خصوصیات کرک و پشم شتر

به گزارش «سرویس دام،طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ واژه کرک بر الیافی اطلاق می‌گردد که بر روی بدن شتر رشد می‌نماید و محققین در مراجع علمی مختلف در این مورد اختلاف نظر دارند برخی آن را پشم شتر CAMEL WOOL و برخی آن را موی شتر CAMEL HAIR نامیده‌اند و در دو فرهنگ لغت معتبر‌المورد و LONGMON واژه CAMEL HAIR را کرک شتر معنی کرده‌اند و همچنین VON BERGEN & MAUIESBERGER در کتاب خود AMERICAN WOOL HAND BOOK نیز چنین اعتقادی دارد، اما از لحاظ علمی سه نوع الیاف وجود دارند الیاف پشم حقیقی TRUE WOOL که این الیاف مدولا ندارند و الیاف موئین HAIRY FIBERS و الیاف کمپ KEMP FIBER. 

مشاهده شده است که کرک شتر مخلوطی از پشم حقیقی و الیاف موئین و همچنین الیاف هتروتایپ HETRO FIBERS است.

(JOSEPH 1977) اظهار نمود که باید کرک شتر را همراه با کرک بز و الپاکا و لاما تحت عنوان الیاف موئین ویژه، تقسیم‌بندی نمود زیرا که این گروه دارای ویژگی‌ها و صفاتی است که به‌وسیله رنگ، درجه ظرافت و درجه استحکام آن را از سایر گروه‌ها متمایز می‌سازد. این گروه دارای صفات عایق و گرم‌کنندگی خوبی هستند و در صنایع نساجی با این گروه همچون پشم برخورد می‌شود.

سلومه (1992) مشاهده کرد که پراکندگی کرک بر روی مناطق مختلف بدن از جائی به جای دیگر متفاوت است و همچنین میزان تولید و صفات کرک نیز بر حسب سن حیوان متفاوت است به‌طوری که حیوانات کوچک‌تر دارای میزان بیشتر و نوع بهتری از کرک در مقایسه یا حیوانات بزگ‌تر می‌باشند و همچنین فصل نمو و آب‌و هوا در خصوصیات کرک و وزن آن مؤثر است زیرا که کرک در اثر رابطه بین حیوان و محیط اطراف وی تحت تأثیر قرار می‌گیرد.

کلیاتی در مورد توده کرک شتر و انواع آن (FLEECE TYPES AND GENERAL INFORMATION)

علی‌رغم تعداد فراوان شتر در آفریقا و کشورهای عربی که بالغ بر 7/10 میلیون نفر شتر است و 76% از مجموع کلی شتران در جهان را تشکیل می‌دهد ( WARDEH 1989) با این‌وجود گزارش‌های اندکی در مورد کرک شتر از طرف این کشورها منتشر شده است و گزارشات و مطالعات مربوط به کرک شتر معمولاً از طرف کشورهائی منتشر می‌گردد که میزان تولید کرک شتر در آنها بالاست نظیر کشور هندوستان و روسیه.

(VON MERGEN 1963) اظهار نمود که الیاف کرک شتر یک کوهانه در مقایسه با شتر دوکوهانه به‌طور کلی کوتاه و خشن است و شتر دو کوهانه بهترین انواع کرک را از جهت مقدار تولید و نرمی آن تولید می‌کند و در هنگام پشم چینی شتر، کرک شتر دارای مخلوطی از الیاف مختلف است همانند پشم بز کشمیری، طوری‌که پوشش خارجی شتر OUTER HAIR بسیار خشن و کلفت می‌باشد به‌طوری که طول الیاف آن در ناحیه کوهان به 5/37 سانتی‌متر می‌رسد در حالی که الیاف کرک پوشش داخلی شتر، کوتاه و بسیار نرم همچون پشم گوسفند است و طول این الیاف از 5/2 سانتی‌متر تا 5/12 سانتی‌متر متفاوت است. 

(JOSEPH 1977) اظهار نمود که الیاف شتر همراه با پشم بز، الپاکا و لاما جزو الیاف موهای ویژه SPECIALITY HAIR FIBERS  دسته‌بندی می‌گردد و همچنین اظهار نمود که پوشش داخلی کرک شتر، نرم و ظریف است که شبیه بهترین نوع پشم نرم گوسفند است و علاوه بر آن کرک شتر همچون پشم گوسفند دارای صفت عایق حرارتی است و از آن در کشورهائی که زمستان‌های بسیار سرد دارند لباس‌هایی می‌بافند که درجه حرارت بدن را در هوای بسیار سرد حفظ می‌نماید و از سوئی دیگر در کشورهای گرمسیری کرک شتر در دستباف‌ها به‌کار می‌رود واز آن لباس‌هائی تهیه می‌کنند که مسافران را از گرمای طاقت‌فرسای صحرا نگاه می‌دارد. کرک طبیعی دارای رنگ قهوه‌ای سیر است و این رنگ از رنگ‌های جذابی به شمار می‌رود که صنعت‌گران آن را بر دیگر رنگ‌ها ترجیح می‌دهند.

بسیاری از محققین اظهار می‌دارند که بهترین سن شتران یک کوهانه برای تولید کرک، سن 1 ـ 3 سال است.

وزن توده پشم شتر FLEECE WEIGHT 

وزن توده پشم تولیدی در شتر یک کوهانه در سال از 5/0 کیلوگرم تا 5/5 کیلوگرم متفاوت است. به‌طوری که هر یک از محققین در کشورهای مختلف عددی را دراین خصوص ذکر نموده که با دیگران متفاوت است ( درسودان EL-AMIN 1979، در سومالی HARTLEY 1979، در هندوستان MUKASA-M UGERWA 1981، در مغولستان CHAPMAN 1985، در عربستان سعودی DORMAN 1986، در کویت AL-SULTAN 1986، و در پاکستان QURESHI 1986، و در اردن HASSAN 1991 ).

سلومه (1992) مشاهده کرد که متوسط وزن توده پشم در فصل زمستان (‌دوره رشد از ماه اکتبر تا آوریل‌) در شترهای نر 9/0 کیلوگرم و در شترهای ماده 7/0 کیلوگرم است و وزن توده پشم در فصل تابستان (‌دوره رشد از آوریل تا سپتامبر‌) در شترهای نر 94/0 کیلوگرم و درشترهای ماده 82/0 کیلوگرم است.

(FARID 1980) اظهار نمود که متوسط تولید کرک شتر بین 9/0 تا 36/1 کیلوگرم است در حالی‌که این مقدار در کشورهای سردسیری مناطق آسیای میانه به‌میزان 5 کیلوگرم می‌رسد. 

(YAGIL 1982) مشاهده نمود که میزان تولید کرک شتر درسال بین 1 تا 5 کیلوگرم می‌باشد.

(WARDDEH 1989) و (HASSAN 1991) اظهار نمودند که میزان تولید کرک شتر در کشورهای مختلف عربی با هم اختلاف فاحشی را نشان می‌دهند به‌طوری که میزان تولید کرک در عربستان سعودی 6/0 کیلوگرم و در عراق 5 کیلوگرم است.

در هندوستان KHANNA 1988 اظهار نمود که میزان تولید کرک در شتر جوان کمتر از دوسال سن، در حدود 98/0 کیلوگرم است درحالی‌که در شتر سه ساله این میزان به 2/1 کیلوگرم در سال می‌رسد. وی مشاهده کرد که نژادهای مختلف شتران هندی به یک اندازه کرک تولید نمی‌کنند و میزان کرک تولیدی آنها از 8/0 کیلوگرم تا 09/1 کیلوگرم متفاوت است.

اما NANDA 1957 و SINGH 1966، اظهار نمودند که شتر درمناطق سردسیر 4/5 کیلوگرم کرک در سال تولید می‌کند. درحالی که LEUPOLD 1968 گزارش نمود که میزان تولید کرک شتر مابین 5 کیلوگرم تا 12 کیلوگرم در هر نفر شتر می‌باشد.

در چین‌CHENG-PEILIEU 1984، مشاهده نمود که میزان کلی تولید کرک در شتر که شامل لایه پشم خارجی و لایه پشم داخلی است مجموعاً مابین 5 تا 6 کیلوگرم است. در حالی‌که لایه نرم کرک یا لایه داخلی آن به‌تنهایی 5/4 کیلوگرم در سال می‌باشد.

میزان بازده توده کرک شتر CLEAN FREECE YIELD 

نسبت بازده کرک شسته و تمیز در شتر مابین 76% تا 83% است (LEUPOLD 1968، FARID 1980، WARDEH 1989 ) و در چین CHEING-PELIEU 1984، مشاهده کرد که بازده کرک در شتر دوکوهانه 68% است.

در مصر سلومه 1992 گزارش نمود که میزان بازده کرک شسته در شتران نر در فصل زمستان 56% و در شتران ماده 65% که این میزان در فصل تابستان در شتران نر 65% و درشتران ماده 62% بوده است.

طول الیاف پشم و کرک شتر 

الیاف در شتر بر دو نوعند: لایه خارجی که از مو تشکیل یافته و لایه داخلی که از پشم می‌باشد. لایه خارجی که از مو تشکیل شده دارای الیافی بلند است که طول الیاف آن به 5/37 سانتی‌متر می‌رسد.

(JULES-LABARTHE 1975) اظهار نمود که طول الیاف نرم شتر مابین 5 ـ 5/7 سانتی‌متر است در حالی‌که طول الیاف خشن شتر مابین 10 ـ 25 سانتی‌متر است.

 در چین (CHENG PEILIEU 1984) معتقد است که طول الیاف در شتر دوکوهانه مابین 7 ـ 8 سانتی‌متر می‌باشد.

در عربستان سعودی (WARDEH 1989) اظهار نمود که طول الیاف مابین 5/3 تا 12 سانتی‌متر می‌باشد.

(HASSAN 1991) در اردن معتقد است که طویل‌ترین الیاف شتر الیاف منطقه کوهان و ناحیه شانه است که طول آن به 12 سانتی‌متر می‌رسد.

سلومه (1992) درمصر از سیستم WIRA جهت اندازه‌گیری طول الیاف استفاده کرد و مشاهده کرد که طول الیاف در زمستان 6 سانتی‌متر و درتابستان 4 سانتی‌متر می‌باشد.

قطر الیاف در پشم شتر

(VON BERGEN 1963) اظهار نمود که قطر الیاف کرک شتر در کشورهای مختلف به‌درستی معلوم نیست و مابین 5 تا 40 میکرون متفاوت است و همچنین این اختلاف در میزان تولید نوع کرک نیز خودنمائی می‌کند به‌طوری که تولید کرک در کشورهائی نظیر چین، مغولستان، ایران و افغانستان از نظر نوع متفاوت است به‌طوری که نسبت تولید موی خشن به پشم نرم در لایه داخلی از کشوری به کشور دیگر تفاوت می‌کند (‌مقصود این است که بر اساس آب‌و هوای محیط اطراف شتر میزان کرک بر روی بدن شتر رشد می‌کند و این آب و هواست که در تعیین نسبت لایه داخلی (پشم نرم) به لایه خارجی (می) نقش اساسی دارد و این مسئله به نیاز حیوان برای تأمین گرمای بدن و همخوانی وی با شرایط آب‌و هوائی محیط اطراف باز می‌گردد به‌طوریکه در مناطق بسیار سرد لایه داخلی رشد فراوانی می‌کند تا درجه حرارت بدن حیوان را حفظ نماید و هرچه درجه حرارت محیط اطراف بالا رود، نیاز به رشد و نمو این لایه (پشم) کم می‌گردد و نیاز به رشد‌و نمو لایه خارجی (مو) افزایش می‌یابد زیرا که این لایه حیوان را از اشعه مستقیم خورشید محافظت می‌نماید.

(LEUPOLD (1968)، JULES-LABARTHE (2975)، CHENG-PEILIEU 1984) اظهار نمودند که قطر الیاف شتر به ترتیب مابین 16 تا 18، 18 تا 19، 17 تا 19 میکرون است.

(FARID 1980) گزارش نمود که قطر الیاف در کشورهای عربی مابین 16 ـ 18 میکرون است در حالی‌که WARDEH (1989) اظهار می‌دارد که قطر الیاف در سوریه مابین 16 ـ 28 میکرون است.

(HASSAN 1981) گزارش نمود که قطر الیاف لایه خارجی در اردن مابین 16 تا 28 میکرون است سلومه (1992) قطر الیاف را در لایه خارجی در زمستان 54 میکرون و در تابستان 55 میکرون تعیین نمود. وی همچنین قطر الیاف را در لایه داخلی در زمستان 25 میکرون و در تابستان 28 میکرون اعلام نمود.

 انواع الیاف در کرک شتر

(VON MERGEN 1963) اظهار می‌نماید که پوشش خارجی در شتر از دو نوع الیاف تشکیل می‌شود که اختلاف زیادی با‌هم دارند، الیاف لایه خارجی بسیار خشن، سفت و محکم است در حالی که الیاف لایه داخلی بسیار نرم و لطیف است.

میزان الیاف لایه خارجی در کشورهای مختلف متفاوت است به‌طوریکه در شتر دوکوهانه در مغولستان مقدار 5/22% از وزن کل کرک شتر را تشکیل می‌دهد در حالی‌که میزان الیاف لایه خارجی در شتران ایران 8/63% از وزن کرک شتر را تشکیل می‌دهد و در همین حال (HASSAN 1991) در اردن نسبت الیاف لایه داخلی را در شتر یک کوهانه در حدود 50% ذکر نموده است.

سلومه (1992) مشاهده نمود که پوشش خارجی شتر شامل تمامی انواع شناخته شده از الیاف مختلف است که در پشم گوسفند با آن مواجه می‌شویم و عبارتند از: الیاف پشم حقیقی، مو، الیاف هتروتایپ HETRO FIBERS  و الیاف کمپ و الیاف رنگین و نسبت میان این الیاف برحسب فصل، سن و شرایط محیطی تغییر می‌کند.

الیاف دارای مدولا در پشم شتر

مدولا در تعیین نوع الیاف و ویژگی‌های آن دارای نقش بسیار مهمی است. (VON BERGEN 1963) اظهار می‌دارد که الیاف نرمی که شتر دارد الیافی است که دارای مدولا است و معمولاً مدولای آن تکه‌تکه است و مدولا رابطه مستقیمی با قطر اجمالی الیاف دارد و بر قطر الیاف و کشوری که در آن کرک به‌دست آمده است متکی است و نسبت الیاف مدولا‌دار از کشوری به کشور دیگر به شدت تفاوت می‌کند به‌طوریکه در شترهای دوکوهانه چین و مغولستان به میزان 5% کل الیاف است در حالی‌که در شتران یک کوهانه ایران 43% کل الیاف می‌باشد و هنگامی که الیاف نرم باشد نسبت داشتن مدولا کاهش می‌یابد.

اختلاف زیاد بین میزان مدولا در الیاف ما را قادر می‌سازد که حتی پس از طی مراحل مختلف صنعتی باز هم قادر باشیم به منشأ آن الیاف پی ببریم. بر حسب مثال الیاف تهیه شده از شتران دو کوهانه چینی دارای 7% الیاف مدولادار است در حالی‌که الیاف مخلوط تهیه شده از شتران یک کوهانه افغانی و ایرانی دارای 23 % الیاف نرم مدولادار است. سلومه (1992) در مصر اقدام به اجرای تست تعیین نوع الیاف نمود و مشاهده کرد که توده کرک در فصل زمستان از الیاف زیر تشکیل یافته است :

45% پشم، 45% الیاف مدولادار، 1% الیاف کمپ، 9% الیاف رنگین و اظهار نمود که این نسبت در فصل تابستان و در جاهای مختلف بدن تفاوت می‌کند.

 مجموعه فولیکول‌ها و فولیکول‌های اولیه و ثانویه در پشم شتر

فولیکول‌های مو از مجموعه‌ای از فولیکول‌ها تشکیل می‌شود که حاوی فولیکول‌های اولیه و فولیکول‌های ثانویه می‌باشد.

(Dolang & Nai 1962) اظهار کردند که فولیکول‌های مو در پوست شتر به‌صورت مجموعه‌ای از فولیکول‌ها هستند که در بافت همبند قرار دارند و به‌صورت Tuftes است که هر مجموعه بطور متوسط حاوی 28 فولیکول و شکل تمامی آنها بیضی شکل است که از نظر حجم با هم متفاوتند و دارای دو نوع فولیکول بزرگ مو وجود دارد که همراه آن یک غده عرقی و یک ماهیچه وجود دارد و به‌طور کلی سه فولیکول دیگر در مجموعه وجود دارد که دارای غده عرقی هستند و گاهی اوقات در مجموعه‌های بزرگ 4 تا 5 و حتی 6 فولیکول وجود دارد در حالی‌که در مجموعه‌های کوچک 1 تا 2 فولیکول وجود دارد (Lee & Nilsan 1962) در جاهای مختلفی از بدن شتر مشاهده کردند که فولیکول‌های مو به‌صورت دسته‌ای Custers و دور از هم قرار می‌گیرند و هر دسته‌ای از سطح پوست به‌شکل غیر‌منظم بیرون می‌زند و از دسته‌های دیگر از لحاظ شکل متفاوت است و هر دسته‌ای حاوی 2 الی 3 فولیکول بزرگ برجسته منفرد است و گاهی نیز دیده شده که 2 الی 5 مجموعه مو که دارای فولیکول‌های کوچک هستند به‌هم چسبیده‌اند و هر مجموعه‌ای از مجموعه‌ها معمولاً از 2 تا 9 فولیکول تشکیل می‌شود.

(Mehdi 1979) مشاهده کرد که نظم و ترتیب فولیکول‌های مو در شتر با سایر پستانداران اهلی تفاوت دارد و فولیکول‌های مو در شتر به‌صورت مجموعه‌هائی است که هرچند مجموعه یک دسته را تشکیل می‌دهند و هر مجموعه نیز به‌خودی خود از 2 الی 4 فولیکول بزرگ مو و از 2 تا 5 فولیکول ثانویه تشکیل می‌گردد و یک دسته مو بطور کامل بوسیله بافت همبند مشخصی و غلاف آشکاری احاطه شده است.

(Kamel.et.al 1986) اظهار نمودند که فولیکول‌های مو در مجموعه‌های آشکاری مرتب و منظم شده است که هر مجموعه به‌طور کلی از یک فولیکول بزرگ و تعدادی فولیکول ثانویه کوچک تشکیل شده است. فولیکول بزرگ به‌نظر می‌رسد که عمیق‌تر از فولیکول‌های ثانویه کوچک در پوست فرو رفته است.

تعداد فولیکول‌های هر مجموعه درجاهای مختلف بدن متفاوت است به‌طوریکه در منطقه کوهان هر مجموعه 25 فولیکول و در منطقه کپل 35 فولیکول و در منطقه پشت 20 فولیکول دارد. همچنین تعداد مجموعه‌های مو در سانتی‌متر مربع، درمنطقه کوهان 114 مجموعه، در منطقه کپل 96 مجموعه و در منطقه پشت 75 مجموعه است.

سلومه (1992) مشاهده کرد که فولیکول‌ها در مجموعه‌های واضحی که به‌وسیله بافت همبند احاطه شده رشد و نمو می‌کند و همچنین ملاحظه کرد که طریقه و طبیعت رشد و نمو این فولیکول‌ها در شتر با طبیعت رشد و نمو فولیکول‌ها در گوسفندان تفاوت دارد و این مجموعه در هر سانتی‌متر مربع از لحاظ دارا بودن فولیکول‌ها و همچنین غدد عرقی با هم تفاوت دارند و حتی بر روی بدن یک نفر شتر این اختلاف محسوس است به‌طوریکه تراکم این مجموعه‌ها در منطقه کپل بالاترین تراکم را دارد و درمنطقه کوهان کمترین تراکم را دارد.

خصوصیات کرک و پشم شتر-تألیف : مهندس جمال سلومه (کارشناس انستیتوی تحقیقات فرآورده‌های دامی مصر)