پرورش ماهی در آب های شیرین

به گزارش «سرویس دام،طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ جمعیت روبه رشد جهان، انسان را به  روی آوردن به منابع جدید تامین مواد‌غذایی مورد نیاز خود سوق داده‌است. کمبود منابع مواد‌غذایی پروتیئنی، به‌خصوص پروتئین حیوانی از مواردی است که مورد‌توجه قرار گرفته‌است. باتوجه به ثابت بودن نسبی پتانسیل‌های تولید گوشت قرمز، تولید گوشت سفید از جمله آبزیان به ویژه گوشت ماهی و میگو در دستور کارهای ساحلی و برخوردار از منابع آبی داخلی قرارگرفت. دراین راستا برای دستیابی به این هدف، اداره کل آموزش و ترویج با استفاده ازجدیدترین متون علمی خارجی و برگردان آنها به فارسی و چاپ آنها درقالب جزوات آموزشی و کتاب تلاش دارد تا بر آگاهی عاقمندان به فعالیت‌های آبزی پروری بیفزاید. نشریه حاضر اولین بار درسال 1369 توسط معاونت تکثیر و پرورش آبزیان شیلات ایران تهیه و تنظیم گردید و وزارت جهاد سازندگی اقدام به چاپ و نشر آن نمود. از آنجا که به نظر میرسد مطالب و مباحث این کتاب  به علت سادگی و روانی و قابلیت استفاده برای یرورش دهندگان ماهی در سطوح مختلف علمی مورد استفاده و استقبال گسترده آنان قرار گرفته‌است، اداره کل آموزش و ترویج معاونت تکثیر و پرورش آبزیان به چاپ مجدد این کتاب مبادرت نمود. امید است این تلاش گامی مثبت در جهت دستیابی به هدف افزایش تولید آبزیان پرورشی، به‌ویژه ماهیان آب شیرین باشد.

مقدمه

پرورش ماهیان آب شیرین، ازدیرباز در نقاط مختلف جهان مرسوم بوده که خاستگاه آن را کشور چین می‌دانند. درکشور ما، گونه‌های کپورماهیان و به‌خصوص کپورماهیان چینی مهمترین ماهیان پرورشی آب شیرین محسوب می‌گردند. برای آشنایی علاقمندان و پرورش دهندگان ماهی با اصول پرورش ماهی در آب شیرین دراین کتاب که ترجمه یکی ازنشریات منتشره توسط سازمان خواربار و کشاورزی FAO می‌باشد در رابطه با اهداف پرورش ماهی، چگونگی شروع کار و احداث استخرها و مدیریت عملیات پرورش و رسیدگی و نگهداری استخرهای پرورش بحث و برسی شده‌است.

1- هدف ازپرورش ماهی

پرورش ماهی برای بهبود وضع تغذیه و سهولت تولید پروتئین حیوانی است. موارد استفاده ازتولید وبهره‌وری پرورش ماهی عبارتند از:

• با پرورش ماهی از آب و زمین استفاده لازم وشایسته به عمل خواهد آمد. باید به خاطر داشت که یکی ازراه‌های استفاده مفید از زمین و آب احداث استخر پرورش ماهی است.

• ازطریق پرورش ماهی غذای سالم و کامل‌تری در اختیار مردم قرار می‌گیرد.

• پرورش‌دهندگان باعرضه ماهی به بازار درآمد‌های لازم را کسب می‌نمایند. شکل 1

از آن جایی که پرورش ماهی کار آسانی نیست، موفقیت در این امر متضمن فعالیت و تلاش گسترده است، و در این راه پرورش‌دهنده با مشکلات زیادی مواجه خواهد شد. بنابراین ضروری است که به نکات مشروحه زیر دقیقا توجه نمایید. شکل 2

• برای ساختن استخر دسترسی به یک قطعه زمین مناسب ضروری است. شکل 3

• امکان استفاده از یک منبع آب ضرورت دارد. شکل 4

• تعداد معینی بچه ماهی برای شروع به کار لازم است. شکل 5

• غذا به میزان کافی برای رشد و پرورش ماهی در استخر لازم است. شکل 6

• با توجه به حساسیت کار پرورش ماهی، پرورش‌دهنده باید وقت کافی برای مراقبت‌های مستمر استخر را داشته باشد.

2- چگونگی آغاز کار

- چنانچه در نزدیکی زمین کشاورزی، مزرعه یا مرکز پرورش ماهی موجود باشد، اراطلاعات و تجربیات آنها استفاده شود. همچنین برای کسب اطلاعات لازم، پرورش‌دهنده می‌تواند به نزدیک‌ترین  واحد آبزیان منطقه خود مراجعه نماید.

• توجه به نوع خاک مناسب و چگونگی حفر زمین برای احداث استخر ضروری است. شکل7

• چگونکی آب‌گیری استخر. شکل 8

• چگونه باید به استخر کود اضافه کرد. شکل 9

• پرورش‌دهنده باید با نوع ماهی مناسب برای پرورش، آشنا باشد. معمولا کپور ماهیان برای این کار مناسب هستند. شکل 10

• نحوه و طرز قرار دادن بچه ماهی‌ها در داخل استخر. شکل 11

• چه غذاهایی باید به بچه ماهی‌ها داده شود و نحوه تغذیه آنان چگونه است. شکل 12

• کشاورز باید طرز مراقبت از استخر را بداند. شکل 13

• چگونگی تخلیه استخر باید مورد توجه کشاورز قرارگیرد. شکل 14

• طریق برداشت محصول ماهی. شکل 15

• نحوه استفاده از بچه ماهی‌های زنده برای شروع مجدد پرورش ماهی. شکل 16

3- احداث استخر پرورش ماهی

• باید محل مناسبی برای استخر درنظر گرفت.

• برای پرورش ماهی، زمین با شیب ملایم مناسب‌ترین زمین است. نباید استخر را روی تپه یا نقطه مرتفعی با شیب تند احداث نمود. زیرا خطر باران و سیلاب آن‌را تهدید می‌کند.

• محل استخر باید آفتاب‌گیر باشد و بهتر است که درنزدیکی محل زندگی کشاورز انتخاب شود. تا از آن به خوبی  مراقبت نماید. شکل 17

• استخر باید درنزدیکی به منبع آب مثل رودخانه، چشمه یا تالاب باشد. شکل 18

• خاک زمین استخر باید مناسب باشد و شرایط لازم را داشته‌باشد. برای آزمایش خاک مورد‌نظر یک مشت از آن را براشته ودر دست خود فشار دهید تا بهم نچسبد.

• خاک فشرده شده را به بالا بیندازید و بگیرید. اگرخاک شکل خود را به طور چسبنده حفظ کرد ، نشانه مرغوبیت آن است و می‌تواند آب را در استخر نگه دارد. شکل 19

• خاک نامرغوب ریگ و ماسه دارد و نمی‌تواند آب را نگه دارد.

• برای آزمایش مرغوبیت خاک، درکف استخر حفره‌ایی به عمق از پا تا کمر کنده و خاک کف آن را مانند دستوربالا عمل کنید. شکل20

• اگرخاک کف حفره و سطح زمین دارای شرایط لازم بود محل مورد نظر مناسب برای احداث استخر خواهد بود .

4- کود دادن برای غنی کردن آب استخر

• کود دادن به استخر ضروری بوده و برای ساختن کود یک ماه وقت لازم است. بنابراین قبل از این که بخواهند استخری احداث کنند، باید کود لازم را آماده نمایند. راهنمایی‌های مورد‌نیاز برای ساختن کود بعدا توضیح داده خواهد‌شد.

5- چگونگی احداث استخر

• کشاورز اندازه ابعاد استخر را در زمین مورد نظر مشخص کرده و نشانه‌گذاری می‌کند. برای مثال اگر هر ضلع استخر 14 متر باشد دو متر برای دیواره‌سازی در‌نظر گرفته می‌شود. شکل 21

• کف استخر باید از وجود هر نوع گیاهی پاک شود.

• به اندازه 20 سانتی‌متر از سطح زمین پاک شده و خاک برداشته و کنار گذاشته‌شود.

• حال می‌توان نسبت به حفر استخر اقدام کرد.

• در قسمت کم‌عمق استخر آب باید تقریبا تا سر زانوی یک آدم معمولی برسد. شکل 22

• و در قسمت عمیق استخر آب باید تا کمر انسان درنظر گرفته شود. شکل 23

• هنگام کندن استخر کشاورز خاک را به کناره استخر می‌ریزد تا حاشیه دو متری به وجود آورد. 

• حاشیه استخر باید دارای شیب تند باشد تا مستحکم بماند. شکل24

• خاک برداشته‌شده برای حاشیه استخر باید خوب کوبیده شود تا استحکام لازم در مقابل فشار و حرکت آب به خارج را داشته‌باشد.

• مجرای ورودی آب در قسمت کم عمق قرار می‌گیرد. شکل 25

• مجرای خروجی آب درقسمت عمیق استخر قرار می‌گیرد تا چنانچه آب بیش از اندازه جمع شد، باعث ریزش حاشیه استخر نشده و از مجرا خارج شود.

• مجراهای ورودی و خروجی استخر را می‌توان با استفاده از  گیاهان تو خالی نی مانند ساخت و کار بسیار ساد ه‌ای است. شکل 26

• زمانی که ساختن استخر به پایان رسید، خاک سطحی حاشیه استخر را پهن کرده و سپس برای جلوگیری از فرسایش حاشیه، گیاهانی بر روی آن می‌کارند.شکل 27 و در اجرای این عمل، کشاورز می‌تواند ازگیاهان خوراکی مانند حبوبات و سیب‌زمینی و غیره استفاده نماید.

• چنانچه امکان همکاری و تشریفات مساعی میان پرورش‌دهندگان و کشاورزان فراهم باشد، می‌توانند استخرهایشان راکنار یکدیگر بسازند تا با صرف انرژی کمتر از امکانات بیشتری بهره‌مند شوند. شکل 28

6- آب استخر و مسائل مربوط به آن

• آب انداختن استخر.

• با حفر یک نهر باریک از منبع اصلی آب تا مجرای ورودی، آب استخر تأمین می‌شود. باید مراقب بود که ماهی‌های مضر داخل استخر نشوند.

• برای این‌که ماهی‌های استخر از مجرای خروجی فرار نکنند، توری در آنجا قرار داده‌می‌شود و چنین کاری نیز در مورد بند بالا انجام گیرد. شکل 29 و 30

• صافی مورد‌نظر را می‌توان به روشهای زیر تهیه نمود.

• نی باز شده که به‌هم دوخته شده‌باشد.

• کوزه سفالی که ته آن سوراخ ومشبک شده باشد.

• حلبی سفید که مشبک باشد.

• تور ماهی

• نحوه آبگیری استخر. شکل 32

7- غنی ساختن آب استخر

• برای این‌که غذای کافی برای ماهی وجود داشته‌باشد، می‌توان با افزودن کود به آب استخر این کار را انجام‌داد.

• کشاورز محوطه‌ای با حصار گیاهی در گوشه‌ای از استخر کم‌عمق می‌سازد و آن را از کود پر می‌کند. شکل33

• به این ترتیب آب پس ازچند روز سبز رنگ شده و غذای کافی برای رشد سریع ماهی در آب به وجود می‌آید.

• برای اینکه آب سبز رنگ بماند، هر هفته یک سطل کود در محوطه گذاشته می‌شود. شکل 34

• با استفاده از تقویم استمرار این کار کنترل و یاد آوری می‌شود. شکل35

8- نحوه درست کردن کود

• کشاورز انبار کودی در نزدیکی استخر و به دور از تابش آفتاب و ریزش باران حتی‌المکان سقف‌دار تهیه می‌کند. شکل 36

• کود متشکل از لایه‌های  مختلفی است و اولین لایه آن از علف و برگ‌های مخلوط با خاک سطحی مرطوب برای فساد سریع‌تر تشکیل شده‌است.

• دومین لایه آن از کود حیوانی با مقداری خاک مخلوط تشکیل شده‌است. شکل 37

• از مدفوع گاو، گوسفند، بز، اسب، الاغ و طیور می‌توان برای تهیه کود حیوانی استفاده کرد. شکل 38

• به‌جای کود حیوانی می‌توان از تخم پنبه، میو‌ه‌های فاسد و آشغال آشپزخانه و غیره استفاده نمود. شکل 39

• به‌این ترتیب لایه‌های متعددی از گیاهان و ضایعات حیوانی انباشته شده و تشکیل تلی ازکود می‌دهد. شکل40

• کشاورز این تل کود را هر چند روز یک بار با پاشیدن آب مرطوب نگه‌می‌دارد.

• برای آماده مصرف شدن کود یک ماه وقت لازم است.

• باید برداشت و مصرف کود را از قسمت زیر انبار که کهنه و پوسیده‌تر است آغاز کرد. شکل 41

• هر هفته لایه‌های جدیدی به انبار کود اضافه می‌شود تا با توجه به مصرف، کود لازم همواره در اختیار کشاورز باشد. چنانچه کود مازاد بر مصرف در اختیار باشد می‌توان کود اضافی را در زمین زراعی خود به کار گرفت.

9- نحوه قرار‌دادن بچه ماهی‌ها دراستخر

• در اولین دوره از پرورش ماهی، کشاورز به تعداد معینی از نوزاد ماهی احتیاج دارد.

• بچه ماهی‌ها را می‌توان از شیلات یا مرکز تکثیر ماهی خریداری کرد. شکل 42

• در صورت استفاده از کپور ماهیان، برای هر هکتار 000/10 متر‌مربع حدود 5-6 هزار بچه ماهی با ترکیبات مختلف نیاز است. بنابراین حدودا باید برای هر2 متر‌مربع یک قطعه بچه ماهی اختصاص داد. شکل 43

• قرار‌دادن بچه ماهی بیش از ظرفیت در استخر باعث عدم رشد آنها خواهد‌شد. همان‌طور که در مزرعه اگر گیاهان خیلی نزدیک به‌هم کاشته شوند، رشد سالمی نداشته و بهره لازم به دست نمی‌آید. شکل44

• اگر کشاورز ماهی دیگری را برای پرورش در نظر دارد، حتما باید با مسئولین شیلات مشورت کند. تأکید این راهنمایی بر روی ماهی‌هایی است که سریع رشد کرده و در مقابل شرایط وتغییرات جوی مقاوم باشند.

• قبل از قرار‌دادن بچه ماهی‌ها در استخر، باید مطمئن بود که درجه  حرارت ظرف ماهی‌ها با آب استخر یکسان است. با قرار دادن دست در ظرف ماهی و استخر می‌توان به اختلاف درجه حرارت پی برد. شکل45

• چنانچه اختلاف درجه حرارت در آب زیاد بود، باید به تدریج و آهسته مقداری از آب استخر را در ظرف بچه ماهی اضافه نمود، تا به درجه حرارت یکسان برسند. شکل46

• اگر اختلاف درجه حرارت آب  ظرف بچه ماهی و استخر زیاد باشد، امکان تلف شدن ماهی‌ها افزایش می‌یابد.

• بچه ماهی‌ها را نباید از ارتفاع بالا در آب ریخت، بلکه باید ظرف ماهی را به نحوی در آب قرار داد خود ماهی‌ها به صورت شنا وارد آب استخر شوند. شکل 47

• روش غلط

• روش صحیح

10- نحوه تغذیه ماهیان

• ماهی هرروز احتیاج به غذا دارند.

• غذای ماهی می‌تواند از تنوع زیادی برخوردار باشد: سبوس گندم و برنج، تخم پنبه خرد شده، فضولات کشتارگاه‌ها، میوه‌های گندیده، آشغال آشپزخانه. شکل 48

• پرورش‌دهنده، ماهیان را درقسمت کم عمق غذا می‌دهد تا از نزدیک ناظر وضع سلامتی آنها باشد. شکل 49

• باید به میزان مصرف، غذای مورد علاقه ماهیان را در استخر ریخت و از ریختن غذای اضافی خود‌داری شود.

• اگر ماهیان سالم باشند غذا را با سرعت مصرف می‌کنند.

• اگر بچه ماهیان غذای ریخته شده را کامل نخوردند، روز بعد غذای کمتری در اختیارشان قرار گیرد و چنانچه بچه ماهیان غذا را سریع خوردند، روز بعد غذای بیشتری به آنها داده‌شود.

• قرار‌دادن یک سطل کود در هر هفته در محوطه گوشه استخر نباید فراموش شود. شکل 50

11- نگهداری و مراقبت از استخر

• روزانه هنگام تغذیه ماهیان ضمن نظارت استخر کنترل‌های زیر باید انجام بگیرد:

• کافی بودن آب استخر.

• تورهای مجاری ورودی و خروجی درجای خود قرار داشته‌باشد.

• جلوگیری از رشد بی رویه و غیر مجاز گیاهان حاشیه استخر.

• جلوگیری از نفوذ آب از جداره‌های استخر، که درصورت مشاهده باید سریعا نقاط نفوذی پوشیده شود.

• جلوگیری از شکار و دست‌برد مرغان ماهیخوار، لاک‌پشت، مار، موش و قورباغه، همچنین کشیدن سیم فلزی به‌صورت موازی می‌تواند از ورود مرغان ماهیخوار ممانعت کند. شکل 51

12- نحوه صید و برداشت محصول ماهی‌های استخر

• درپنج ماه اول نباید از استخر ماهی صید شود. ولی پس از این مدت می‌توان هفته ای 4 یا 5 ماهی بزرگ را شکار نمود.

• وقتی ماهیان به رشد کافی رسیدند، می‌توان آنها را صید کرد.

• موقع مناسب برای صید ماهیان، صبح زود هنگام خنکی هواست.

• تعدادی ظرف آب برای نگهداری بچه ماهیان باید در دسترس باشد.

• تخلیه آب استخر بهترین روش صید نهایی است. شکل 52

• با باز‌کردن مجرای خروجی در قسمت عمیق استخر، این عمل انجام می‌شود.

• توری دریچه‌های ورودی و خروجی از فرار ماهی‌ها در هنگام تخلیه آب استخر جلوگیری می‌کند.

• زمانی که آب استخر در حال تخلیه است، از سطل و تور در صید ماهی استفاده می‌شود.

13- استفاده از نوزادان ماهی 

• به‌محض اینکه بچه ماهیان در استخر یافت شوند آنها را باید در ظرفی حاوی آب پاکیزه نگهداری کرد. شکل 53

• بچه ماهیانی که به درون استخر برگردانده می‌شوند که برای پرورش دوره بعد، مورد استفاده قرار‌گیرند.

• بچه ماهیان باید در آب پاکیزه به دور از تابش آفتاب نگهداری شوند و گاه گاهی باید آب درون ظرف را با دست هم زد.

• چنانچه آماده کردن استخر بیش از نصف روز به طول انجامد لازم است که بچه ماهیان را درون حوضچه‌ای در کنار استخر تحت مراقبت قرار‌داد.  

• حوضچه مزبور در واقع یک چاله با عمق مناسب و به مساحت 2 متر مربع است و آن را باید قبل از برداشت محصول آماده کرد. شکل 54

14- استفاده از ماهی‌های پرورش‌یافته

• ماهی‌های پرورش‌یافته که رشد کافی کرده‌اند صید می‌شوند. شکل 55

• باید متوجه بود که ماهی پس از صید سریعا فاسد خواهد شد، بنابراین پرورش‌دهنده باید یا ماهی‌های صید شده را مصرف و یا به طریق صحیح نگهداری کند.

• کشاورز باید بداند که ماهی یک غذای مقوی، مطبوع و سرشار از پروتئین حیوانی است، بنابراین باید حداکثر استفاده را از آن برای تغذیه بنماید. شکل 56

• قسمت مازاد برمصرف را می‌توان به صورت تازه، خشک کرده یا دودی در بازار برای فروش عرضه کرد.

• برای انتقال و عرضه ماهی تازه به بازار اقدامات زیر باید انجام شود.

• 1- در آب تمیز شستشو شوند. شکل57

• 2- در جعبه تمیزی که خشک باشد، گذاشته شوند. شکل 58

• 3- روی ماهی‌های را باید با برگهای تمیز یا حصیر پوشاند. شکل 59

• 4-ماهی‌‌های آماده برای عرضه به بازار نباید در معرض تابش آفتاب قرار‌گیرند. شکل 60

• ماهی تازه‌ای که محتویات شکمش خالی شده و شسته شده بهترمی‌ماند. شکل 61

• ماهی‌های تازه که اضافی باشد و نتوان آنها را به سهولت فروخت و یا به سرعت مصرف نمود باید نمک سود یا دودی کرد. شکل 62

15- مرحله شروع کار عملی

• کشاورزباید مطمئن شود که استخرش تمیز است.

• چنانچه لازم باشد حاشیه و بدنه استخر را تعمیر و علف‌ها را کوتاه کند. شکل 63

• استخر را مانند گذشته آب بیندازد و برای جلوگیری از ورود ماهی‌های مضر حتما از توری استفاده نماید. شکل64

• کود را درمحوطه استخر قرار می‌دهند. شکل65

• به تعداد محاسبه شده بچه ماهی به استخر ریخته‌شود. شکل66

• چنانچه بیش‌از نیاز بچه ماهی در اختیار باشد، می‌توان آنها را برای رفع نیاز دیگران عرضه کرد. شکل 67

• کشاورز در مرحله پایان کار متوجه خواهد شد که پرورش ماهی نتایج زیر را داشته‌است. شکل 68

• ماهی تازه برای مصرف و تغذیه خانواده.

• ماهی دودی و شور برای مصارف بعدی.

• ماهی برای عرضه به بازار. 

• چنانچه‌ ماهی‌های زیادی مازاد بر مصرف باقی بماند، می‌توان آنها را در بازار عرضه و از این طریق امرار معاش کرد.

پرورش ماهی در قفس

پیش گفتار ناشر

باتوجه به محدویت اراضی قابل کشت درسطح جهان، تنها منبعی که تاچند سال آینده قابلیت پاسخگویی به نیاز غذای جمعیت رو به تزاید جهان را دارد، منابع آب‌های داخلی، طبیعی و نیمه‌طبیعی است.

فعالیت‌های صید و صیادی در این منابع از سالیان دور مرسوم بوده به‌طوری که صید ماهی بی‌رویه از این منابع در سالهای اخیر باعث کاهش ذخایر مزبور شده‌است. بنابر این با شناخت عوامل تعیین کننده و بر‌آورد میزان ذخایر قابل بهره‌برداری، افزایش امکانات پرورش ماهی با بکارگیری روش‌های مناسب می‌توان به تولیدی مطمئن دست یافت.

منبع : نشریه سازمان خواربار و کشاورزی FAO
معاونت تکثیر وپرورش آبزیان شیلات ایران  

اداره کل آموزش وترویج  1376