به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ کولی‌باسیلوز (به انگلیسی: Colibacillosis) از انواع بیماری‌های پرندگان و حیوانات است. سروتایپ‌های متعددی از اشریشیاکلی در محیط حیوانات اهلی و پرنده‌ها وجود دارد. ایکولای یک باسیل گرم منفی از خانواده انتروباکتریاسه و یک ارگانیزم فرصت‌طلب است که تنها چند سروتیپ آن در انسان‌ها، پرندگان و حیوانات اهلی بیماری‌زا است. ایکولای جزو فلور طبیعی دستگاه گوارش پرندگان محسوب می‌شود.
این مقاله شامل بخش‌های زیر می‌باشد:
۱• انتقال
۲• علایم بیماری در حیوانات
۳• علایم بیماری در انسان
۴• ضایعات
۵• تشخیص
۶• درمان
۷• پیشگیری، مبارزه، کنترل و ریشه‌کنی بیماری
۸• جستارهای وابسته
۹• منابع
راههای انتقال اشریشیاکلی
آلودگی آب آشامیدنی به E.coli در مواقعی که آب آشامیدنی گله از چاه‌های کم‌عمق و یا فاقد جداره مناسب تهیه می‌گردد به کرات دیده می‌شود. به آب آشامیدنی شترمرغ سانان باید به میزان ۱تا۲ppm کلر اضافه شود. آب مورد مصرف پرندگان باید مرتباً از نظر مواد‌معدنی نامطلوب و آلودگی‌های میکروبی مورد آزمایش قرار گیرد. انتقال مکانیکی E.COLI از طریق آلودگی تخم‌ها به مدفوع و یا نقص در پوسته تخم و عدم رعایت بهداشت انکوباتور می‌تواند موجب بروز تورم مادرزادی بندناف گردد.
علایم بیماری کولی‌باسیلوز در حیوانات
اشرشیا کلی علاوه بر ورم اسپورادیک پستان، عفونت دستگاه ادراری و سقط جنین عامل چندین بیماری مهم دیگر می‌باشد.
علایم نفوذ باسیل ایکولای در گاو
اشریشیا‌کولی به طور پراکنده در گاوها تولید ورم پستان می‌کند. آلودگی‌های دستگاه ادراری - تناسلی را سبب می‌شود، سقط جنین می‌دهد و سایر پدیده‌های بیماری‌زایی را به وجود می‌آورد. اشریشیا‌کولی را مسبب تعداد زیادی از بیماری‌ها می‌دانند. اسهال گوساله‌ها که به نام اسهال سفید معروف است بیماری حادی است و موجب مرگ تعداد زیادی از گوساله‌هایی که حتی ۱۰ روز از عمر آنها گذشته است، می‌شود. علایم بیماری در حیوان معمولاً به صورت اسهال شدید، سفیدی رنگ مدفوع و کاهش شدید آب بدن می‌گردد. پیشرفت بیماری از چند ساعت تا چند روز ممکن است طول بکشد. حیواناتی که از بیماری بهبود یابند برای مدت‌های طولانی از ناراحتی مفاصل رنج می‌برند.
گوساله‌هایی که از آغوز در بدو تولد استفاده نکرده‌اند غالباً در معرض خطر آلودگی بیش از سایرین هستند. زیرا آغوز محتوی مقدار زیادی پادتن است و از آلودگی گوساله‌ها به اسهال قویا جلوگیری می‌کند.
مخاط روده گوساله‌ها قدرت جذب ایمنوگلوبولین‌ها را دارد و آغوز که مقدار زیادی از این ماده را دارا است از راه روده‌ها وارد خون می‌شود و ایمنی زودگذر در۲۴-۲۶ روز اول زندگی در حیوان تولید می‌شود و حیوان را در برابر حمله باکتری‌ها مقاوم می‌سازد.
تورم پستان با اشریشیا‌کولی در ماده گاوهای مسن مشاهده می‌گردد. سوراخ نوک پستان گاوها باز و گشاد است و از این طریق انواع باکتری‌ها می‌توانند به داخل غده پستان نفوذ کنند و تورم پستان را سبب گردند.
در شیر که فاقد لوکوسیت است، اشریشیا‌کولی به سرعت در آن رشد و تکثیر می‌یابد و در غدد پستان تورمی را ایجاد می‌کند که به نوبه خود باعث از بین رفتن غده پستانی می‌شود. در این حالت باکتری آزادانه مقدار زیادی توکسین ترشح می‌کند و تورم حاد پستان با علایم تب، ضعف، از دست دادن وزن و توقف شیر همراه است. غدد پستانی فعالیت طبیعی خود را در شیرواری بعدی به دست می‌آورد و این در حالیست که غده پستانی در اثر آلودگی به کلی از بین نرفته باشد.
معمولاً ۴ نوع تورم پستان از نظر بالینی وجود دارد که عبارتند از
۱- حالت قبل از حاد شدن که پستان تورم یافته، گرم و دردناک می‌گردد و از آن ترشحات غیر طبیعی خارج می‌شود. تب و سایر نشانه‌های اختلالات سیستماتیک مانند افسردگی نمایان شده و ضربان شدید نبض، فرو رفتگی چشم‌ها، ضعف عمومی و بی‌اشتهایی کامل نیز مشاهده می‌گردد.
۲-حالت حادی که موجب تغییرات در غده پستانی با عوارض فوق می‌شود ولی تب و افسردگی در این نوع قدری کاهش می‌یابد.
۳-حالت تحت حاد که در آن تغییرات سیستماتیک ظاهر نمی‌شود و تغییرات در غده پستانی و ترشحات آن چندان مشخص و مشهود نیست.
۴-بالاخره حالت تحت بالینی که تورم غدد حاصل می‌شود و به خوبی قابل تشخیص است ولی در این حالت آزمایش شیر و شمارش گلبول‌های سفید محتوی آن که بسیار افزایش یافته، مشخص‌کننده وضع آلودگی است. تورم پستانی گاو ممکن است با سایر باکتری‌ها مثل کورینه باکتریوم پیوژن، پاستورلا، میکوپلاسما، مایکوباکتریوم و برخی مخمّرها و... حاصل گردد که باید در تشخیص بیماری به آن توجه کرد.
علایم نفوذ باکتری اشریشیاکلی در ماکیان
اشریشیا‌کولی یکی از شایعترین عوامل بیماری‌زا در طیور به شمار می‌رود. میزان مرگ و میر ناشی از بیماری ۵٪ تا ۵۰٪ است. بیماری در جوجه‌ها، اردک و بوقلمون دیده شده‌است. در جوجه، جوجه‌های مبتلا بی‌حال بوده و دور یکدیگر جمع می‌شوند و تمایلی به خوردن غذا و آب ندارند. در طیور اشریشیا‌کولی تولید تورم مجرای تخم و تورم پرده قلب می‌کند. یک حالت بیماری‌شناسی نشان داده‌است که اشریشیا‌کولی در طیور موجب بیماری هایر یا کلی گرانولوما می‌شود.
این بیماری در طیور بالغ بروز می‌کند و به وسیله گرانولومایی که در کبد، طحال، سکوم، ریه‌ها و مغز استخوان حاصل می‌شود، مشخص می‌گردد. این جراحات خیلی شبیه جراحات سلی است ولی وقتی کشتی از آنها داده می‌شود اشریشیا‌کولی بدست می‌آید. این بیماری را می‌توان در حیوانات آزمایشگاهی به خوراندن باکتری به آنها تولید نمود ولی به وسیله تزریق امکان ابتلا به آن نادر است.
علایم در خوک
کلی‌باسیلوز‌سپتی در بچه خوک‌ها در ۲۴ تا ۴۸ ساعت اول زندگی ممکن است به ندرت اتفاق بیفتد و اغلب کشنده می‌باشد. کولی‌باسیلوز آنتروتوکسیک شایعترین شکل کولی‌باسیلوز در بچه خوک هست و از ۱۲ ساعت بعد از تولد تا چند روز گی (معمولاً در ۳ روزگی) اتفاق می‌افتد. این شکل بیماری با اسهال، ضعف و دهیدراتاسیون همراه است و در صورت آغاز درمان قبل از وقوع دهیدراتاسیون شدید و اسیدوز پیش آگهی خوب است. در بعضی اشکال کولی‌باسیلوز در خوک در بافت‌های مختلف بدن بچه خوک‌ها بلافاصله پس از پایان دوره شیرخوارگی ایجاد می‌شود.
علایم کولی باسیلوز در بره‌ها
کلی‌باسیلوز در بره‌ها از نظر همه‌‌گیرشناسی و بیماری‌زایی اساساً شبیه به کلی باسیلوز در بچه خوک و گوساله است. کولی‌باسیلوز در بره‌ها تقریباً همیشه به فرم فوق حاد و سپتی سمی بروز می‌کند. در این فرم سیر بیماری بسیار سریع است و بره بدون بروز علایم و به‌طور ناگهانی تلف می‌شود. علائم خفیف‌تر شامل مننژیت، تورم مفاصل یا هر دو می‌باشد. فرم روده‌ای در بره‌های ۸-۲ روزه و در اثر تکثیر گونه‌های آنتروپاتوژنیک و غیر مهاجم EPEC در قسمت‌های ابتدائی روده به وقوع می‌پیوندد.
در بره‌هایی که به فرم روده‌ای کولی باسیلوز مبتلا می‌شوند اسهال، ضعف و سرانجام کولاپس و مرگ دام از علایم بیماری است. در آفریقای جنوبی موارد باکتری در خون که همراه با جمع شدن آب در پریکارد و علایم تحریک عمومی بدون عوارض معدی و معوی مشاهده می‌شود.
علایم بیماری کولی باسیلوز در اسب
طبق بررسی‌ها اشریشیا‌کولی عامل ۱٪ سقط جنین در مادیان‌ها و ۲۵٪ مرگ و میر در کره اسب‌ها بوده‌است. کره‌اسب‌های آلوده به طور مادرزادی غیر‌طبیعی بوده و قادر نبوده‌اند که از آغوز به میزان کافی بهره گیرند. اشریشیا‌کولی عامل مهمی در آنتریت کره‌اسب‌ها نیست ولی گاهی ممکن است باعث بروز مننژیت گردد. علایم بیماری شامل افزایش درجه حرارت، ضعف، افسردگی و افزایش ضربان نبض می‌باشد و نهایتاً مرگ در ۲۴ ساعت بعد از وقوع بیماری اتفاق می‌افتد.
علایم نفوذ باکتری اشریشیاکلی در سگ
اشریشیا‌کولی معمول‌ترین عامل عفونت فرصت‌طلب دستگاه ادراری در سگ و گربه است ولی عامل حدت آن هنوز ناشناخته است. اغلب عفونت‌ها در نتیجه ورود باکتری از میز‌راه به طرف مثانه‌است. تورم مثانه معمول‌ترین عفونت دستگاه ادراری می‌باشد ولی تورم میز‌راه، میزنای، تورم پروستات و پیلونفریت نیز بروز می‌کند. اشریشیا‌کولی فلور طبیعی قسمت‌های پایینی دستگاه تناسلی ادراری است. این جرم به عنوان عامل مهم باکتری یوری نیاز به عامل حدت خاصی دارد که بتواند در دفاع طبیعی میزبان دخالت کند.
دفاع طبیعی بدن میزبان شامل ادرار کردن طبیعی، ساختمان تشریحی دستگاه ادراری، خاصیت ضد باکتریائی ادرار و ترشحات پروستات می‌باشد. فرم سپتی سمی کلی باسیلوز در سگ اغلب به صورت فوق حاد یا حاد است که برای توله سگ‌ها فوق‌العاده کشنده است.
علایم بیماری کولی باسیلوز در انسان
مدت زمان ایجاد تب کوتاه است. ممکن است تب با درجات کم ایجاد گردد یا وجود نداشته باشد. نشانه عمده آن از اسهال خفیف تا دردهای شدید شکمی همراه با اسهال آبکی یا خونی متغیر می‌باشد. تعداد زیادی سروتیپ اشریشیا‌کولی عامل اسهال‌های بچه‌ها و مولد بیماری دستگاه گوارشی هستند این اشریشیاها در کشورهای صنعتی عامل اختلالات دستگاه گوارش به خصوص در بچه‌هایی که در مهدکودک نگهداری می‌شوند به شمار می‌روند. بیماری به یک اسهال شدید بروز می‌کند و آب بدن کاهش می‌یابد. حالت اسیدوز و سپس مرگ ظاهر می‌گردد. این بیماری تلفات زیادی داده‌است چون به سرعت از فردی به فرد دیگر منتقل می‌شود.
بیش از ۱۰ سروتیپ اشریشیا‌کولی در یک همه‌گیری از مبتلایان جدا شده‌است. اشریشیا‌کولی بدون تردید تعداد زیادی از اختلالات دستگاه گوارشی و دستگاه ادراری را سبب می‌شود. در حال‌حاضر اشریشیا‌کولی را عامل بیماری در اشخاص بالغ می‌شناسند و به خصوص در مورد اسهال مسافران که این باکتری را عامل مهم می‌دانند. به علاوه سویه‌هایی از اشریشیا‌کولی را نیز مولد توکسین داخلی می‌دانند و کلاً آنها را به نام کلی ریفرم می‌خوانند و دسته دیگری از این باکتری را سویه‌های مهاجم می‌خوانند که عامل سندروم شبه اسهال می‌شناسند.
دسته سوم سویه‌هایی را قرار می‌دهند که دارای هر ۳ خاصیت هستند. دوره نهفتگی بیماری بین۶ تا ۳۶ ساعت است و دوره بروز بیماری و پیشرفت آن به طور معمول از ۱ روز تا چندین روز خواهد بود.
ضایعات
ناف جوجه‌های مبتلا بهبود نیافته و کیسه زرده بزرگ و ترشحات چسبناک و اغلب بدبو است. سپتی سمی ناشی از E.coli در پرنده‌های جوان و بالغ با بزرگ‌شدگی کبد و طحال و احتقاق عمومی عروق مشخص می‌شود. در اموهای نابالغ تورم نکروتیک دیده شده‌است. ایکولای ممکن است از اویداکت مولدین بالغ نیز جدا گردد ولی تورم پنیری لوله رحمی آن‌گونه که در ماکیان بالغ وجود دارد در شترمرغ‌سانان دیده نشده‌است.
تشخیص بیماری کولی باسیلوز
تشخیص بیماری از طریق جداسازی و شناسایی عامل بیماری با تهیه سواب از کیسه زرده و خون قلب صورت می‌گیرد. جداسازی ایکولای از کلوآک غیر‌اختصاصی است و ارزش تشخیصی ندارد. علاوه بر ایکولای باکتری‌های پاتوژن دیگری نیز از کیسه زرده جوجه‌های مبتلا به تورم بند ناف جدا شده‌است. گونه‌های سودوموناس، کلبسیلا، پروتئوس، سالمونلا، سیتروباکتر با تلفات جنینی، افزایش مرگ و میر جوجه‌ها و تلفات جوجه‌های تازه متولد شده ارتباط داشته‌اند. تشخیص بیماری متکی به جدا کردن و تعیین سرو تیپ عامل بیماری است. روش ایمنوفلورسانس یک روش اساسی و مطمئن در تشخیص این بیماری است.
درمان بیماری کولی باسیلوز
استفاده از آنتی بیوتیک مناسب در کنار درمان حمایتی پرنده‌های مبتلا به ایکولای در درمان بیماری موثر است. درمان تورم بند ناف عموماً اقتصادی نیست، زیرا جوجه‌هایی که زنده می‌مانند رشد مطلوبی ندارند. مطالعات اخیر نشان داده‌است که وجود بعضی سرو تیپ‌های اشریشیا‌کولی اسهال‌های ناشی از آنترو ویروس‌های انسان و احشام جوان را تشدید کرده‌است.
نکته‌ای که دانستن آن در رابطه با کلی‌باسیلوز در انسان و حیوانات مهم می‌باشد این است که بعد از کشف آنتی‌بیوتیک‌ها و متداول شدن آنها در انسان و حیوانات، اشریشیا‌کولی‌ها مقاومت دارویی از جمله مقاومت در برابر آمپی‌سیلین ایجاد کرده‌اند. سویه‌های بیماریزای اشریشیا‌کولی که بین دام‌ها و صاحبان آنها به وفور در گردش اکولوژیکی می‌باشند مقاومت زیادی نسبت به آنتی‌بیوتیک‌ها نشان می‌دهد.
به طور کلی کاهش موارد عفونت‌های بالینی ناشی از اشریشیا‌کولی در گوساله‌ها از نظر بهداشت انسان اهمیت دارد و با توجه به تغییراتی که ممکن است در سرو تیپ‌های این میکروب به‌وجود آید بایستی توسط پزشکان و دام پزشکان مراقبت‌های لازم در این زمینه به عمل آید. بیماری کلی‌سپتی‌سمی با عوامل ضد باکتریایی متعددی درمان‌پذیر است.
برای دسترسی منطقی به امر درمان، جداسازی سروتیپ ای کولای مولد بیماری و متعاقباً انجام آزمایش حساسیت (آنتی‌بیوگرام = آزمایش تعیین حساسیت به آنتی‌بیوتیک) لازم می‌باشد تا در نتیجه آن مناسب‌ترین شکل درمان انتخاب شود. با وجود این، در صورت مواجهه شدن با بیماری، باید پیش از آنکه به نتایج آزمایش تعیین حساسیت به آنتی‌بیوتیک‌ها دسترسی بیابیم، درمان را شروع کنیم. معمولاً افزودن ۰٫۰۴٪ فورازولیدون در دان به مدت ۱۰ روز یا کلرتتراسیکین به میزان ۶۰۰ میلی گرم در ۵ لیتر آب به مدت ۵ روز در کاهش ابتلا و تلفات موثر است.
گزارش‌های دلگرم‌کننده‌ای از موفقیت آزمایش‌های استفاده از واکسن‌های چند‌گانه در امولسیون روغنی وجود دارد. پرندگان واکسینه شده در برابر تلفات ناشی از بیماری و بیماری‌های فعال تنفسی که به دنبال درگیری با سرو تیپ‌های بیماریزای ایکولای ایجاد می‌شوند، محافظت خواهند شد. این احتمال وجود دارد که در آینده قوانینی در زمینه کنترل بیماری کلی باسیلوز به اجرا گذاشته شود.
پیشگیری، مبارزه، کنترل و ریشه کنی بیماری کولی باسیلوز
به آب آشامیدنی باید به میزان ۲ppm کلر اضافه گردد و آب مورد استفاده باید عاری از ایکولای و دیگر عوامل بیماری‌زا باشد. رعایت بهداشت جوجه‌کشی و ضدعفونی انکوباتور و محوطه‌های مادر مصنوعی در کاهش موارد بیماری موثر است.
در مورد پیشگیری بیماری در انسان باید نکات زیر مورد توجه قرار گیرد:
• ایجاد امکانات بهداشتی در مهد کودک‌ها اعم از لوازم و خدمات.
• رعایت مقررات بهداشت به وسیله افراد مثل تخلیه بهداشتی دستشویی‌ها و آبریزگاه‌ها، حفظ بهداشت محیط و....
• نگهداری حیوانات جوان در گروه‌های کوچک و در محیط گرم، راحت و تمیز.
• مراعات اصول بهداشت به وسیله کارکنان مهد کودک‌ها، بیمارستان‌ها و پرستاران به ترتیبی که این افراد با سایر کارکنان تماس نداشته و مقررات بهداشت را دقیقاً رعایت کنند. در بخش کودکان بیمارستان‌ها و یا در مهد کودک‌ها باید پرستاران و کودک‌یارانی که برای تعویض کودک کار می‌کنند از آنهایی که متصدی تهیه شیر برای کودک هستند متمایز باشند و در کار یکدیگر دخالت نکنند. وسایل تخت‌خواب‌ها و پارچه‌هایی که برای مصرف کودکان به کار می‌برند باید دقیقاً سترون شوند.
• حفظ مواد غذایی، پاستوریزه کردن شیر، پختن کامل گوشت، بازرسی اجباری گوشت به وسیله دام پزشکان.
• پرهیز از تغییرات ناگهانی در غذای حیوانات.
• جداسازی حیوانات مبتلا به اسهال.
• در منزل باید اصول بهداشتی در مورد کودکان کاملاً رعایت شود. تمام وسایلی که برای تغذیه کودک شیرخوار به کار برده می‌شود باید سترون گردد.
در صورتی که امکان سترون‌سازی فراهم نباشد باید با جوشاندن آنها آلودگی را از بین برد.
سر پستانک‌ها یکی از مهمترین وسایل انتقال بیماری است که باید آنها را دقیقاً سترون کرد و قبل از گذاردن به دهان کودک باید آنها را جوشاند.
کودکانی که تازه به راه می‌افتند باید تحت نظر باشند که از روی زمین و یا فرش چیزی بر ندارند و به دهان نگذارند زیرا کودکان در این سن هر چه به دست آنها بیاید مستقیماً به دهان می‌برند که این خود یکی از مهمترین راههای انتقال بیماری است.
• در مورد آلودگی حیوانات نیز دقیقاً بهداشت رعایت شود. خوراندن آغوز به گوساله‌ها یکی از راههای پیشگیری از آلودگی است، مایه‌کوبی نیز طریقی است که طرفدارانی دارد ولی چندان رایج نشده است.
• در رابطه با پیشگیری کلی‌باسیلوز در حیوانات، رعایت مقررات مدیریت دامپروری ضروری است. استفاده از کلوستروم در تغذیه اولیه گوساله‌ها برای جلوگیری از اسهال سفید بسیار مفید بوده و در مورد بچه خوک‌ها می‌بایستی از تمامی استرس‌های غیر ضروری در خلال شیر گرفتن آنها اجتناب گردد.
• ضد عفونی کردن و خالی نگاهداشتن جایگاه نگهداری حیوانات در بین نوبت‌های ورود گله‌های جدید.
منابع
• پرورش و بیماری‌های شترمرغ سانان و سایر..، ترجمه دکترحسن واحدی کچاپ دهکده. ص ۲۴۵