردد، مثلاً اگر میزان ضربان 60 باشد یعنی کلاهک‌ها در یک دقیقه 60 بار باز و 60 بار بسته می‌شوند. میزان ضربان به طور عمده 45 تا 65 بار در هر دقیقه است. گوساله 120-80 بار در دقیقه مکش انجام می‌دهد. میزان بالای ضربان با سطوح پایین خلاء نسبت به سطوح بالای خلاء بر میزان شیردوشی اثر آشکاری دارد، به همان اندازه که میزان ضربان افزایش یابد میزان جریان شیر نیز افزایش یافته اما این افزایش محدود باشد.
نسبت ضربان: عبارتست از مدت زمانی که خلاء در اتاقک ضربان (دوشش) به زمان که فشار هوا در اتاقک ضربان می‌باشد(استراحت).
پوساتورها معمولاً نسبت‌های زیر را تولید می‌کنند:
الف : 40/60 ب : 50/50 ج : 30/70 د : 33/67
مثلاً برای نسبت 40/60 که برای اکثریت گاوها همین دامنه تنظیم می‌گردد. کل زمان شیردوشی هر چقدر باشد %60 آن در حالت دوشش و %40 آن در حالت استراحت می‌باشد.
منبع: انجمن سلامت گله‌های شیری دانشگاه فردوسی مشهد
آشنایی با نحوه کار دستگاه شیردوشی (بخش چهارم)
آشنایی با نحوه کار دستگاه شیردوشی (بخش پنجم)