به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ بخش عمده‌ای از سودآوری پرورش گوسفند مربوط به بره‌زایی است و هرگونه اختلال در آن موجب کاهش سود و خسارات اقتصادی خواهد شد. براساس مطالعات صورت گرفته، به طور میانگین ۳۵درصد از کل تلفات گله‌های گوسفند و بز، به مرگ ومیر برهها تعلق دارد و ۷۰درصد از تلفات برهها نیز معمولاً در یکی دو روز اول تولد اتفاق می‌افتد. بنابراین سقط جنین و تلفات بره در بدو تولد، از عوامل اصلی کاهش سودآوری در پرورش گوسفند و بز است و این عوامل به دو بخش عوامل مادری (عوامل قبل از تولد) و عوامل بعد از تولد بره قابل تقسیم است.
از طرفی تلاش در راستای افزایش زنده‌مانی و سرعت رشد بره و بزغاله، منجر به افزایش وزن بره و بزغاله تولیدی، به ازای هر رأس میش در طول سال می‌شود و عامل تعیین‌کننده بسیار مهمی برای میزان درآمد سالیانه دامدار است.
اهمیت کاهش تلفات دام در دوره شیرخواری
بیشترین میزان تلفات در گوسفند و بز، مربوط به زمان تولد تا شیرگیری است که این امر بیشتر در ۱۰روز اول واقع می‌شود. بنابراین رعایت اصول مدیریتی صحیح این دوره، در بهره‌وری حرفه پرورش گوسفند و بز، بسیار مهم است و سبب افزایش تعداد بره و بزغاله قابل پرورش و فروش، به ازای هر دام مولد می‌شود. یکی از شاخص‌های مدیریت خوب در این دوره، کاهش نرخ تلفات در دوره شیرخوارگی به کمتر از پنج درصد است که با رعایت اصول مدیریتی زیر قابل دستیابی است. باید به امر مراقبت از بره نوزاد اهمیت فراوان داد.
خشک کردن و خشک ماندن بره نوزاد
بلافاصله بعد از زایش، میش یا ماده بز را از دور زیر نظر بگیرید تا نوزاد را خشک کند. اگر این کار انجام نشد، نوزاد را گرفته و جلوی مادر بگذارید تا به این کار ترغیب شود (تصویر ۱) در غیر اینصورت خودتان در اسرع وقت بره یا بزغاله را خشک کنید؛ چراکه استرس سرمایی یکی از عوامل اصلی تلفات بره و بزغاله است (سیستم تنظیم حرارت بدن در نوزادان هنوز راه نیفتاده و باید آنها را گرم و خشک نگه داشت). در صورتی که سیستم جایگاه از نوع بسته است، حتما به تأمین بستر خشک در زایشگاه توجه کنید. در سیستم‌های عشایری نیز همانگونه که مرسوم است، برهها و بزغاله‌ها در چادر یا سرپناه‌های چوبی- گلی مخصوص این کار نگهداری می‌شوند.
تصویر ۱- ترغیب مادر به خشک‌کردن نوزاد.
روش پذیرش نوزاد بره به مادر یا دایه
چنانچه مادر از پذیرش نوزاد پرهیز کرد، مادر و بره را در یک باکس یا محوطه خشک، تمیز و تنگ (تقریبا ۱/۵×۱/۵متر برای تک قلو و برای دوقلو و بیشتر ۲×۲متر) قرار دهید و سگی را به نزدیکی آورده و تحریک کنید تا پارس کند، خوی مادری تحریک شده و به احتمال زیاد بره را قبول می‌کند. این روش برای دایه‌ها نیز استفاده می‌شود؛ یعنی بره یا بزغاله‌ای را که مادرش تلف شده، با این روش به میش یا ماده بز دیگر می‌دهند.
حتی می‌توان بره گوسفند را به ماده بز داد. اگر میش دایه برای بره پیدا نشد، حتی ماده بزی که خود بزغاله دارد، می‌تواند این کار را به عهده بگیرد؛ زیرا معمولاً تولید شیر بز بیشتر از میش است و امکان پرستاری از بیش از یک نوزاد را دارد. در شیشک‌ها و گیسه‌ها، چون برای اولین بار زایش را تجربه می‌کنند، مشکل نپذیرفتن نوزاد بیشتر بوده و به خصوص زمانی که زایش روی مرتع اتفاق می‌افتد، باید شیشک‌ها و گیسه‌ها را مد نظر داشت و آنها را به حال خود رها نکرد تا در صورت نپذیرفتن نوزاد، اقدامات فوق انجام شود.
در میش‌ها و ماده بزهایی که قبلا زایش داشته‌اند، معمولاً رفتار مادری بهتر بوده و این مشکل کمتر دیده می‌شود. با این حال بهتر است آنها را نیز کنترل کرد. به طورکلی در زمان زایش باید سطح و ساعات مراقبت از گله را بیشتر کرد؛ چون عامل اصلی در تعیین میزان درآمد دامدار، تعداد بره زنده، قوی و قابل پرورش به ازای هر رأس دام مولد است.
کنترل شیرواری پستان بلافاصله بعد از زایش، هر دو سرپستان مادر را بررسی کنید که آیا آغوز دارد یا خیر؟ (تصویر۲)
تصویر ۲- بررسی هر دو پستان گوسفند تازه زایمان کرده برای داشتن آغوز و‌کور نبودن آنها.
آغوز برای رشد بره بسیار ارزشمند است
بره و بزغاله باید حتماً در ۶ ساعت اول و حداکثر ۱۲ساعت اول بعد از تولد، آغوز مصرف کند. سیستم ایمنی بدن بره و بزغاله در روزهای اول زندگی هنوز فعال نشده و از طرفی امکان انتقال آنتی‌بادی از طریق جفت و خون مادر به جنین در دوران آبستنی وجود ندارد. بنابراین باید آنتی‌بادی‌های لازم از طریق آغوز مادر به بدن نوزاد برسد تا در ابتدای زندگی در مقابل میکروب‌های موجود در محیط مجهز و مصون بشود.
بیشترین میزان جذب آنتی‌بادی‌های آغوز از روده نوزاد، در ۶ ساعت اول پس از تولد است. پس از آن، سلول‌های روده نوزاد به تدریج توانایی بلع آنتی‌بادی را از دست داده و بعد از ۱۲ساعت، این توانایی کم شده و بعد از ۲۴ساعت تقریباً به صفر می‌رسد و پس از آن، تغذیه با آغوز هیچ تأثیری در بهبود سیستم ایمنی نوزاد نداشته و احتمال مرگ نوزادانی که طی ساعات اول پس از تولد، آغوز مصرف نکرده‌اند، بسیار بیشتر از سایرین خواهد بود. به‌طورکلی باید بره و بزغاله طی ۲۴ساعت اول زندگی، معادل ۱۰درصد وزن خود آغوز مصرف کنند؛ یعنی یک بره چهارکیلوگرمی باید طی ۲۴ساعت اول زندگی ۴۰۰ گرم معادل دو لیوان آغوز مصرف کند که نیمی از این مقدار (۲۰۰ گرم معادل یک لیوان) باید در ۶ ساعت اول مصرف شود. برای کنترل این امر مهم، باید میش و بره را از دور زیر نظر بگیرید (تصویر ۳)
تصویر ۳- خوردن آغوز توسط بره
اگر بره یا بزغاله آغوز نخورد یا مادر از دادن شیر به نوزاد پرهیز کرد، باید اقدامات فوق برای پذیرش نوزاد انجام شود و اگر این اقدامات موفقیت‌آمیز نبود، باید مادر توسط یک نفر مهار شود و سر نوزاد را سمت پستان مادر برده و با پوزه نوزاد به پستان مادر ضربه زد و کم کم بره را برای گرفتن پستان ترغیب کرد (تصویر۴)
تصویر ۴- کمک به بره برای‌گرفتن پستان و مکیدن آغوز
در غیر این صورت حتما آغوز را دوشیده و به صورت دستی به بره یا بزغاله بدهید. می‌توانید آغوز اضافی را دوشیده و در فریزر ذخیره کنید تا برای برهها و بزغاله‌های متولدشده در همان منطقه یا همان گله که مادرشان در زمان زایش تلف شده یا پستان آن خشک است، پس از گرم کردن تا ۳۷درجه سانتی‌گراد، ظرف ۶ ساعت اول زندگی با شیشه به نوزاد بدهید تا از آنتی‌بادی‌های موجود در آن بهره‌مند شود.
برای ذخیره‌سازی آغوز از میش‌های پیر گله استفاده کنید؛ چون هر چه میش سنش بیشتر باشد، آنتی‌بادی بیشتری در آغوز خود دارد و ایمنی بخشی آن از میش جوان بالاتر خواهد بود.
برای بره اگر آغوز گوسفند موجود نبود، از آغوز ماده بز یا ماده گاو و برای بزغاله اگر آغوز بز موجود نبود، از آغوز ماده گاو یا میش استفاده کنید. در هر صورت مصرف آغوز از هرگونه دام، بهتر از مصرف نکردن آن است. اگر از آغوز گاو استفاده کردید، آغوز گاوهای بومی نسبت به گاو هلشتاین (سفید وسیاه) بسیار بهتر و غنی‌تر از آنتی‌بادی است. در صورت نیاز به تأمین آغوز از دام دیگر، اولویت استفاده از آغوز دام‌های موجود در همان گله یا مزرعه است. در غیر اینصورت، از دام‌های همان منطقه یا روستا استفاده شود و اگر لازم بود از آغوز دام‌هایی در مناطق دورتر استفاده شود؛ ولی باید مراقب انتقال بیماری هم بود. چون برخی بیماری‌ها از طریق آغوز منتقل می‌شوند و باید مطمئن شد که منبع تهیه آغوز عاری از بیماری است.
وضعیت آخور و آبشخور در محوطه زایش
در محوطه زایش در سه روز اول زندگی، آخور و آبشخور باید بالاتر از سطح زمین و خارج از دسترس بره و بزغاله‌ها باشند. نوزاد تازه متولدشده فقط باید با آغوز و سپس شیر، گرسنگی و تشنگی خود را مرتفع سازد. ضمن اینکه افتادن بره و بزغاله تازه متولد شده در آبشخور و خیس شدن بدن به شدت احتمال تلفات را بالا می‌برد (تصویر ۵)
تصویر ۵- قرار‌گرفتن آبخور و آبشخور بالاتر از زمین و دور از دسترس برهها
اهمیت گرم نگه داشتن نوزاد بره و کاربرد لامپ‌های گرمایشی
درروزهای اول بعد از تولد، هنوز سیستم‌های تنظیم حرارت دربدن نوزاد به طورکامل فعال نشده است. با وجودی که حیوانات خونگرم قادر به حفظ دمای بدن خود ازطریق سیستم‌های بدن هستند، ولی نوزادان را هنوز نمی‌توان حیوان خونگرم کامل به حساب آورد و درصورت سرد بودن محیط، دمای بدن آنها پایین خواهد آمد و می‌تواند موجب تلفات شود. بنابراین گرم نگهداشتن نوزاد بسیار مهم است (تصویر ۶)
تصویر ۶- گرم نگه داشتن محیط برای تنظیم دمای نوزاد
از آنجایی که بیشتر زایش‌ها در زمستان رخ می‌دهد، یکی از دلایل اصلی تلفات بره و بزغاله محافظت نشدن آنها از سرمای محیط و به خصوص باد سرد است (باد سبب از دست دادن سریع‌تر دمای بدن می‌شود.)
دمای طبیعی بدن بره (دمای راست روده) حدود ۳۹درجه سانتی‌گراد است و اگر این دما به کمتر از ۳۷/۷درجه برسد، بره دچار افت دمای بدن یا هیپوترمی (Hypothermia) شده است. هرچه بره و بزغاله کوچک‌تر و کم‌مو یا کم پشم‌تر باشند، احتمال افت دمای بدن در آنها بیشتر است، بنابراین برای پیشگیری، نیاز بیشتری به مراقبت دارند. ازآنجایی که بره و بزغاله دوقلو و سه قلو و بیشتر، نسبت به تک قلوها کوچک‌ترند، به مراقبت بیشتری نیاز دارند.
مصرف آغوز درحفظ دمای بدن نوزاد بسیار اهمیت دارد. به‌طورکلی درصورت سرد بودن محیط، حتماً باید جایگاه گرم و خشکی را برای نوزادان فراهم کرد. دمای مطلوب جایگاه بره و بزغاله در سه روزاول زندگی، ۳۹ الی ۴۰ درجه سلسیوس است. اگر دسترسی به برق باشد، می‌توان از لامپ‌های گرمایشی مانند لامپ مادون قرمز (یا مادرهای مصنوعی برقی یا مادون قرمزکه برای جوجه به کار می‌رود) استفاده کرد (تصویر ۷)
تصویر ۷- لامپ و مادر مصنوعی مادون قرمز برای گرم نگه داشتن بزغاله و بره.
با اینکه این لامپ‌ها هم اکنون درکشور دردسترس هستند، معمولاً برای حیوانات خانگی یا جوجه به کار می‌روند؛ ولی متأسفانه به دلیل آگاهی نداشتن از اهمیت استفاده از آنها در زنده‌مانی بره و بزغاله، با توجه به سردی هوا، کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرند با اینکه اغلب زایش‌ها در زمستان است و تلفات در اثر سرما نیز بالا است. استفاده از این لامپ‌ها یا مادرهای مصنوعی را باید با احتیاط انجام داد و لامپ‌ها باید در ارتفاع یک متری از سطح زمین قرار گیرند. تا حد امکان از سایر وسایل گرمایشی آتش‌زا برای گرم کردن محوطه استفاده نکنید (مگر با حضور دائم و کنترل آن)؛ چراکه با توجه به حرکت دام در محوطه و احتمال برخورد با وسایل، خطر آتش سوزی وجود دارد. همچنین استفاده از وسایل گرمایشی شعله‌دار در جایگاه بسته موجب مصرف اکسیژن محیط شده و می‌تواند آسیب‌های جبران‌ناپذیری به بره و بزغاله وارد کرده و آنها را مستعد ابتلا به انواع بیماری‌ها کند. همینطور خطر گازگرفتگی با مونوکسیدکربن نیز وجود دارد.
مراقبت از بره و بزغاله نوزاد (بخش دوم)
منبع: سایت ای دام