پرورش ماهی در قفس (بخش سوم)

پرورش ماهی در قفس (بخش اول): آشنایی با پرورش ماهی در قفس

پرورش ماهی در قفس (بخش دوم) : معیارهای انتخاب محل برای پرورش ماهی در قفس

آنچه در ادامه می‌خوانید بخش سوم مقاله‌ی پرورش ماهی در قفس می‌باشد

بخش سوم

فصل سوم

3-ساختمان قفس پرورش ماهی

مقدمه

طرح قفس زمانی خوب است که نقطه نظرات مهندسی و اقتصادی بکار رفته در آن، نیازهای گونه پرورشی و پرورش‌دهنده را برطرف کند. ساختمان قفس باید ضمن تامین امنیت ماهیان، نیروهای باد و امواج را تحمل کند. از نقطه‌نظر پرورش‌دهنده، قفس باید‌ ایمن و بی‌خطر باشد و راحت اداره شود و همه این موارد هم بایستی با کمترین هزینه انجام شود.

1-3-‌اندازه، شکل و مواد ساختمانی قفس ماهی

درابتدای انتخاب و طراحی قفس، به شکل و ‌اندازه کیسه توری قفس توجه می‌‌شود. چون همان‌طور که پیشتر گفته شد، قفس باید از نقطه‌نظر مهندسی و هزینه‌ها با نیازهای گونه پرورشی منطبق شود. طرح قفس‌ها عمدتاً به‌صورت تجربی به‌دست آمده است و با آزمون و خطا اشکالات آن‌ها برطرف شده است.

شکل قفس و کیسه توری آن یکی از موضوعات مهم در طراحی قفس است، زیرا که روی رفتار ماهی تاثیر می‌‌گذارد. زیرا در‌این حالت میزان مواد کمتری نسبت به طرح‌های مربع، مستطیل و چند‌ضلعی دارند و هزینه در واحد حجم آن کمتر است. همان‌طور که درشکل 6 دیده می‌‌شود قفس‌ها با اشکال مختلف، مساحت یکسان دارند ولی محیط شکل دایره‌ای کوچکترین مقدار را دارد.

شکل6- اشکال مختلف قفس با مساحت‌های یکسان و محیط‌های متفاوت

البته قفس‌های دایره‌ای چند عیب دارند، یکی اینکه به علت کوچک بودن نسبت سطح به حجم ممکن است تبادی آب در قفس کاهش یابد و دیگر اینکه ساخت حلقه دایره‌ای شکل نیاز به فن‌آوری پیشرفته‌تری دارد.

قفس دایره‌ای بیشتر برای گونه‌هایی مثل آزاد و خامه ماهی (Milk fish) که شنای فعال دارند مناسب است. ‌این ماهی‌ها از گوشه‌های قفس مستطیلی یا مربع استفاده نمی‌کنند وبنابراین، از فضای قفس دایره‌ای شکل بهترین بهره را می‌‌برند (شکل7) ولی شکل قفس برای کپور و تیلاپیا زیاد اهمیت ندارد.

شکل7-الگوی شنای دایره‌ای ماهی قزل‌آلا در قفس‌هایی با شکل‌های مختلف به فضاهای استفاده نشده در شکل‌های مختلف توجه شود.

اندازه قفس، عامل دیگری در طراحی قفس است. یکی از محاسن افزایش‌ اندازه کیسه، پایین آمدن هزینه در واحد حجم است و این عامل باعث گرایش پرورش‌دهندگان به استفاده از قفس‌های بزرگ است. اما قفس‌های بزرگ نیاز به مواد و فن‌آوری پیشرفته دارند و اداره آن‌ها مشکل است و برای انجام راحت‌تر عملیات روز‌مره، نیاز به چند کارگر است. دراین قفس‌ها چون بالا کشیدن تور مشکل است، برای بازرسی تور و خارج کردن تلفات بایستی شیرجه زد و غواصی کرد یا وسایل گران‌قیمت پیشرفته به کار گرفت. درنتیجه آگاهی از سلامتی ماهی‌ها و رقم‌بندی مسئله‌ساز می‌‌شود. به بیان دیگر، وقتی از قفس‌های بزرگ استفاده می‌‌شود محاسن آن نسبت به معایب آن کاهش می‌‌یابد و نسبت به سایر سیستم‌های پرورشی برتری خود را از دست می‌دهد. علاوه براین، در قفس‌های بزرگ با افزایش‌اندازه، نسبت سطح به حجم کم می‌‌شود و ممکن است تبادل آب کمتر شود و در‌نتیجه با تاثیر منفی روی تراکم نگهداری ماهی، تولید کاهش می‌‌یابد.

عمق کیسه توری نیز از موضوعات مهم در ساختمان قفس است. در قفس‌های شناور، افزایش عمق کیسه توری حجم بیشتری از محیط آبی را در اختیار پرورش‌دهنده قرار می‌‌دهد که در آن تعداد بیشتری ماهی نگهدارد و تولید را افزایش دهد، البته از طرف دیگر هزینه ساخت کیسه افزایش می‌‌یابد.

ولی بسیاری از ماهی‌ها بویژه ماهی قزل‌آلا، بیشتر در عمق‌های کم زندگی می‌‌کنند و بندرت به اعماق زیاد می‌‌روند. بنابراین، عمق کیسه را باید طوری در نظر گرفت که از ستون آبی به بهترین صورت استفاده شود و کیسه نیز نزدیک کف آب نباشد تا اثر منفی فعالیت باکتری‌ها در زیر قفس، روی ماهی‌های قفس تاثیر نگذارد. به‌طور کلی، عمق کیسه تور باید حداکثر نصف عمق آب محل استقرار آن‌ها باشد. یعنی اگر عمق آب 9 متر بود حداکثر عمق کیسه، 5متر باید باشد.

موادی که در ساخت قفس استفاده می‌شود بایستی با شرایط آب‌وهوای محل انتخاب شوند. ویژگیهای ‌این مواد، باید چنین باشد:

قوی، سبک، مقام دربرابر پوسیدگی و هوازدگی، مقاوم در برابر گرفتگی تور، راحتی کار و قابل تغییر بودن، بافت صاف و غیر زبر بودن برای ماهی و ارزانی.

یک ماده، همه ویژگی‌هایی را که بیان شد، ندارد و هرکدام تا حدودی‌ این خصوصیات را دارند. در انتخاب مواد باید در نظر داشت که چه ماده‌ای برای چه منظوری مناسب است و ماده‌ای که بیشترین کیفیت را دارد انتخاب شود.

2-3-طرح‌های سنتی و جدید

چون قفس‌های اولیه از دام‌ها و ابزارهای نگهداری ماهی‌ها به‌وجود آمده‌اند، لذا در قفس‌های سنتی از آن‌ها تقلید شده و از مهارت‌های موجود و مواد قابل دسترس و آشنا برای ساخت آن‌ها استفاده شده است. در ساخت قفس‌های سنتی از مواد طبیعی نظیرعلف، نی، چوب‌های نرم و چوب‌های سخت استفاده می‌شود. این مواد، نه تنها در ساختمان حلقه و اسکلت، بلکه به‌عنوان تور محصورکننده نیز به‌کار می‌‌آید (شکل 8). اما ‌این مواد چون از سلولز تشکیل شده‌اند، در آب‌های گرمسیری، پس ازچند ماه می‌‌پوسند. ولی می‌‌توان عمر مفید آن‌ها را با ترکیبات قیر‌مانند مقداری افزایش داد. قفس‌های ساخته شده از ‌این مواد، به راحتی توسط جانورانی که به قفس حمله می‌‌کنند، صدمه می‌‌بینند.

بسیاری از قفس‌های سنتی (که امروزه در شرق آسیا نیز رواج دارند) از نی خیزران (Bamboo) ساخته می‌‌شد، چون براحتی در دسترس و به ارزانی نیز قابل تهیه بود، ضمن آنکه کار با آن نیز راحت بود. بنابر‌این، ‌این نوع قفس‌ها بسیار گسترش یافت. در صورت انتخاب مناسب و عمل‌آوری، چوب خیزران تا دو سال در آب دوام خواهد داشت. اما بعضی اوقات یافتن چوب خیزران صاف، مشکل است و در‌نتیجه، هنگامی‌ که آن‌ها را درکنار هم می‌‌بندند، چشمه‌های شبکه ایجاد‌شده یکسان نیست و ممکن است بچه ماهی‌ها از داخل قفس فرار کنند.

همچنین به دلیل اینکه قفس‌های بزرگ خیزرانی، بسیار سنگین هستند، معمولا از‌این مواد برای قفس‌های کوچک یک الی 2متر مکعبی استفاده می‌‌شود. علاوه بر‌این خیزران در آب‌های لب شور به‌سرعت پوسیده می‌‌شود.

چوب‌های سخت نیز از موادی دیگری است که در ساخت حلقه و چارچوب قفس استفاده می‌‌شود. عمر مفید ‌این قفس‌ها در آب‌های شیرین 9 تا 12 سال است. خود چوب، مقداری شناوری دارد ولی برای شناوری کافی چوب‌های سخت، بایستی از شناورهای کمکی نیز استفاده کرد.

برای شناوری قفس‌های سنتی از نی، کنده چوب و بشکه‌های نفت استفاده می‌‌شود. در قفس‌های جدید از مواد مصنوعی ساخت دست بشر استفاده می‌‌شود. ‌این مواد عمدتاً فلزی یا از مشتقات نفتی هستند.

بطور کلی قفس‌های شناور از سه قسمت چارچوب یا حلقه شناور، کیسه تور و لنگر یا مهار تشکیل شده‌اند (شکل9) که در ادامه درباره آن‌ها بحث می‌‌شود.

3-3- کیسه قفس ماهی

کیسه قفس را معمعولاً از تورهای قابل‌انعطاف ساخته شده از الیاف طبیعی و مصنوعی مثل کتان و نایلون می‌‌دوزند ولی از شبکه‌های توری فلزی غیر‌قابل انعطاف و تورهای پلاستیکی نیز برای ساخت کیسه استفاده می‌شود. تورها و شبکه‌های غیر‌قابل انعطاف، از مواد مختلف و به اشکال مختلف، برای مکان و مقصود‌های مختلف کاربرد دارد.

الیاف طبیعی بندرت برای تور قفس استفاده می‌‌شود زیرا که به سرعت پوسیده می‌شود و مقاومت خود را از دست می‌‌دهد. در قفس‌های جدید از تورهای مصنوعی، که از مواد نفتی ساخته شده‌اند، استفاده می‌‌شود، متداول‌ترین جنس الیاف مصنوعی که در تور قفس استفاده می‌‌شود، پلی‌آمید نایلون، پلی‌استر و پلی‌اتیلن است. پلی‌پروپیلن نیز گاهی استفاده می‌‌شود. ‌این مواد، با نام‌های مختلف در بازار وجود دارند و عموماً نام نایلون برای الیاف پلی‌آمید به‌کار می‌‌رود. هرکدام از ‌این الیاف خصوصیاتی دارد و مقاومت‌های آ نها در برابر عوامل محیطی، متفاوت است. که در جدول 1 ذکر شده است.

 تور مناسب قفس باید مقداری سنگین‌تر از آب باشد تا به‌راحتی از حلقه شناور آویزان شود. اما نباید آنقدر سنگین باشد که کارگران با آن مشکل و زحمت کار کنند یا روی شناوری قفس اثر بگذارند.

تور باید در برابر اجسام شناور و جانوران شکارچی به‌قدر کافی محکم باشد و توانایی تحمل وزن مقداری از ماهی‌ها را درهنگام بالا کشیدن تور برای صید داشته باشد. تور برای اینکه بتواند کشش طولی را بدون اینکه پاره شود تحمل کند، باید قابلیت کششی بالایی داشته باشد. داشتن مقاومت در برابر ساییدگی هم مطلوب است.

کیسه قفس باید کمترین مقاومت ممکن در برابر جریان آب را داشته باشد تا تغییر شکل و فشار وارده را کاهش دهد. همچنین در برابر گرفتگی چشمه تور مقاوم باشد و بهترین جریان آب را در درون قفس مهیا کند، از خصوصیات مطلوب دیگر، دوام، قابلیت دسترسی، قیمت ارزان و راحتی تعمیر و نگهداری آن است. عمر مفید کیسه تور را می‌توان با استفاده از مواد تثبیت‌کننده شیمیایی و ترکیبات ضد‌گرفتگی تور افزایش داد.

تورهای بدون گره، برای قفس، مناسب‌تر از تورهای گره‌دار هستند، زیرا که ضعیف‌ترین نقطه تورهای گره‌دار، همان گره است و گره‌ها باعث افزایش کشیدگی، ا فزایش گرفتگی و سایش تور می‌‌شوند. همچنین گره‌ها باعث صدمه دیدن ماهی‌های درون قفس می‌‌شوند ولی این مشکلات درتورهای بدون گره کمتر است یا وجود ندارد.

تورهای بدون گره را معمولاً از نایلون، پلی‌اتیلن یا پلی‌استر می‌‌سازند. پلی‌استر بسیار گران‌تر وسنگین‌تر از نایلون است ولی ارزانی نایلون دیگر معایب آن را از لحاظ سفتی یا مقاومت در برابر هوازدگی می‌‌پوشاند. پلی‌اتیلن نیز جایگزین خوبی برای نایلون است و بسیار ارزان، ولی سبک‌تر از نایلون است. تورهای بدون گره را با چشمه‌ای مختلف می‌‌سازند ولیکن چشمه چهار گوش (مربع) در برابر جریان آب بیشتر باز می‌‌ماند و تبادل آب آن بهتر است. شبکه‌های غیر‌قابل انعطاف از جنس فلز یا پلاستیک تزریق شده هستند و معمولاً آن‌ها را در یک قاب‌هایی می‌‌بندند و بعد ‌این قاب‌ها را به چار‌چوب یا حلقه قفس وصل می‌کنند. بایستی سعی شود که جنس شبکه‌ها با جنس حلقه و چار‌چوب قفس یکسان باشد، زیرا در غیر ‌این‌صورت، شبکه توری و چارچوب به صورت یک پیل شیمیایی در می‌‌آیند و سریعا فرسوده می‌‌شوند و زنگ می‌‌زنند.

شبکه‌های پلاستیکی از جنس نتلون، دورتن و پلی‌اتیلن هستند. بیشتر چشمه‌های آن‌ها مربع یا لوزی است و در ‌اندازه‌های مختلف ساخته می‌‌شوند. ‌این شبکه‌ها تا حدودی قابل‌انعطاف هستند و می‌‌توان آن‌ها را به صورت رول انبار کرد.‌ این شبکه‌ها در برابر پوسیدگی و ساییدگی بسیار مقاوم ولی در برابر هوازدگی ضعیف هستند. شبکه‌های پلاستیکی در برابر گرفتگی تور، نسبت به تورهای قابل انعطاف، مقاوم‌تر است.

از شبکه‌های غیر‌قابل انعطاف در قفس‌هایی با حلقه غیر‌قابل انعطاف استفاده می‌‌کنند.

4-3-حلقه

وظیفه حلقه یا سیستم نگهدارند ، محکم نگهداشتن کیسه در درون آب و کمک به نگهداری شکل کیسه توری است. ازحلقه به عنوان سکوهای انجام کار نیز استفاده می‌‌شود. حلقه در قفس‌های شناور بایستی وزن کیسه، وزن کارگران و وزن تجهیزات (کیسه‌های غذا، رقم‌بند، پمپ، هواده) را تحمل کند و بیشتر‌ این بار روی آب توسط شناورها تحمل می‌‌شود. برای محاسبه شناوری قفس باید فرض شود که هر گوشه قفس بخشی از وزن قفس و همچنین وزن کارگران و تجهیزات آنها را تحمل کند و براساس آن، نیروی شناوری قفس تعیین می‌‌شود. یک بشکه 220لیتری می‌‌تواند وزنی برابر 180- 200 کیلوگرم و یک بلوک 1متر‌مربعی پلی‌استیرن (Polystyrene) وزنی حدود 1000 کیلوگرم را تحمل کند. ولی این میزان، حداکثر قدرت تحمل است و بایستی در محاسبه نیروی شناوری قفس وزن قابل تحمل را50 درصد این مقدار درنظر گرفت.

برای ساخت حلقه شناور قفس از موادی مانند چوب، فلز و پلاستیک استفاده می‌‌کنند. استفاده از چوب این مزیت را دارد که خود چوب نیز مقداری نیروی شناوری دارد و به شناور کمکی کمتری نیاز دارد. حلقه‌های فلزی و پلاستیکی، استحکام و طول عمر بیشتری از چوب دارند. درحلقه قفس‌های جدید از لوله‌های پلی‌اتیلن با قطر بالای 20سانتی‌متر استفاده می‌‌شود و ‌این لوله‌ها، خود، شناوری لازم را برای قفس تامین می‌‌کنند و نیازی به شناور کمکی ندارند. داخل این لوله‌ها را برای ایمنی بیشتر از فرم پلی‌اورتان (Polyurethane) یا پلی استیرن پرمی‌‌کنند تا آب به داخل آن نفوذ نکند.

حلقه قفس را معمولا طوری طراحی می‌کنند که دور تا دور آن یک راهرویی ایجاد شود. روی راهروها را با چوب می‌‌پوشانند تا کارگران به‌راحتی روی آن حرکت کنند و فعالیت روزمره خود را انجام دهد. سمت داخل و بیرون راهرو را برای ‌ایمنی بیشتر نرده‌کشی می‌‌کنند. ارتفاع این نرده‌ها حدود 8/0-1متر است. عرض مناسب راهرو برای کار کردن حدود یک متر است ولی اگر از دستگاه‌های رقم‌بند و هواده روی قفس استفاده می‌‌شود، عرض آن باید به دو متر افزایش یابد.

برای ساخت حلقه‌های فلزی از جوشکاری یا گیره‌ها و اتصالات مخصوص استفاده می‌‌شود. باید سعی کرد که اتصالات در نقطه میانی قفس قرار نگیرد تا دچار شکستگی شود. 

حلقه‌های دایره‌ای، هشت‌وجهی و شش‌وجهی از لحاظ توزیع نیروی باد و امواج وارد شده به قفس، از حلقه‌های مربع و مستطیل کارآیی بیشتری دارند. ولی ساخت آن‌ها کمی مشکل‌تراست. در‌ایران از حلقه‌هایی با اشکال شش‌ضلعی (شکل 10)، مربع (شکل11)، مستطیل (شکل 12) و دایره‌ای (شکل 13) استفاده شده است و جنس همگی از لوله‌های گالوانیزه است.

5-3- سیستم مهار قفس ماهی

سیستم مهار اکثرا از بندها ولنگرها تشکیل شده است و کار آن، محکم نگهداشتن قفس در یک موقعیت بخصوص است. اما مهار قفس تحت تاثیر فشارهای وارده به قفس که ناشی از طوفان و موج است، نیز واقع می‌‌شود که این نیروها را تعدیل می‌‌کند. بنابراین، سیستم مهار قفس یک جز مهم در ساختمان قفس است و بایستی به دقت طراحی شود. حلقه، تور و اجزای مهار قفس بایستی تواماً محاسبه و طراحی شوند ولی در عمل، ابتدا قفس انتخاب یا ساخته می‌‌شود وبعد درباره سیستم مهار آن تصمیم گرفته می‌‌شود. سازندگان بزرگ قفس، ابتدا نیروهای وارده احتمالی را در بدترین شرایط آب و هوایی تعیین می‌کنند و با محاسباتی، مقدار انرژی منتقل شده را مشخص می‌‌کنند و بر‌اساس، نوع، ‌اندازه، ضخامت و طول لنگر و بند قفس را به دست می‌‌آورند.

دو نوع سیستم مهار برای قفس استفاده می‌‌شود: چند نقطه‌ای (Multiple point) و تک نقطه‌ای (Single point).

در نوع اول که بیشتر استفاده می‌شود، قفس‌ها را از چند نقطه، توسط لنگر، مهار می‌‌کنند و قفس دریک نقطه ثابت می‌‌ماند. در نوع دوم، قفس فقط از یک منطقه مهار می‌شود و می‌‌تواند حول یک دایره حرکت کند (شکل 14).

شکل14- مثال‌هایی از اشکال گروه‌بندی قفس‌ها و سیستم‌های مهار

الف- قفس تکی با مهار تک نقطه‌ای، ب- قفس تکی با مهار چند نقطه‌ای، ج- گروه قفس‌ها با مهار چند نقطه‌ای، د- مهار قفس بزرگ، ه- مهار قفس‌های شش وجهی ، و- گروه قفس‌ها با مهار تک نقطه‌ای، ز- مهار قفس‌های هشت وجهی.
 

دربیشتر سیستم‌های مهار قفس، برای اتصال قفس یا قفس‌ها به لنگر از طناب و زنجیر استفاده می‌‌کنند. بند‌های مهار باید دو عمل را انجام دهند، یکی اینکه نیروهای وارده را تحمل کنند و دیگراینکه آن‌ها را منتقل کنند. بنابراین لازم است که بندهای قفس، مقاومت بالایی در برابر پارگی داشته باشند. طناب‌هایی که از جنس الیاف طبیعی بافته شده است، به‌خاطر فرسودگی سریع و پوسیدگی، برای بند مهار مناسب نیستند. کابل‌های فولادی (سیم بکسل) بسیار قوی هستند ولی آن‌ها سنگین و گران هستند و قابلیت ارتجاعی کمی‌ دارند. از طنابهای پلاستیکی معمولا برای بند مهار قفس استفاده می‌‌شود و قویترین نوع آن نایلون است. نقاطی در ساختمان قفس، که بندهای مهار به آن نقاط وصل شده است، بیشترین فشار را دریافت می‌‌کنند، بنابراین، محل اتصال بند مهار به قفس بایستی استحکام لازم را داشته باشد تا در اثر فشار وارده نشکند. سپس بند مهار به محکم‌ترین نقاط حلقه قفس بسته می‌‌شود.

گاهی به‌جای بستن قفس‌ها به لنگر، آن‌ها را توسط کابل به نقاط ثابتی در ساحل می‌‌بندند. همچنین در بعضی نقاط که عمق آب کافی باشد می‌‌توان قفس‌ها را توسط راهروهای شناور، در کنار ساحل مهار کرد. این نوع لنگر یا راهروها را کمی‌ بالاتر از سطح آب به خشکی می‌‌بندند و نصب و نگهداری آن‌ها راحت است. برای ساخت نقاط ثابت در ساحل، از میخ‌های فولادی حلقه‌دار به طول 20 الی 30 سانتی‌متر استفاده می‌‌شود.‌ این میخ‌ها را یا در داخل صخر‌ه‌ها می‌‌کوبند یا اینکه آنها را در داخل گودال‌هایی که از قبل کنده شده است قرار می‌‌دهند و اطراف آن‌ها را با دوغ‌آب سیمان پر می‌‌کنند.

ساده‌ترین و ارزان‌ترین نوع لنگر، بلوک سیمانی یا اجسام سنگین بی‌استفاده مثل آهن قراضه است. باید توجه شود که ابتدا لنگرهای بلوکی در بستر آب ثابت شود و سپس بند آن به قفس بسته شود. البته لنگرهای بلوکی کارآیی لازم را ندارند، یعنی به ازای واحد وزنشان قدرت نگهداری کمی‌ دارند، یعنی یک بلوک سیمانی 100کیلوگرمی در آب، قدت نگهداری 19 تا 27 کیلوگرم ‌(این اختلاف بستگی به زاویه بین بند مهار و بلوک دارد) را دارد، در حالی‌که لنگرهای مدرن، نیروی نگهداری 50 تا 70 برابر وزن خود را دارند. اگر لنگرهای بلوکی در بستر فرو روند، کار‌آرایی آنها بهتر می‌‌شود. بلوک‌های سیمانی را به‌راحتی می‌‌توان توسط قالب‌های چوبی یا تایر ماشین ساخت. معمولاً برای استحکام بیشتر، داخل آنها را میله‌های فولادی (آرموتور) می‌‌گذارند و یک حلقه درقسمت خارجی آن، برای بستن بند مهار، قرار می‌‌دهند.

لنگرهای فلزی فرورونده که لبه تیزی دارند و داخل بستر آب فرو می‌‌روند انواع مختلفی دارد (شکل15) و قدرت نگهداری آن‌ها به میزان قدرت خاک بستر، سطح قلاب لنگر و زاویه بین لنگر و بند‌مهار بستگی دارد. هرچه مقاومت خاک و سطح قلاب بیشتر باشد، نیروی نگهداری آن بیشتر است و هرچه زاویه بین لنگر و بند کمربند کمتر باشد نیروی نگهداری بیشتر می‌‌شود. کارایی لنگرهای فرو‌رونده نسبت به بلوک‌های سیمانی با وزن مشابه، 50 الی 100 برابر بیشتر است، اما قیمت آن‌ها بالاتر است و بایستی به‌طور مناسب در بستر فرو روند. وقتی این لنگرها را در آب می‌‌اندازند، بلافاصله گیر نمی‌کنند و باید چندین متر روی بستر کشیده شوند تا کاملا در بستر محکم شوند.

برای اینکه بند مهار با لنگر زاویه مناسبی داشته باشد تا بیشترین نیروی نگهداری را تامین کند طول هربند مهار باید 3برابر عمق آب باشد. پیش از انتخاب یا نصب لنگر توصیه می‌‌شود بستر منبع آبی بررسی شود.

لازم به یاد‌آوری است که سیستم‌های مهار قفس بایستی به‌طور منظم و دوره‌ای بازدید شوند، مواد چسبنده به بند مهار را پاک کرد و نقاط صدمه دیده را مرمت یا تعویض کرد.

6-3- قفس‌های گروهی ماهی پرورشی

قفس را می‌‌توان به صورت انفرادی مهار کرد ولی معمولاً قفس‌ها را به‌طور گروهی به هم می‌‌بندند تا هم مدیریت آن‌ها راحت‌تر باشد و هم هزینه سیستم مهار کاهش یابد.

قفس‌های مربع و مستطیل را می‌توان براحتی و در اشکال مختلف به‌هم وصل کرد، البته گروه‌بندی قفس‌ها ی شش‌وجهی، هشت‌وجهی یا دایره‌ای مشکل‌تر است (شکل16).

مسئله مهم در گروه‌های قفس، کاهش میزان جریان آب در میان قفس‌هاست. زیرا سرعت جریان آب در اثر برخورد با ماهی‌ها و ساختمان قفس افت می‌‌کند و این روی تعویض آب، تبادل اکسیژن و پخش مواد زاید ماهی‌ها اثر می‌‌گذارد. از تجارب به دست آمده معلوم شده است که قرار دادن هشت یا ده قفس عمود بر جریان آب و دو یا سه ردیف موازی با جریان آب مشکل زیادی را پدید نمی‌آورد.

معمولاً برای بستن قفس‌های کوچک به هم دیگر، از طناب یا زنجیر و برای جلوگیری از ساییدگی دو قفس به هم، از تایرهای فرسوده ماشین به عنوان ضربه‌گیر استفاده می‌‌کنند.

قفس‌ها را باید طوری به یکدیگر بست که کارگران به راحتی در روی آن حرکت کنند و جا به جایی ناگهانی در آن بوجود نیاید. 

قفس‌های بزرگ را توسط راهروهایی در بین آن‌ها به همدیگر وصل می‌‌کنند. عرض این راهروها به‌حدی است که یک تریلر کوچک می‌‌تواند روی آن حرکت کند و به قفس‌های مختلف سرویس بدهد. در مزارع بزرگ مجتمع، حتی محل اسکان کارگران روی آب و در محل مزرعه قراردارد. در قفس‌های گروهی معمولا به ازای هر4 یا 5 قفس یک قفس به عنوان رزرو، برای انجام عملیات درمانی و رقم‌بندی، در نظر می‌‌گیرند. 

فصل چهارم
 

4- پرورش ماهی در قفس 

مقدمه

در قفس، پرورش تک گونه‌ای (Monoculture) بسیار متداول‌تر از پرورش توام (Polyculture) است، زیرا در قفس، جایگاه‌های غذایی (Feeding niches) برای کشت و پرورش چند گونه، کمتر از پن و استخرهاست. غذای طبیعی برای گونه‌هایی که از کفزیان یا گیاهان پر‌سلولی تغذیه می‌‌کنند، وجود ندارد. البته در چین، پرورش توام کپور نقره‌ای (Silver carp) سر‌گنده (Big head) به‌صورت گسترده غیر‌متراکم در قفس انجام می‌‌شود و تولید آن‌ها 7/5 کیلو گرم در متر‌مکعب در سال است. ولیکن در اروپا پرورش متراکم تک گونه‌ای متداول است و گونه‌های پرورشی آن نیز عمدتاً گوشتخوار هستند. در ادامه بحث به مراحل مختلف پرورش در قفس که از انتخاب گونه شروع و به صید ختم می‌‌شود، پرداخته می‌‌شود.

1-4- گونه‌های پرورشی ماهی در قفس

در بعضی منابع آورده شده است که بیش از 130 گونه ماهی و نزدیک به 12 گونه میگو و خرچنگ دریایی و معمولی در قفس پرورش داده می‌‌شود. از گونه‌های مهم ماهی‌ها می‌‌توان به آزاد ماهی‌ها، گربه ماهی کانال (Chanel catfish)، سی باس (Sea bass, Lates calcarifer)، کفشک (Turbos, Scopthalmus maximus)، تون (Tuna, Euthynnus pelamis) و مارماهی‌ها (Eals, Anugilla spp). اشاره کرد. ماهی قزل‌آلای رنگین کمان (Rainbow troub, Onchorhynchus mykiss) و ماهی آزاد اطلس (Atlantic salmon, Salmo salar) دو گونه مهم از آزاد ماهی‌ها هستند که پرورش آن‌ها در قفس بسیار رایج است. گونه اول بیشتر در آبهای شیرین و لب شور و گونه دوم بیشتر در آب‌های دریایی پرورش داده می‌شود. در‌ایران گونه انتخابی برای پرورش تجاری در قفس، در آب‌های شیرین، قزل‌آلای رنگین کمان است و گونه ماهی آزاد دریای خزر (Salmo trutta caspius) نیز به‌طور محدود و آزمایشی در قفس پرورش داده شده است.

ماهی قزل‌آلا چون به‌راحتی به غذای دستی عادت می‌‌کند و ارزش اقتصادی بالایی دارد، مورد توجه پرورش‌دهندگان قرار گرفته است. علاوه براین، بچه ماهی‌های آن براحتی و به مقدار مورد نیاز در دسترس است. در ‌این مقاله نیز اعداد و ارقام آورده شده مربوط به این گونه است.

2-4- تامین بچه ماهی

مهمترین مسئله در پرورش ماهی در قفس، تامین به‌موقع بچه ماهی با وزن مناسب است. زیرا در کشورمان، دوره پرورش در قفس، محدودیت زمانی دارد. یعنی اینکه با توجه به دمای آب، پرورش‌دهندگان ماهی در قفس، در کشور ما بین 4-8 ماه فرصت دارند که ماهی‌های خود را به وزن بازاری برسانند. بنابراین، تامین بچه ماهی در زمانی که نیاز دارند و اندازه مناسب بچه ماهی‌ها، منجر به سود‌دهی مزرعه قفس خواهد شد. از قفس برای تولید بچه ماهی (خامه ماهی و تیلا‌پیا(Tilapia)) نیز استفاده می‌‌شود. پرورش‌دهندگان، بچه ماهی‌های مورد نیاز خود را معمولاً، یا از مراکز تکثیر یا با گرد‌آوری از دریا تامین می‌‌کنند.

باید سعی شود که بچه ماهی‌ها، از مراکز تکثیر نزدیک و معتبر تامین شوند و گواهینامه سلامتی از ‌این مراکز اخذ شود.

3-4- حمل و نقل و رهاسازی بچه ماهی

معمولا 24-48 ساعت پیش از حمل ونقل بچه ماهی‌ها، غذا‌دهی به آن‌ها قطع می‌‌کنند تا آثار غذای هضم شده از معده و دستگاه گوارش آن‌ها پاک شود. این عمل باعث می‌‌شود که آب سیستم حمل و نقل با فضولات و مواد دفعی آلوده نشود ومصرف اکسیژن ماهی کاهش یابد. ماهی‌های زخمی و بیمار را باید پیش از انتقال به سیستم حمل و‌نقل از بقیه جدا کرد و درصورت نیاز، انگل‌های خارجی آن‌ها را درمان کرد.

مراحل گرفتن، لمس کردن، بارگیری و حمل ونقل برای ماهی‌ها بسیار شوک‌آور است و باید سعی کرد ‌این مراحل به کمترین میزان برسد.

چنانچه تعداد ماهی‌ها کم باشد، می‌‌توان آن‌ها را در کیسه پلاستیکی، که یک سوم آن با آب و ما‌بقی حجم آن با هوا پر شده و سر آن گره زده می‌‌شود، به قفس‌ها منتقل کرد. یا به جای کیسه، از جعبه‌های عایق مخصوص حمل ونقل که چند صد لیتر گنجایش دارند استفاده کرد. کیسه‌ها یا جعبه‌ها را می‌‌توان براحتی توسط وانت یا کامیون‌های کوچک به محل استقرار قفس‌ها منتقل کرد. اگر تعداد بچه ماهی‌ها زیاد باشد، بایستی از مخازن 10000 لیتری یا بزرگتر، مخصوص حمل ونقل بچه ماهی استفاده کرد.‌ این مخازن که روی کامیون سوار شده‌اند، مجهز به تجهیزات اکسیژن‌دهی هستند. بایستی توجه شود که گوشه‌های مخزن گرد باشد تا ماهی‌ها صدمه نبینند.

پس از رسیدن وسیله حمل ونقل ماهی به منبع آبی، دو کار می‌توان انجام داد: یا قفس را به کنار ساحل نزدیک کرد و ماهی‌ها را توسط لوله‌های پلاستیکی یا برزنتی به داخل قفس تخلیه کرد، یا اینکه ماهی‌ها را توسط قایق یا قفس‌های قابل یدک کشیدن به محل استقرار قفس منتقل کرد. قایق‌های ویژه حمل ونقل ماهی، مخازنی دارد که در قسمت عرشه آن‌ها قرا دارد و این مخازن را با آب دریا پر می‌‌کنند وماهی‌ها را در آن می‌‌ریزند اگر از قفس قابل یدک کشیدن استفاده می‌شود بایستی سرعت حرکت قایق کمتر از یک نات (Knot: سرعتی برابر 1/9426 متر بر ثانیه = 1/8532 کیلومتر بر ساعت) باشد تا به ماهی‌ها شوک وارد نشود.

در مناطق گرمسیر توصیه می‌شود که انتقال ماهی در شب و در مخازن عایق شده انجام شود. پیش از رها‌سازی ماهی در قفس باید دمای محیط جدید تقریبا برابر باشد. کیسه‌های پلاستیکی مخصوص حمل ونقل ماهی را باید مدتی پیش از رها‌سازی، در قفس قرار داد تا دمای آن‌ها تعدیل شود. در مناطق گرم باید کار انتقال به قفس در اواخر شب یا صبح زود، که دمای آب پایین است، انجام شود.

اگر از مخازن استفاده می‌شود، بایستی با استفاده از پمپ یا سطل، آب منبع آبی را به داخل مخزن ریخت تا آب مخزن تقریبا هم‌دمای آب منبع آبی شود. سپس حجم آب را کم کرده و توسط لوله به داخل قفس منتقل می‌‌کنند.

بلافاصله پس از انتقال ماهی‌ها به قفس، نباید به آن‌ها غذا داد زیرا ماهی‌ها در حالت شوک ناشی از حمل ونقل و رهاسازی هستند و اشتها ندارند. بعضی از ماهی‌ها نظیر تیلاپیا پس از 2 تا 3 ساعت از زمان انتقال، تغذیه عادی خود را آغاز می‌‌کنند ولی ماهی قزل‌آلای رنگین‌کمان از 12 تا 24 ساعت پس از انتقال، اشتهای زیادی ندارد.

دو استراژی برای رهاسازی ماهی‌ها در قفس وجود دارد. بعضی پرورش‌دهندگان بر مبنای تولید نهایی هر قفس و محاسبه تعداد تلفات، ماهی‌ها را در قفس رها می‌‌کنند. ولی بعضی دیگر تعداد زیادی ماهی را در قفس رها می‌‌کنند و سپس همان‌طور که آن‌ها رشد می‌‌کنند و بزرگ می‌‌شوند، رقم‌بندی کرده و در قفس‌های دیگر تقسیم می‌‌کنند. در مناطق گرمسیر که دوره پرورش کوتاه است، از استراتژی اول استفاده می‌‌کنند. ولی استراژی دوم باعث رشد بهتر و اختلاف اندازه کمتر در میان ماهی‌ها می‌‌شود و از فضای قفس، استفاده مطلوب صورت می‌‌گیرد. در‌این حالت، ماهی‌ها هنگامی جا‌به‌جا می‌‌شوند که تراکم نگهداری روی رشد و تولید اثر منفی بگذارد.

در کشور ما نیز اکثراً از استراژدی اول استفاده می‌‌شود و بر اساس تولید 10کیلو‌گرم در متر‌مکعب، بین 40 تا 60 قطعه در متر‌مکعب، ماهی قزل‌آلا رها سازی می‌‌شود.

4-4- غذا و غذا‌دهی ماهیان پرورشی

در پرورش متراکم ماهی در قفس، تغذیه ماهی‌ها منحصراً متکی به غذای دستی است که توسط پرورش‌دهنده به ماهی‌ها داده می‌شود. بنابراین غذای ماهی بایستی سرشار از نیازهای غذایی ماهی و با کیفیت بالا باشد.

غذاهای مورد استفاده در قفس یا به صورت آماده غذای (کنسانتره) یا دست‌ساز است.‌ این غذاها یا به صورت خشک هستند یا تر – البته، به خاطر آلودگی ناشی از غذاهای تر، بهتراست از غذاهای خشک استفاده شود. غذاهای دست‌ساز توسط پرورش‌دهندگان از مواد قابل دسترس محلی تهیه می‌‌شود و معمولاً ارزانتر از غذاهای کنسانتره افشرده آماده است ولی میزان خاکه آن‌ها بالا است و سریعاً از دسترس ماهی خارج می‌‌شوند. غذاهای کنسانتره آماده، خاکه کمتری دارند و به خاطر عمل‌آوری‌های انجام شده در کارخانه، مقداری شناوری دارند و در آب پایدار‌ترند و ‌این موضوع باعث می‌‌شود که میزان پرت هدر رفتن‌ این غذا در قفس کمتر شود.

به خاطر‌اینکه پرورش‌دهندگان ماهی در قفس نمی‌‌توانند غذای مصرفی خود را روزانه یا هفتگی تامین کنند لذا به ناچار غذای مصرفی یک یا چند ماه خود را یک جا خریداری می‌‌کنند و بنابر‌این، نیاز به انبار برای نگهداری غذا دارند.

دما و رطوبت روی کیفیت غذای انبار شده تاثیر می‌‌گذارد و فساد آن‌ها را تسریع می‌‌کند. حشرات و جوندگان نه تنها غذا را مصرف می‌‌کنند بلکه آن‌ها را نیز آلوده می‌‌کنند. بنابراین، در هنگام انبارکردن غذا بایستی به‌ این نکات توجه کرد:

- غذا پیش از انبار کردن بازرسی شود و برای جلوگیری از آلودگی سایر غذا، غذاهای آلوده دور ریخته یا ضدعفونی شوند.

- غذاها را در کیسه ریخته و نگهداری کنند و کیسه‌ها را بالاتر از سطح زمین و روی سکوهای چوبی قرار دهند.

- تهویه هوا در انبار بایستی حداکثر و دما تا حد امکان، پایین نگهداشته شود. در مناطق گرمسیر، از ورق‌های گالوانیزه در ساخت انبار استفاده نگردد.

- برای کنترل جوندگان، از تله استفاده شود و هرگز، سم در انبار به‌کار گرفته نشود.

- غذاهای انبار شده بایستی به‌طور مرتب بازرسی شوند و هرگونه تغییر رنگ و بافت کلوخه شدن و بوی نا و ترشیدگی که دیده شود، نشانه فاسد شدن است.

- به تاریخ مصرف غذاها که روی کیسه‌های آن‌ها درج شده توجه شود و از مصرف غذاهای تاریخ مصرف گذشته خوداری شود.

از غذا‌دهی در هنگام سرما یا گرمای شدید و هنگام طوفان خودداری شود، زیرا که ماهی‌ها در‌این مواقع اشتهای مناسب ندارند و غذای داده شده، پرت می‌‌شود. ماهی‌های قفس را بایستی به زمان‌های مشخص غذادهی عادت داد و تنها در آن زمان‌ها به آنان غذا داد، زیرا آمادگی و اشتهای لازم را دارند. برای ماهی‌های در سنین مختلف غذاهایی با ‌اندازه‌های مختلف تهیه شده و این غذاها متناسب با ‌اندازه دهان ماهی‌ها است، لذا باید توجه شود که از‌ اندازه غذاهای متناسب با سن ماهی استفاده شود، در غیر این‌صورت غذای داده شده خورده نمی‌‌شود و پرت می‌‌شود. همچنین به لحاظ اینکه ماهی قزل‌آلا بایستی غذا را ببیند تا بخورد، از دادن غذا در مواقع تاریکی یا با کدورت آب خودداری شود. در مزارع کوچک قفس، غذادهی با دست انجام می‌‌شود (چون ارزانتر و راحت‌تر است). غذاهای مکمل و غذاهای تر نیز معمولاً با دست داده می‌‌شود. مزیت عمده این روش غذادهی این است که می‌‌توان میزان غذادهی را با میزان اشتهای ماهی‌ها تنظیم کرد. همچنین براحتی می‌‌توان از وضعیت سلامتی ماهی‌های درون قفس مطلع شد زیرا ماهی‌های مریض و شوک زده اشتهایشان را از دست می‌‌دهند.

در سال‌های اخیر به‌خاطر صرفه‌جویی در نیروی کار، در مزارع بزرگ قفس در خارج از کشور، از غذاده‌های مکانیکی (Mechanical feeder) استفاده کرده‌اند. دو نوع عمده غذاده وجود دارد: غذا ده تقاضایی (Demand feeder) و غذا ده خودکار (Automatic feeder). غذاده‌هایی که در قفس استفاده می‌‌شود مشابه همان طرح‌هایی است که در مزارع روی خشکی استفاده می‌‌شوند. غذاده‌ها را معمولاً در وسط قفس قرار می‌‌دهند. در نوع تقاضایی یا پاندولی (شکل19) پاندولی دارد که تا درون قفس ادامه دارد و سر دیگر آن به یک صفحه متصل است و وقتی ماهی‌ها اشتها داشته باشند با تکان دادن پاندول، مقداری غذا از مخزن آن به درون قفس می‌‌ریزد و ماهی‌ها آن را مصرف می‌‌کنند. در نوع خودکار، میزان جیره غذا توسط پرورش‌دهنده تعیین می‌‌شود و ‌این جیره غذایی توسط دستگاه غذاده و در زمان تعیین شده توسط پرورش‌دهنده، به داخل قفس ریخته می‌‌شود. در قفس‌های بزرگ غذا ده‌ها، غذا را توسط هوای فشرده به داخل قفس پرت می‌‌کنند. ‌این غذاده‌ها و لوازم جانبی آن‌ها، روی قایق یا سکوهای شناور قرار می‌‌گیرند.

الف- سرپوش، ب- مخزن پلاستیکی 19‌لیتری، ج- پیچ و مهره برنجی، د- مخزن غذا، ه- قیف پلاستیکی، و- مهره‌های برنجی، ز- میله افقی برنجی، ح- حلقه راهنمای گردان، ط- صفحه مشبک، ی- تیرکهای نگهدارنده غذاده از جنس pvc ، ک- میله عمودی برنجی (پاندول)
 

مقدار، نوع غذا، ‌اندازه و دفعات غذادهی در جدول2 (غذادهی) درج شده است. لازم به یاد‌آوری است که برای مدیریت و برنامه‌ریزی غذا دهی، بایستی روزانه مقدار، نوع و دفعات غذا‌دهی را در جدول شماره 3 درج نمود.

5-4-روش صید ماهی‌ها

صید ماهی‌های قفس، بر اساس چرخه تولید، یا به صورت یک‌جا یا به صورت مرحله‌ای انجام می‌شود. اگر ماهی‌ها در هنگام رهاسازی در قفس ، وزن یکسان داشته باشند، تقریباً در یک زمان یا دوره کوتاه، به وزن بازاری می‌‌رسند و می‌‌توان آن‌ها را یک‌جا برداشت و به بازار ارسال کرد. ولی اگر ماهی‌ها در هنگام رهاسازی وزن‌های متفاوت داشتند یا در زمان‌های مختلف رهاسازی شده باشند یا اختلاف رشد ماهی‌ها زیاد باشد، در دوره‌های مختلف به وزن بازاری می‌‌رسند. بنابراین، ماهی‌های قفس باید به صورت مرحله‌ای صید شوند. در صید مرحله‌ای، ماهی‌های بازاری را از ماهی‌های کوچک‌تر جدا می‌‌کنند و سپس صید می‌‌کنند یا اینکه ماهی‌های قفسی را که به وزن مناسب رسیده‌اند صید می‌‌کنند و در آن، بچه ماهی‌های جدید رهاسازی می‌‌کنند.

پیش از صید ماهی‌ها گرسنه باشند تا معده آن‌ها از غذای باقی‌مانده تخلیه شود، زیرا در اثر وجود غذا در معده، آنزیم‌ها و باکتری‌ها می‌‌توانند فساد ماهی را تسریع کنند و از کیفیت گوشت آن بکاهند.

برای صید ماهی از قفس، اکثرا تور را بالا می‌‌کشند، تا حدی که ماهی‌ها در یک حجم کوچک از آب جمع شوند و سپس با یک ساچوک (شکل 20) ماهی‌ها را از داخل تور خارج می‌‌کنند. در قفس‌های بزرگ، از جرثقیل برای بالا کشیدن تور استفاده می‌‌شود. از دست‌زدن زیاد به ماهی‌ها باید خوداری کرد زیرا که شوک وارد می‌‌کند و ‌این مسئله باعث کاهش کیفیت گوشت ماهی‌ها می‌‌شود. همچنین ماهی در اثر دستکاری زیاد صدمه می‌‌بیند و بازار‌پسندی آن کاهش می‌‌یابد.

ماهی‌ها را هر چه سریعتر، پس از صید بایستی به بازار مصرف ارسال کرد تا تازگی محصول حفظ شود. ماهی‌ها را در میان لایه‌های یخ و در جعبه‌های عایق بسته‌بندی و به بازار ارسال می‌‌کنند. لازم به یاد‌آوری است که ماهی تازه نسبت به ماهی منجمد و دودی شده قیمت بالاتری دارد و باید سعی شود تا هنگام فروش تازگی خود را حفظ کند.

ادامه مقاله :

پرورش ماهی در قفس (بخش چهارم): مدیریت پرورش ماهی در قفس