به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ این مقاله به‌منظور بررسی تاثیر سطوح مختلف مواد مغذی و مکمل‌ها و افزودنی‌های جیره بر تقویت سیستم ایمنی و تاثیر آن بر پاسخ ایمنی سلولی و ایمنی همورال ماکیان انجام شده است. این مطالعه برگرفته از تحقیقات و آزمایشات علمی معتبر صورت گرفته توسط متخصصین تغذیه طیور بر روی انواع مختلف طیور تجاری تغذیه‌شده با سطوح مختلف مواد مغذی می‌باشد که در طی این بررسی با‌توجه به مکانیسم دفاعی سیستم ایمنی طیور و ارتباط بین تغذیه و سیتم ایمنی طیور و همچنین اهمیت مواد مغذی در ایجاد کفایت ایمنی و بروز پاسخ ایمنی در حد مطلوب، می‌توان اثرات مثبت سطوح انرژی، لیپیدها، پروتئین و آمینو اسیدها، ویتامین‌های A،E،C،D و ویتامین‌های ب کمپلکس (B2 ،B6 وB12)، مواد معدنی شامل سدیم، کلر، روی، مس، آهن، سلنیوم، منگنز و کبالت و افزودنی‌های بیولوژیکی مانند پروبیوتیک‌ها و همچنین بره موم را مشاهده نمود که بر این اساس تاثیر مثبت مواد مغذی بر تقویت سیستم ایمنی امری اثبات شده است.
مقدمه
با‌توجه به افزایش روزمره جمعیت، نیاز به منابع غذایی مسئله‌ای مهم است. از منابع غذایی مورد نیاز انسان می‌توان به گوشت سفید اشاره کرد که پرورش طیور جایگاه ویژه‌ای را در این زمینه ایفا می‌کند. در پرورش طیور پیشگیری از وقوع بیماری‌ها از طریق اجرای صحیح برنامه‌های امنیت زیستی است و اگر احتمالاً اشکالی در اجرای برنامه‌های امنیت زیستی پیش آید و بیماری به‌وقوع بپیوندد، بایستی مطمئن بود که طیور از نظر عملکرد سیستم ایمنی در حد مطلوبی قرار دارند و قادر به دفاع از خود می‌باشند. کارآیی سیستم ایمنی در این مرحله باعث کاهش تلفات و خسارت می‌شود. راه‌های مختلفی برای بالا بردن کارآیی سیستم ایمنی وجود دارد و تحقیقات زیادی هم در این زمینه صورت گرفته است. علاوه بر انتخاب ژنتیکی، بعضی از عوامل غیرژنتیکی مانند غلظت مواد معدنی جیره قادر است که تظاهر ژن‌های مسئول پاسخ ایمنی را از طریق ایجاد تغییر در میزان بلوغ سیستم ایمنی و همچنین میزان آنتی بادی‌های تولید شده در برابر عفونت‌ها تغییر دهد. با توجه به این که درحال حاضر هدف از پرورش طیور تجاری رسیدن به بالاترین وزن نهایی و حداکثر تولید تخم‌مرغ به ازای هر واحد مصرف خوراک می‌باشد، بین صفات تولیدی و پاسخهای سیستم ایمنی و صفات مربوط به مقاومت به بیماری‌ها همبستگی منفی‌ای وجود دارد. به‌عنوان مثال این همبستگی منفی بین تولید و ایمنی باعث می‌شود که در سویه‌های پر‌تولید عملکرد و تکامل سیستم ایمنی ضعیف‌تر باشد. شاید یکی از عوامل ایجاد‌کننده همبستگی منفی بین صفات تولیدی و پاسخهای ایمنی در طیور، تأمین همه احتیاجات فیزیولوژیکی از طریق مصرف اقلام خوراکی محدودی مانند مواد مغذی و میزان دسترسی آنها باشد. فنوتیپ‌هایی با وزن نهایی حداکثر نسبت به سویه‌هایی با وزن‌نهایی پایین‌تر، پاسخهای ایمنی ضعیف‌تری را در برابر آلودگی‌های ناشی از ا‌کولای و تیتراسیون آنتی‌بادی سلولهای ایمنی از خود نشان می‌دهند. بنابراین امروزه در آمیخته‌های حاصل از سویه‌های تجاری احتمال بروز هر نوع اختلال در پاسخهای ایمنی بیشتر از هر زمانی احساس می‌شود. علاوه بر انتخاب ژنتیکی، بعضی از عوامل غیرژنتیکی مانند غلظت مواد مغذی جیره، قادر‌اند که تظاهر ژن‌های مسئول پاسخهای ایمنی را از طریق ایجاد تغییر در میزان بلوغ سیستم ایمنی و همچنین میزان آنتی‌بادی تولید شده در برابر عفونت‌ها را تغییر دهد.
جیره‌نویسی در طیور عمدتاً براساس شاخص‌های تولیدی مانند رشد، تولید تخم و بازده مصرف خوراک انجام می‌شود، فلذا غالباً از توجه به معیارهای لازم برای پاسخهای سیستم ایمنی چشم‌پوشی می‌شود، چرا که مواد مغذی همچنین بر روی تکامل سیستم ایمنی و حجم آنتی‌بادی تولیدی تأثیرگذار می‌باشد. در طول فاز حاد سیستم ایمنی، بیشترین احتیاجات تغذیه‌ای سبب سنتز و آزاد شدن پروتئین فاز حاد (APS) از کبد می‌گردد. برای تأمین عملکرد مناسب لکوسیت‌ها، احتیاجات انرژی و اسید آمینه در این مرحله بیش از احتیاجات غذایی معمول می‌باشد. اثر متقابل بین مواد مغذی متنوع و عدم توازن نسبت‌ها و سمیت این مواد مغذی منجر به اختلال در فیزیولوژی طبیعی جوجه و متعاقباً اختلال در عملکرد سیستم ایمنی می‌گردد.
با‌توجه به این که تغذیه نقش بسیار مهمی را در جهت حفاظت میزبان علیه هجوم عوامل بیماری‌زا بر عهده دارد، کمبود در تغذیه طیور می‌تواند اثرات زیادی بر روی وظایف سیستم ایمنی داشته باشد که این اثرات غالباً مضر می‌باشند. همچنین قابل به ذکر است که بیشتر تغییراتی را که متخصصان تغذیه در جداول نیازهای تغذیه‌ای طیور در سال‌های اخیر منظور کرده‌اند مربوط به تأثیر مواد مغذی در عملکرد سیستم ایمنی طیور می‌باشد.
سیستم ایمنی طیور و انواع آن
ایمنی شامل دو نوع است:
1- ایمنی غیراختصاصی
2- ایمنی اختصاصی
1- ایمنی غیراختصاصی
این نوع ایمنی شامل مکانیسم‌های ارثی بوده که باعث مقاومت در طیور می‌شود ولی در بیشتر مواقع به لحاظ عدم برنامه‌های بهداشتی، این قسمت مورد توجه قرار نگرفته و با استفاده از واکسن یا آنتی‌بیوتیک سلامت گله تأمین می‌شود. برخی ازاین مکانیسم‌ها عبارتند از:
ژنتیک
بعضی از پرندگان گیرنده‌های مربوط به عوامل بیماری‌زا را ندارند و بعضی پرندگان نیز به‌طور ژنتیکی به ویروس لکوز لنفوئید مقاوم هستند.
ساختار آناتومیک
بسیاری از ارگانیسم‌های بیماری‌زا قادر به نفوذ به بدن از طریق پوست و غشاهای مخاطی سالم نبوده و اصطلاحاً در ترشحات مخاطی گیر می‌افتند، یا بعضی از بیماری‌های عفونی، کمبودهای تغذیه‌ای و شرایط محیطی باعث آسیب‌پذیری پوشش‌های دفاعی بدن (پوست و مخاطات) شده و زمینه را برای ورود عوامل بیماری‌زا فراهم می‌آورد.
جمعیت میکروبی طبیعی
پوست و روده‌ها به‌طور طبیعی حاوی جمعیت میکروبی فراوانی هستند که مانع از برتری اجرام فرصت‌طلب، برای ایجاد بیماری می‌شوند. استفاده نامعقول از آنتی‌بیوتیک‌ها و بهداشت ضعیف، تعادل جمعیت میکروبی را بر‌هم خواهد زد.
مژه‌های تنفسی
بعضی از قسمت‌های سیستم تنفسی از مژه‌ها پوشیده شده که مانع از ورود عوامل بیماری‌زا می‌شوند. در‌صورتی که هوای سالن از کیفیت خوبی برخوردار نباشد (گرد و غبار و آمونیاک) مژه‌ها به تدریج کارایی خود را از دست می‌دهند.
تغذیه، محیط (استرس، گرما، سرما)، سن (معمولاً جوان‌تر و مسن‌تر حساس‌ترند)، متابولیسم بدن و عوامل مکمل از عواملی هستند که مکانیسم‌های ایمنی‌زایی را تحت تأثیر قرار می‌دهند.
2- ایمنی اختصاصی
که شامل دو قسمت: 1- ایمنی هومورال 2- ایمنی سلولی
ایمنی هومورال
ایمونوگلوبولین‌ها (آنتی‌بادی‌ها) و سلولهای تولیدکننده آن، اجزای تشکیل‌دهنده سیستم ایمنی همورال هستند که هر آنتی‌بادی ضد‌ویروس فقط گیرنده ویروس خودش را دارد (آنتی‌بادی ضد ویروس نیوکاسل، برای ویروس لارنگوتراکئیت گیرنده ندارد).
طیور بعد از قرار گرفتن در برابر عوامل بیماری‌زا سه دسته آنتی‌بادی تولید خواهند کرد که IgM، IgG و IgA هستند. ایمنوگلوبولینG، یک آنتی‌بادی حفاظت‌کننده مهم در طیور بوده و توسط اکثر تستهای سرولوژیک اندازه‌گیری می‌شود و 5 روز بعد از مواجه شدن با عامل بیماری‌زا قابل ردیابی بوده و طی 3 تا 5 هفته به اوج رسیده و متاقباً به‌تدریج کاهش می‌یابد.
سلولهای تولیدکننده آنتی‌بادی‌ها، لنفوسیت‌های B نامیده می‌شوند که این سلول‌ها در کبد، کیسه زرده و مغز استخوان تولید شده و به بورس فابریسیوس انتقال می‌یابند. تخریب بورس فابریسیوس در سنین پایین در اثر ویروس گامبورو و مارک باعث می‌شود تا پرنده نتواند در برابر بیماری‌ها مقاومت نموده و یا به واکسیناسیون پاسخ مؤثر بدهد. میکروب‌های بیماری‌زا بعد از ورود به بدن توسط ماکروفاژها بلعیده می‌شوند و سپس ماکروفاژها میکروب‌ها را به لنفوستیهای B عرضه می‌دارند. این سلول‌ها نیز 5 روز بعد از عرضه، آنتی‌بادی تولید می‌کنند. این وقفه زمانی به‌خاطر آماده شدن و تکثیر تعداد مورد نیاز از سلولهای B می‌باشد. در صورتی که پرنده برای بار دوم با همین بیماری مواجه شود، پاسخ سریع‌تر و آنتی‌بادی بیشتر تولید خواهد شد. این روند اساس واکسیناسیون است. آنتی‌بادی‌ها قادر نیستند تا ویروسها یا باکتری‌ها را به‌طور مستقیم ازبین ببرند بلکه با اتصال به میکروب‌های بیماری‌زا و مهار گیرنده‌های آنها عمل می‌کنند. این کار مانع از اتصال میکروب‌ها به گیرنده سلولهای هدف می‌شود. به‌عنوان مثال ویروس بیماری برونشیت عفونی که گیرنده‌های آن توسط آنتی‌بادی‌ها اشغال شده، قادر به اتصال و نفوذ به سلولهای پوششی نای (سلول هدف) نخواهد بود. آنتی‌بادی‌های متصل شده همچنین باعث عدم تحرک میکروارگانیسم شده و سپس راحت‌تر توسط ماکروفاژها تخریب می‌شوند.
ایمنی سلولی (لنفوسیتT)
این نوع ایمنی شامل تمام سلول‌هایی است (به‌جز سلولهای تولیدکننده آنتی‌بادی) که ویژگی واکنش با آنتی‌ژن را دارند و دارای منشاء با لنفوسیت B هستند ولی تمایز و تفکیک آنها در تیموس صورت می‌گیرد. لنفوسیت‌هایT در مقایسه با لنفوسیت‌های B از تنوع بیشتری برخوردارند که لنفوکین‌ها را تولید می‌کنند و بعضی دیگر مستقیماً میکروب‌های بیماری‌زا را تخریب کرده و بعضی دیگر پاسخ سلولهای B، ماکروفاژها و بقیه سلولهایT را تقویت می‌کنند. گروهی دیگر از سلولهایT اثر مهارکنندگی دارند. سیستم ایمنی سلولی زمانی مورد توجه قرار گرفت که مشاهده شد پرندگانی که بورس آنها آسیب دیده هنوز قادر به مقاومت و غلبه در برابر بیماری‌ها می‌باشند.
یک پرنده به دو طریق در برابر یک بیماری مقاومت می‌نماید که عبارتند از:
1- تولید آنتی‌بادی متعاقب واکسیناسیون و یا مواجهه با بیماری که اصطلاحاً ایمنی فعال نام دارد. هر عاملی که بر اجزای همورال یا سلولی سیستم ایمنی تأثیر داشته باشد می‌تواند ایمنی فعال را دستخوش تغییر نماید.
2- دریافت آنتی‌بادی از راه تخم‌مرغ یا ایمنی غیرفعال که پرنده در تولید این آنتی بادی‌ها نقش نداشته و در اصل آنتی‌بادی‌های مادری هستند که در زرده، آلبومین و دیگر مایعات تخم‌مرغ وجود دارد.
بنابراین به‌طور کلی عوامل سرکوب یا تضعیف سیستم ایمنی در طیور باعث افزایش حساسیت به انواع عفونت‌ها و بیماری‌ها می‌شوند. انواع استرس‌ها با ایجاد اثرات منفی بر روی سیستم ایمنی طیور موجب شدت گرفتن و پیچیده شدن روند بیماری‌زایی عوامل عفونی می‌شوند. به‌طور کلی سیستم ایمنی کارآمد در طیور کمک شایانی در پیشگیری از بیماری‌ها و ایجاد زمینه مناسب برای بروز حداکثر توان تولیدی می‌نماید که در این بازه به نقش تغذیه مختلف و عناصر معدنی و ارتباط میان کیفیت جیره غذایی در قدرت سیستم ایمنی طیور بستگی دارد.
مکانیسم دفاعی در طیور
محیط سالن در شرایط پرورش متراکم جوجه‌ها، همواره شامل طیف وسیعی از میکروارگانیسم‌هایی می‌باشد که به‌طور مستمر با سیستم ایمنی در حال رقابت هستند. بطور کلی عوامل بیماری‌زای مهاجم از طریق آنتی‌بادی‌های مترشحه از نوتروفیل‌ها و یا حاصل از میکروب‌های غیرفعال و ضعیف شده (واکسنها) سرکوب شده و نهایتاً لاشه سلولی این مهاجمین از طریق عمل بیگانه‌خواری حذف می‌شوند. این مکانیسم دفاعی برای کنترل پاتوژن‌های خارج سلولی مانند باکتری‌ها و همچنین در برابر عوامل بیماری‌زای داخل سلولی مانند ویروسها بازدهی کاملاً مؤثری را از خود نشان داده است. برای مقابله بر علیه عوامل بیماری‌زای داخل سلول همانند ویروسها، این مکانیسم ایمنی بواسطه سلولهایCMI نقش کلیدی را بر عهده دارد. در این مکانیسم با توجه به اینکه امکان ازبین بردن عوامل پاتوژن از طریق ترشح آنتی‌بادی وجود ندارد فلذا به کمک تزریق سیتوتوکسین لنفوسیت‌های نوعT، به داخل سلول آلوده، نتیجتاً تخریب سلول و از بین رفتن ویروسها امکان‌پذیر می‌گردد. سیستم ایمنی در برابر ورود عوامل بیماری‌زا، ترکیبات متنوعی را مانند پروتئین‌های فاز حاد، آنزیم‌های پروتئولیتیک و هیدرولیتیک، رادیکالهای اکسیژن و مشتقات نیتروژن را برای از بین بردن پاتوژن‌های مهاجم یا سلولهای آلوده تولید می‌کند.
اجزای اصلی سیستم ایمنی لنفوسیت‌ها هستند که نقش آنها شناسایی آنتی‌ژن‌ها است و از این راه‌ها پاسخ ایمنی را بوجود می‌آورند که این عمل توسط گیرنده‌های غشاء سلولی انجام می‌گیرد و شامل دو نوع هستند: لنفوسیت‌هایB,T
لنفوسیت‌هایT در پاسخ ایمنی شرکت می‌کنند و باعث بوجودآمدن پلاسموسیت‌ها می‌شوند و مسئول ایجاد آنتی‌بادی و ایمنی هومورال هستند. اجزای دیگر سیستم ایمنی غده تیموس است که دو وظیفه مهم دارد:
1- ساختن لنفوسیت‌ها در قسمت قشری
2- ساختن ماده همورال توسط سلولهای پوششی که سبب تحریک لنفوسیت‌های محیطی می‌شوند.
اجزای دیگر سیستم ایمنی طیور غده بورس فابریسیوس می‌باشد. برداشتن بورس فابریسیوس در دوران زندگی باعث نبودن آنتی‌کورها و عدم تشکیل مراکز زایشگر گره‌های لنفاوی (این مراکز محل تجمع سلولهای B است که از نظر ایمنی واکنش نشان می‌دهند و با تهاجم آنتی‌ژن‌ها اندازه آنها تغییر می‌کند) و پلاسموسیت‌ها می‌شود ولی تعداد سلولهایT در خون و یا بافت‌ها کاهش نمی‌یابند و سیستم ایمنی سلولی سالم باقی می‌ماند، شمار زیادی از محققین بورس را به‌عنوان محل تولید ایمونوگلوبولین‌ها ذکر نموده‌اند. بورس ممکن است دارای نقش محافظتی در انتهای دستگاه گوارش باشد زیرا آنتی ژن‌هایی که وارد فضای داخلی بورس می‌شوند موجب تحریک قسمت میانی اپی‌تلیال فولیکولی و ترشح پادتن می‌گردند. (اپی تلیال محل قرار گرفتن سلولهای لنفوئیدی است که خود این یاخته‌های اپلی‌تلیال جای خود را به لنفوبلاستها و لنفوسیت‌ها می‌دهند).
سیستم ایمنی جوجه شامل بورس فابریسیوس، تیموس، مغز استخوان، طحال، غده‌هاردین، لوزه‌های سکومی و گره‌های لنفاوی اولیه می‌باشد. مکانیسم پاسخهای ایمنی فقط هنگامی فعال می‌گردد که بافتهای میزبان توسط یک آنتی‌ژن خارجی نظیر عفونت ویروسی یا باکتریایی مورد تهاجم واقع شود. سرعت پاسخ ایمنی در تعداد دفعات مواجه شدن با آنتی‌ژن بستگی داشته در حالی‌که شدت پاسخ ایمنی به کفایت ایمنی جوجه ارتباط دارد. با این حال کفایت ایمنی خود به موارد زیر بستگی دارد:
1- تکامل سیستم ایمنی
2- وجود عوامل تضعیف‌کننده ایمنی مثل انواع مایکوتوکسین‌ها از قبیل: آفلاتوکسین‌ها، اوکراتوکسین‌ها، فوزاریم B1 و T2-toxin هستند که بیشترین اثر سوء را در فعالیت سیستم ایمنی طیور را دارند.
3- شدت عفونت
4- وضعیت تغذیه‌ای
5- عفونتهای اضافه شده
6- عفونتهای مختلط
7- سایر موارد
درشرایط تجاری در گله‌هایی که در معرض عفونتهای درمانگاهی یا تحت درمانگاهی ناشی از موارد ذیل می‌باشند پاسخ ایمنی کمتر از حد مطلوب به دفعات مشاهده می‌گردد.
1- بیماری بورس عفونی
2- سندرم سوء جذب
3-عفونتهای ناشی از رئوویروس‌ها
4- عفونتهای ناشی از آدنوویروس‌ها
5- عفونت ناشی از ویروس رتیکولو اندو تلیوز
6- مسمومیت با سموم قارچی
7- کوکسیدیوز
تحت شرایط ایجاد‌کننده استرس از قبیل گرما، سرمای شدید، تراکم زیاد گله، غلظت زیاد آمونیاک و نوسانات شدید جوی نیز پاسخ ایمنی کمتر از میزان مطلوب می‌باشد.
عفونتهای مختلط رایج در طیور
تحت شرایط تجاری بروز عفونتهای مختلط بیش از آنکه یک استثناء باشد معمولاً به‌عنوان یک قاعده مطرح است. در برخی از موارد عوامل استرس‌زا از طریق ممانعت نمودن از بروز پاسخ ایمنی، قادر به مستعد نمودن جوجه نسبت به عفونت هستند. متداول‌ترین دلایل پذیرفته شده برای بروز پاسخ ایمنی کمتر از حد مطلوب عبارتند از:
1- تخریب نسبی یا کامل سیستم ایمنی
2- هضم ضعیف مواد مغذی
3- جذب ضعیف مواد مغذی
4- اجرای بیش از حد برنامه‌های واکسیناسیون
5- عفونتهای مختلط یا اضافه شده
6- عدم کفایت ایمنی
7- عفونتهای مزمن
8- برخی ترکیبات دارویی
بنابراین می‌توان به اهمیت مواد مغذی، وضعیت تغذیه و هضم جذب آنها در کفایت ایمنی و بروز پاسخ ایمنی در حد مطلوب پی‌برد.
ادامه مقاله:
قسمت دوم تاثیر مواد مغذی در تقویت سیستم ایمنی طیور
قسمت سوم تاثیر مواد مغذی در تقویت سیستم ایمنی طیور
قسمت چهارم اثیر مواد مغذی در تقویت سیستم ایمنی طیور