به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ بارورشدن مولدین در شرایط‌های متفاوت زیستی از جمله فاکتورهای فیزیکی و شیمیایی و کمیت و کیفیت آب در مزارع مختلف متغیر می‌باشد و معمولاً نرها زودتر از ماده‌ها بالغ می‌شوند و بطور متوسط زمان بارور شدن مولدین بین 10000-12000 درجه روز طول می‌کشد و تجربه نشان داده که این حدود تعریف شده ثابت نبوده و تحت تاثیر سایر فاکتورهای آب بغیر از دما می‌باشد.
درواقع درجه ضرب در روزها پرورش در دمای متوسط آبی است که ماهی در آن نگهداری می‌شود بعنوان مثال: اگر متوسط دمای آب مزرعه‌ای 14 درجه سانتیگراد در‌نظر گرفته شود تعداد روزهایی که طول می‌کشد تا بطور متوسط ماهیان مولد آن مزرعه بالغ شوند حدود 786 روز طول می‌کشد.
از علایم باروری مولدین در مراکز تکثیر که در ابتدا نر وماده در یک محل نگهداری می‌شوند، اما در نزدیکی فصل تکثیر بایستی ماهیان نر و ماده را جداسازی کرد. زیرا در این‌صورت با حضور ماده‌ها، نرها رفتارهای جنسی و تهاجمی از خود نشان خواهند داد و سبب فشار به شکم ماده و خروج تخمها خواهند شد. از اختصاصات رسیدگی جنسی در ماهیان نر تیره شدن رنگ بدن و فک پایین آنها بشکل قلاب به جلو آمده و بروی فک بالایی می‌رسد. و رنگ رنگین‌کمانی بدن ماهیان نمایان‌تر شده و در مولدین ماده نیز قسمت مخرج آنها برجسته و سرخ رنگ می‌باشد.
در سالهای اولیه اسپرم‌ها وتخمک‌ها ریزتر می‌باشند. در مراکز تکثیر معمولاً یک ماه قبل از تخم‌کشی ماهیان، مولدهای نر و ماده را از هم جدا ودر حوضچه‌های مجزا نگهداری می‌کنند. در زمانی که ممکن است 15-20درصد از ماهیان آماده شده باشند یعنی با فشار کم استحصال تخم و اسپرم از ماهیان شروع می‌گردد. برای اینکه هیچ‌گونه صدمه یا ضربه‌ای به ماهیان مولد وارد نشود، از مواد بیهوش‌کننده استفاده می‌شود که یکی از آنها پودر گل میخک می‌باشد و مناسبترین دز پودر گل میخک برای بیهوش کردن ماهیان مولد قزل‌آلا ppm 150 می‌باشد. این ماده از خاصیت هوشبری بالایی برخوردار است .
آگاهی مختصری از ساختمان دستگاه تولید‌مثل ماهی در راهنمای کارکنان مزارع موثر بوده و به آنها تا‌حدی بینش علمی می‌دهد، ماهی‌های بالغ نر و ماده غده‌هایی در هرطرف بدن و بالای دستگاه گوارشی دارند که غدد تناسلی نامیده می‌شوند، ماهی نر دارای دو بیضه است، که تولید اسپرماتوزیید می‌کند وماهی ماده درای دو تخمدان است، که مولد تخم می‌باشند، تکثیر مصنوعی ماهی قزل‌آلا آسانتر از هر ماهی دیگری است، زیرا تخم‌های آن بطور آزادانه در کیسه‌ای بسیار نازک قرار دارند، که به آسانی می‌توان با فشار کم آنها را از راه سوراخ تناسلی خارج کرد.
به هرحال اگر تخمگیری ناشی‌گرانه انجام گیرد، ممکن است، تخلیه تخمها به‌درستی عملی نمشود ومعمولاً جذب بافتها گردند. تخمها هنگام تخمگیری کمی چسبنده‌اند، ولی پس از خروج از بدن و جذب آب، سخت و صاف شده و حالت چسبندگی خود را از دست می‌دهند، اگر یک ماهی کاملأ رسیده قزل‌آلا یا آزاد را با دم بگیریم، بطوری‌که سر آن بطرف پایین قرار گیرد، تخمها در قسمت جلویی شکم جمع شده و از کیسه تخم خارج می‌گردند، خطر این عمل بخصوص در زمانی که تخمگیری شروع شده است، زیاد است زیرا در‌این حالت عضلات دیواره شکم در هنگام تخمگیری سبب پاره کردن صدف یا پوسته تخم و صدمه زدن به تخمدان و مرگ‌و میر قسمتی از تخمها می‌گردد، در حالت طبیعی ماهی قزل‌آلا همه تخم‌هایش را در یک زمان نمی‌ریزد، بنابراین در تکثیر مصنوعی هم بایستی تنها تخم‌هایی را که با فشار کم خارج می‌شوند، گرفت و هیچ‌گونه کوششی برای گرفتن مقدار بیشتری تخم نباید انجام گیرد زیرا ممکن است لازم باشد که تخمها در چند مرحله گرفته شوند.
از آنجا که تخم‌های قسمت خلفی (نزدیک مخرج) تخمدان زودتر می‌رسند لازم نیست که فشار به تمام شکم وارد آید، ماهی ماده رسیده را باید طوری گرفت که سر آن بطرف پایین قرار گیرد و تخم‌های رسیده طبیعتأ بطرف مخرج جریان یافته و دست دیگر با فشار ملایمی که با انگشت شست و انگشت اشاره از طرفین بدن به طرف مخرج وارد می‌کند و تخمها را تا موقعی که بصورت طبیعی جریان می‌یابند، خارج می‌نمایند، به هیچ‌وجه نبایست ناحیه بالاتر از باله‌های شکمی را فشار داد زیرا کوچکترین فشار ممکن است سبب صدمه زدن به قلب وکبد گردد، و هرگز نباید سعی شود، که تمام تخم‌های ماده را خارج نمود، زیرا هنگام گرفتن آخرین تخمها ممکن است، جدار آنها بعلت نازک بودنشان پاره گردد.
برای تکثیر یا پرورش هر موجود زنده بصورت مصنوعی لازم است که ابتدا شرایط زیست طبیعی موجود را مورد مطالعه قرار داده و سپس با تأمین این شرایط بشکل مصنوعی اقدام به تکثیر و پرورش آن نمایید.
ماهیان قزل‌آلا نیز در شرایط طبیعی معمولا در آبهای سرد و زلال و غنی از اکسیژن زیست می‌کنند و پس از تخم‌ریزی در بالا‌دست رودخانه‌ها لاروها از تخمها خارج شده و هنگامی که قادر به شنا کردن می‌شوند مسیر رودخانه را طی کرده و به طرف دریاها و دریاچه‌ها مهاجرت می‌کنند از آنجایی معمولاً اکثر دریاها و دریاچه‌ها آبهای لب شور و شور دارند بنابراین در بدو ورود بچه ماهیان به این مناطق کم‌کم خود به آبهای شور وارد می‌شوند و باشرایط جدید ساز گاری پیدا می‌کنند (آدابتاسیون) وسپس وارد دریا می‌شوند و معمولاً دو تا سه سال طول می‌کشد تا بالغ و بارور شوند و پس از آن مجددأ به سمت ورودی رودخانه‌ای که قبلا به آن مهاجرت کرده بر‌می‌گردند و بشکل طبیعی تغذیه آنها متوقف می‌شود و بصورت گله‌های نر وماده ضمن سازش با شرایط جدید وارد آب رودخانه می‌شوند و مسیر رودخانه را تا ارتفاع حداقل دو‌هزار متری از سطح دریا بالا می‌روند و در طی مسیر قادرند از آبشارهایی با ارتفاع 4 تا 5متری درجهت خلاف جریان آب صعود نمایند. هنگامی که به ارتفاع مذکور رسیدند در واقع شرایط مناسب تکثیر آنها در این ارتفاع فراهم می‌باشد.
آبهای زلال و غنی از اکسیژن، عدم وجود موجودات مزاحم، پایین بودن دمای آب و همچنین سرعت کم جریان آب و بستر مناسب همراه با ماسه شرایط لازم را برای تکثیر مهیا می‌سازد. درهمین مناطق ماهیان نر و ماده با باله‌های سینه‌ای خود در روی ماسه‌های بادی شیارهایی ایجاد می‌نمایند و بعد ماهی ماده تخم‌های خود را طی چند مرحله داخل این شیارها رها می‌سازد و به‌دنبال آن ماهی نر نیز اسپرم خود به روی تخمها می‌پاشد پس از تکرار چند نوبت این عمل و پایان لقاح تخمها را بشکلی که کاملا روی تخمها پوشیده شود و جریان آب قطع نشود جابجا می‌کنند.
رضا فراهانی کارشناس مسئول تکثیر وپرورش ماهیان سردآبی معاونت آبزی پروری سازمان شیلات