به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ اگرچه آب ماده مغذی محسوب نمی‌شود ولی یک از ارکان حفظ حیات هر جاندار بوده و محیطی برای تمام فرایندهای بدن است و از مواد متشکله تمام سلول‌ها و بافت‌های حیوان می‌باشد. اگر حیوانی از آب محروم شود سریعتر از حیوانی که از تمام مواد غذائی دیگر محروم شده باشد می‌میرد.
آب باعث محلول شدن مواد قابل هضم غذا و انتقال آن به نقاط مختلف بدن و دفع مواد زیان‌آور می‌شود. وجود آب برای حفظ تعادل مایعات بدن، دفع مواد زاید، حفظ تعادل صحیح یون‌ها، کمک به هضم، جذب و سوخت و ساز مواد‌غذایی ضروری است، همچنین بسیاری از فعل و انفعالات شیمیائی که آنزیم‌ها در آنها دخالت می‌نمایند (ئیدرولیز) درمحیط مایع صورت می‌گیرند .
آب موجود در بدن به قسمت‌های داخل سلولی و خارج سلولی تقسیم شده و آب داخل سلولی بزرگترین قسمت آن می‌باشد، که حدود دو سوم آب بدن به شمار می‌رود. مایع خارج سلولی متشکل از آب اطراف سلول‌ها، و بافت پیوندی، آب در پلاسما و آب عبوری بین سلولی یا آب موجود در دستگاه گوارش می‌باشد.
میزان آب موجود در بدن حیوانات بر اساس سن و نوع دام متفاوت بوده و وجود آن تا سطح معینی در بدن حیوان یک مسئله حیاتی است بطوری که کاهش آب بدن به میزان 20 درصد کشنده است. 75 درصد وزن بره در بدو تولد و 50 درصد وزن بره‌پرواری از آب تشکیل شده‌است. اما این مقدار دربدن یک حیوان بالغ وچاق به حدود 500 گرم درکیلوگرم کاهش می‌یابد. همچنین حداقل 55 درصد وزن زنده مرغ و 65 درصد وزن تخم مرغ از آب تشکیل شده است، آب موجود در بدن گاوهای شیری 56 تا 81 درصد وزن بدنشان را تشکیل می‌دهد و در شیر 78 درصد آب وجود دارد .
بطور کلی گاوهای که چاق‌تر هستند، بدنشان آب کمتر، ولی گاوهای لاغر بدن پرآب‌تری دارند (بیشتر از 70%) که این اختلاف در میزان آب، دلالت بر ترکیب متنوع بدن این دو دسته گاوها دارد. هرچه آب بدن کمتر باشد، در عوض چربی بیشتر است و این موضوع در گاوهای چاق دیده می‌شود. آب در تمام نقاط بدن به صورت ترکیبی یافت می‌شود. حتی در استخوان‌های گاو که سخت‌ترین عضو بدن است، 25% وزن آن را آب در بر می‌گیرد .
میزان مصرف آب در دام و طیور
الف: مصرف آب در گاو
آب مورد نیاز روزانه گاوهای گوشتی، نه تنها وابسته به نژاد آنها است، بلکه به سایز بدنی، درجه حرارت محیط در روز، شرایط بدنی، نوع جیره و مقدار رطوبت آن، میزان نمک موجود در خوراک، نسبت افزایش وزن روزانه و دمای آب مصرفی، وابسته است .
بطور کلی، چون گاوهای درشت جثه‌تر و سنگین‌تر، خوراک بیشتری مصرف می‌کنند لذا آب بیشتری نسبت به گاوهای ریز جثه‌تر می‌خورند. همچنین گاوهای گوشتی، بخصوص گاوهای جوان در حال رشد همواره بیشتر از گاوهای بالغ‌تر به آب نیاز دارند. گاوهایی که از علوفه سبز و پرآب (دارای حدود 80 الی 75% رطوبت) استفاده می‌کنند، نسبت به گاوهای دیگری که خوراک‌های خشک (دارای 12- 10% رطوبت) مصرف می‌نمایند، به آب کمتری نیازمندند .
مصرف آب همچنین به میزان دسترسی دام به آب و درجه حرارت آن بستگی دارد. گاوهای شیری که در تمام اوقات شبانه‌روز به آب دسترسی دارند در مقایسه با آنهایی که روزانه یک یا دو بار فرصت دستیابی به آب دارند آب بیشتری می‌نوشند و شیر بیشتری نیز تولید می‌کنند. گاوهای پر‌تولید در مقایسه با گاوهای کم‌تولید با افزایش دفعات نوشیدن آب، افزایش بیشتری در تولید شیر نشان می‌دهند. ولرم بودن آب در روزهای سرد، در مقایسه با آبی که کمی بالاتر از صفر درجه است، باعث می‌شود که گاوها آب بیشتری مصرف کنند.
گاوها، به علت این که مقدار مناسبی آب را می‌توانند در شکمبه خود ذخیره کنند، تا 3- 2 روز بی آبی را هم می‌توانند تحمل کنند. این در صورتی است که دمای هوا آنچنان گرم نشود که برای گاو تنش‌زا باشد. بی‌تردید، این مقدار مقاومت به کم آبی، در هوای گرم کاهش می‌یابد .
ب: مصرف آب در طیور
طیور تقریبا به مقدار زیادی آب نیاز دارند. مقدار آبی که بوسیله مرغ مصرف می‌شود تابع عوامل متعددی می‌باشد که به موارد ذیل اشاره می‌شود :
1. مقدار خوراک مصرف شده
2. حرارت ورطوبت محیط
3. فعالیت مرغ
4. ماهیت خوراک مصرف شده، مخصوصا آب، نمک و پروتئین موجود در خوراک
تحت شرایط معمولی از نظرحرارت و رطوبت، مرغ تقریبا دو برابر خوراک مصرفی خود آب مصرف می‌کند. در شرایطی که هوا گرم باشد این مقدار ممکن است بدو برابرافزایش یابد. بطورمتوسط مقدارآب مصرف شده بوسیله مرغ معادل دو یا سه برابر مقدار خوراک مصرف شده است.
توصیه می‌شود در طول دوره پرورش آب شیرین فراوان، تمیز و خنک دردسترس مرغ باشد. اگر مرغ‌ها نتوانند تمام آب مورد احتیاج خود را بدست آورند، آنها به همان نسبت خوراک کمتری مصرف می‌کنند لذا تامین آب به مقدارکافی برای ادامه مصرف خوراک بطور طبیعی لازم می‌باشد، نوسانات سرعت رشد غالبا می‌تواند نشانه‌ای از نوسانات خوراک مصرف‌شده بوده و به نوبه خود، این نوسانات می‌تواند نشانه‌ای از عدم تامین مقدار آب مورد نیاز طیور باشد. پرریزی‌های جزئی در مرغ های تخمگذار غالبا ممکن است نشانه آن باشد که مرغ‌ها در بعضی اوقات نتوانسته‌اند مقدار آب کافی مورد احتیاج خود را برای مدت چند روز و یا کمتر بدست آورند .
ج : مصرف آب در گوسفند
در فصول تابستان، دفعات نوشیدن آب افزایش می‌یابد و حتی در موقع لزوم گوسفند از آشامیدن آب نسبتا گرم با حرارت 63 درجه سانتیگراد نیز مضایقه نمی‌نماید. بهتر است آب آشامیدنی حداقل 10 درجه سانتیگراد حرارت داشته باشد زیرا پایین بودن درجه حرارت آب تا صفر درجه، اثرات منفی بر تراکم میکروارگانیسم‌های شکمبه داشته و فعالیت آنها را کم می‌کند که در نتیجه کاهش هضم مواد‌غذایی را در شکمبه خواهد داشت و گاهی در میش‌های آبستن باعث سقط جنین می‌گردد. میش آبستن در شرایط تغذیه مناسب معمولا دو برابر دوره نگهداری، آب می‌نوشد. در اواخر دوره آبستنی حجم آب آشامیدنی در میش افزایش می‌یابد و در دوره شیردهی از 30 تا 50 درصد حد معمول نیز تجاوز می‌کند. کمبود آب قدرت و کارایی حیوان را مختل می‌سازد و بروز اختلالات مانند سنگ‌های ادراری در بره‌های پرواری و حتی مسمومیت‌های دوران بارداری در میشی‌ها را تسهیل می‌نماید.
جدول پائین مقدار تقریبی آب در بدن گوسفند را نشان می‌دهد:
مقدار تقریبی آب در بدن گوسفند
بطوریکه گفته شد آب نقشی مهم و غیر قابل انکاری در بدن دارد زیرا که حیوان می‌تواند تقریبا کلیه چربی‌ها و کمتر از نصف پروتئین‌های خود را از دست بدهد و هنوز زنده بماند، در صورتیکه با از دست دادن یک پنجم آب بدن تلف می‌شود .
مقدار مصرف آب آشامیدنی در گوسفند با عوامل مختلف ارتباط دارد:
درجه حرارت، میزان بارندگی، مقدار فعالیت و تحرک حیوان، سن، نوع تولید، میزان پشم و متابولیسم پایه‌ای، دفعات نوشیدن آب، مقدار مصرف غذا، سطح تغذیه (خوب یا بد)، کیفیت غذا (آبدار و خشک)، ظرفیت مرتع و آب منطقه از جمله عواملی هستند که روی حجم آب آشامیدنی گوسفند اثر مستقیم دارند .
در شرایط طبیعی، مقدار آب مورد نیاز گوسفند در محیط آب و هوای خشک و چرای آزاد تقریبأ 4 لیتر در روز است و در آب و هوای معتدل، نسبت احتیاج گوسفند کمتر و تقریبأ معادل 1.5 لیتر در روز می‌باشد. گوسفند تحت رژیم غذایی بیشتر و در رژیم غذایی آبدار، کمتر به آب احتیاج دارد. علاوه بر این کیفیت علوفه مرتع از لحاظ سرسبزی و آبدار بودن، احتیاجات گوسفند را از نظر آب کاملأ کاهش خواهد داد.
معمولا برای هر 15 راس دام یک آبشخور به طول 45 سانتیمتر با آب تمیز زلال، شفاف و بدون بو با درجه حرارت بین 10 تا 18 درجه سانتیگراد در نظر می‌گیرند که برای جلوگیری از بروز بیماری‌های انگلی باید شرایط بهداشتی بطور کامل رعایت شود.
کیفیت آب آشامیدنی یک موضوع مهم در تولید و سلامت دام‌ها است. پنج معیار در سنجش کیفیت آب، هم در انسان هم در حیوان مورد توجه قرار دارند :
1. خواص ارگانولپتیک (بو و طعم)
2. خواص فیزیکی شیمیایی (pH، مواد جامد محلول، اکسیژن محلول و سختی)
3. وجود ترکیبات سمی (فلزات سنگین، مواد معدنی سمی، فسفات‌های آلی و هیدروکربن‌ها)
4. وجود املاح یا ترکیبات اضافی (نیترات‌ها، سدیم، سولفات‌ها، آهن)
5. وجود باکتری‌ها
قابلیت دسترسی و کیفیت آب برای سلامت و توان تولیدی حیوان بسیار مهم است که بر اساس عواملی از جمله pH، طعم و بو، وجود املاح یا ترکیبات سمی سنجیده شده و هر یک به نوبه خود در میزان مصرف و جذب و دفع آب در بدن حیوان و رشد و تولید آن تاثیر‌گذار هستند .
در مصرف آب بایستی وجود بعضی از آلودگی‌ها نظیر نیترات، کلرور سدیم و سولفات‌ها، املاح کلسیم و منیزیم و همچنین عوامل میکروبی و بیماری‌زا را جدی گرفته و سعی نمود آبی سالم با دمای مناسب و قابل قبول را در اختیار حیوان قرار داد. اکثر آلودگی‌های آب، یک اثر ناشناخته و نامحسوس روی توان تولیدی حیوان دارد، مخصوصا در‌صورتی که میزان آلودگی آب در غلظت‌های پائین باشد و به مدت طولانی مورد مصرف دام قرار گیرد در سلامت و تولید دام و طیور کاملا تاثیر‌گذار است.
آب با املاح بالا می تواند موجب مرگ و میر دام‌ها شود. تاثیرات TDS بالا به طور معمول موجب برهم خوردن تعادل آب می شود و کمتر به اثر یون بخصوص ارتباط دارد، البته برخی از یون‌ها می توانند مشکلات خاصی را به وجود آورند. مواد محلول در آب ممکن است علاوه بر مضر بودنشان، موجب تغییر فرمول غذائی یا جیره مصرفی شوند و یا ممکن است آب را غیر‌قابل مصرف سازند .
در جدول ذیل کیفیت آب آشامیدنی دام‌ها بر اساس میزان کل مواد جامد محلول و تاثیرات ناشی از آن آمده است.
فاکتورهای کیفی آب و مقدار مناسب برای مصرف دام و طیور در جداول زیر آمده است:
