به گزارش «سرویس دام، طیور و آبزیان» «ماکی دام - پایگاه خبری صنعت دام، طیور و آبزیان»؛ بیماری بورس عفونی Infectious bursal disease یک عفونت ویروسی حاد فوق‌العاده مسری جوجه‌های جوان می‌باشد. بیماری بورس عفونی با تخریب لنفوسیت‌های موجود در بورس فابرسیوس و به میزان کمتر در سایر اندام‌های لنفاوی مشخص می‌شود. این بیماری یکی از مشکلات اصلی صنعت طیور سراسر دنیا می‌باشد. نکته مهم این بیماری عدم تشخیص شکل تحت بالینی آن در اکثر موارد می‌باشد. بیماری بورس عفونی باعث تضعیف پاسخ ایمنی بدن پرنده به واکسیناسیون در برابر بیماری‌های مختلف و افزایش حساسیت به عفونت‌های همزمان و عفونت‌های ثانویه می‌شود.
خصوصیات ویروس بورس عفونی
بیماری بورس عفونی توسط ویروس birnavirus ایجاد می‌شود. این ویروس نسبت به بسیاری از ضدعفونی‌کننده‌ها و عوامل محیطی مقاوم بوده و حداقل 4 ماه در محیط مزرعه بصورت عفونت‌زا باقی می‌ماند. به دلیل ماهیت مقاوم ویروس بورس عفونی، زمانی‌که مزرعه این ویروس آلوده گردد ویروس بومی شده و در هر دوره پرورش مشکل‌آفرین می‌شود.
بیماری‌زایی بورس عفونی
در طی دوران جنینی و 10 هفته نخست زندگی جوجه، سلول‌های سیستم ایمنی پس از تولید در اندام‌های لنفاوی مختلف به بورس فابرسیوس مهاجرت می‌کنند تا در این اندام برای مقابله با عوامل بیماری‌زا برنامه‌ریزی شده و توانایی تولید پادتن را بدست آورند. حال چنانچه جوجه مبتلا به عفونت بورس عفونی گردد تکثیر ویروس باعث تخریب بورس فابرسیوس شده و این باعث می‌شود بورس فابرسیوس توانایی برنامه‌ریزی لنفوسیت‌ها را ازدست داده و جوجه دچار ضعف سیستم ایمنی (سرکوب سیستم ایمنی) شود. هر چه عفونت زودتر در جوجه ایجاد شود تخریب بورس فابرسیوس زودتر روی می‌دهد و ضعف سیستم ایمنی شدیدتر می‌باشد. بنابراین اگر بتوان بورس فابرسیوس را حداقل تا هفته سوم زندگی در برابر بیماری‌ها محافظت نمود آنگاه میزان لنفوسیت‌های بالغ و برنامه‌ریزی شده به اندازه کافی تولید خواهد شد و اثرات سرکوب سیستم ایمنی توسط بیماری بورس عفونی به حداقل خواهد رسید.
نحوه انتقال بیماری گامبورو
جوجه‌های عفونی ویروس بورس عفونی را همراه با مدفوع دفع می‌کنند. مدفوع، دان، آب، بستر و کلیه تجهیزات آلوده با ویروس می‌توانند باعث انتقال بیماری بورس عفونی شوند. سایر جوجه‌های موجود در سالن در اثر ویروس‌های دفع شده توسط جوجه‌های عفونی به عفونت بورس عفونی مبتلا می‌شوند. بعضی از کرم‌های حامل ویروس بورس عفونی می‌باشند. به دلایل ماهیت مقاوم ویروس بورس عفونی، این ویروس به راحتی توسط افراد، تجهیزات و وسایل نقلیه آلوده بصورت مکانیکی بین مزارع انتشار می‌یابد.
شکل بالینی و تحت بالینی بیماری بورس فابرسیوس
بیماری بورس عفونی بسته به سن درگیری گله به 2 شکل بالینی و تحت بالینی ظاهر می‌شود. شکل تحت بالینی بیماری بورس عفونی در جوجه‌های زیر 3 هفته ظاهر می‌شود. در شکل تحت بالینی هیچ علامت بالینی در جوجه‌ها دیده نمی‌شود ولی جوجه‌ها دچار سرکوب شدید و دائمی بسته ایمنی می‌شوند. دلیل عدم ظهور علائم بالینی در جوجه‌های مبتلا به شکل تحت بالینی بیماری بورس عفونی مشخص نمی‌باشد. سرکوب سیستم ایمنی در بیماری بورس عفونی به دلیل تخریب بورس عفونی می‌باشد. شکل تحت بالینی، شکل غالب بیماری بورس عفونی در مزرعه می‌باشد و از اهمیت اقتصادی بیشتری نیز برخوردار می‌باشد. مزارع مرغ گوشتی بیشتر درگیر شکل تحت بالینی بیماری بورس عفونی می‌باشند. جوجه‌های گوشتی در حال پرورش در مزارع درگیر با بیماری بورس عفونی معمولاً وزن‌گیری پایین، ضریب تبدیل غذایی ضعیف، تلفات بالا و واکنش‌های شدید به واکسن‌ها از دیگر عوارض این شکل بیماری می‌باشد. کیفیت پایین گله‌های گوشتی مبتلا به شکل تحت بالینی بورس عفونی به دلیل عوامل مربوط به سرکوب سیستم ایمنی می‌باشد.
شکل بالینی بیماری بورس عفونی معمولا در سنین 6-3 هفته ظاهر می‌شود. شکل بالینی بیماری بورس عفونی بصورت ناگهانی آغاز می‌شود و میزان تلفات گله سریعاً افزایش می‌یابد.
علائم بالینی بیماری بورس عفوی شامل کم‌آبی، لرزش، ژولیدگی پرها، نوک زدن به مقعد و افسردگی می‌باشد. در شکل بالینی سرکوب سیستم ایمنی پرنده بصورت موقتی می‌باشد.
جراحات ماکروسکوپیک در بیماری بورس عفونی
در ابتدای بیماری، بورس فابرسیوس متورم بوده و ظاهر ادماتوز و پرخون دارد. ترانسودای زرد ژلاتینی سطح سرروزی بورس فابرسیوس پوشانده است. در موارد شدید، خونریزی و نقاط نکروزه در بورس فابرسیوس دیده می‌شود. 5 روز پس از شروع عفونت، بورس فابرسیوس شروع به تحلیل رفتن می‌کند. نکروز و کاهش شدید لنفوسیت‌ها در اندام‌های لنفاوی ثانویه از جمله طحال، غده‌های هاردر و لوزه‌های سکومی نیز دیده می‌شود. عفونت در این اندامها معمولاً از شدت کمتری برخوردار است و با گذشت عفونت، این اندامها بهبود می‌یابند. خونریزی در عضلات ران و سینه دیده می‌شود که دلیل آن اختلال در مکانیسم طبیعی لخته شدن خون توسط ویروس بورس عفونی می‌باشد. در پرندگان تلف‌شده و پرندگان در حال مرگ گاهی کلیه‌ها متورم و دارای رسوب اورت می‌باشند که علت آن کم‌آبی شدید می‌باشد و ارتباط مستقیم با ویروس بورس عفونی ندارد.
جراحات میکروسکوپیک بورس فابرسیوس
از لحاظ میکروسکوپیک، 36 ساعت پس از شروع عفونت نکروز لنفوسیت‌ها در بورس فابرسیوس دیده می‌شود. در طی 48 ساعت تنها تعداد کمی از لنفوسیت‌های بالغ در بورس فابرسیوس دیده می‌شود. پرخونی و نفوذ سلول‌های التهابی دیده می‌شود که باعث بزرگ شدن بورس فابرسیوس در طی چند روز ابتدایی عفونت می‌شود. در طی 12-8 روز پس از شروع عفونت، بورس فابرسیوس چروکیده و تحلیل می‌رود و به کمتر از1/4 اندازه طبیعی خود می‌رسد. فولیکول‌های لنفاوی بورس فابرسیوس کیستیک شده و خالی از لنفوسیت می‌باشند. اپیتلیوم پوششی بورس فابرسیوس نامرتب و چین‌خورده درآمده است. در بافت پیوندی داخلی فولیکول‌های بورس فابرسیوس فیبروپلازی بوجود می‌آید. در موارد شدید بیماری بورس عفونی، تمام فولیکول‌های بورس فابرسیوس بطور همزمان دچار عفونت می‌شوند ولی در موارد با شدت کمتر، فولیکول‌ها بطور پراکنده عفونی می‌شوند و جراحات به سایر فولیکول‌ها انتشار می‌یابد.
معمولاً فولیکول‌های واقع شده در نوک چین‌های بورس فابرسیوس ابتدا عفونی می‌شوند. عواملی که شدت یک عفونت را تعیین می‌کنند شامل مدت ویروس، حجم ویروس، سطح ایمنی پرنده در برابر بیماری بورس عفونی و عوامل مدیریتی می‌باشد.
تشخیص بیماری گامبورو
برای تشخیص بیماری بورس عفونی باید به تاریخچه گله، علائم بالینی و جراحات توجه نمود. روشن است که جوجه‌های کمتر از 3 هفته علائم بالینی را نشان نمی‌دهند درحالی‌که جوجه‌های بالای 3 هفته سن علائم بالینی بیماری بورس عفونی را نشان می‌دهند. برای تایید تشخیص علائم بالینی باید کالبدگشایی انجام گرفته و بورس فابرسیوس از لحاظ حضور جراحات بررسی شود. در مراحل پایانی بیماری مشکل بتوان بیماری از روی جراحات بورس فابرسیوس تایید نمود زیرا در مراحل پایانی بیماری بورس چروکیده شده و تحلیل می‌رود و این حالت در بعضی از بیماری‌های دیگر نظیر بیماری مارک و مسمومیت با سموم قارچی نیز دیده می‌شود. در جوجه‌های زیر 3 هفته بیماری بورس عفونی بصورت تحت بالینی ظاهر می‌شود بنابراین علائم بالینی واضحی دیده نمی‌شود و تشخیص بیماری باید بر پایه مطالعه بافت‌شناسی بر روی بورس مشکوک، آزمایشات سرم‌شناسی و یا جداسازی ویروس استوار باشد.
پیشگیری و کنترل بیماری بورس فابرسیوس
یک برنامه پیشگیری و کنترل بیماری بورس عفونی باید شامل برنامه واکسیناسیون مناسب گله‌های مادر، برنامه امنیت زیستی مناسب و برنامه واکسیناسیون جوجه‌های گوشتی مناسب باشد. ایمن نمودن گله‌های مادر بخش مهمی از برنامه کنترل بیماری بورس عفونی می‌باشد.
پادتن‌های اختصاصی بیماری بورس عفونی از مادر از طریق تخم‌مرغ به جوجه منتقل می‌شوند. چنانچه این پادتن‌های مادری به اندازه کافی از مادر به جوجه منتقل شوند می‌تواند جوجه را در برابر شکل تحت بالینی بیماری بورس عفونی محافظت نمایند.
در مناطقی که شکل تحت بالینی بیماری بورس عفونی مشکل‌آفرین است برنامه واکسیناسیون گله‌های مادر بصورت زیر می‌باشد:
- 15-12 روزگی – واکسن زنده بورس عفونی
- 33-30 روزگی – واکسن زنده بورس عفونی
- 85 روزگی – واکسن زنده یا کشته بورس عفونی
- 120 روزگی – واکسن کشته بورس عفونی
چنانچه تیتر گله مادر پایین یا غیریکنواخت باشد در سن 42-38 هفتگی دوباره 1 واکسن کشته تزریق می‌شود. برای اطمینان از تجویز صحیح واکسن باید گله مادر بطور مرتب پایش شود.
کنترل کارآمد بیماری بورس عفونی در مزارع گوشتی صنعتی نیازمند کاهش آلودگی مزرعه با انجام پاکسازی و ضدعفونی صحیح بین هر دوره پرورش و کنترل ورود و خروج افراد، تجهیزات و وسایل نقلیه می‌باشد. اجرای یک برنامه امنیت زیستی وسیع و اصولی مهمترین عامل در کاهش خسارات ناشی از بیماری بورس عفونی می‌باشد.
ترکیبات فنلی و فرمالدئید ضدعفونی‌کننده‌های موثری بر علیه ویروس بورس عفونی می‌باشند. برنامه امنیت زیستی (پاکسازی، ضدعفونی و کنترل ورود و خروج ) باید بطور مرتب به اجرا در آید زیرا آلودگی مزرعه به تدریج و اغلب پس از 4-3 دوره جوجه‌ریزی کاهش می‌یابد. سومین عامل مورد توجه در برنامه پیشگیری و کنترل بیماری بورس عفونی انجام واکسیناسیون در گله‌های جوجه گوشتی بر علیه بیماری بورس عفونی می‌باشد.
واکسن‌های بورس عفونی
واکسن بورس عفونی براساس بیماری‌زایی سویه واکسن به 3 دسته طبقه‌بندی می‌شوند.
1 – خفیف (mild)
2 – متوسط (intermediate)
3- قوی (virulent)
واکسن‌های متوسط رایج‌ترین واکسن‌های مورد استفاده می‌باشند. واکسن‌های متوسط سریعتر از واکسن‌های خفیف می‌تواند تولید پادتن در جوجه گوشتی را القا نمایند از طرفی واکسن‌های متوسط بر خلاف واکسن‌های قوی باعث تخریب بورس فابرسیوس نمی‌شوند. زمان واکسیناسیون جوجه‌های گوشتی بر علیه بیماری بورس عفونی به سطح ایمنی مادری جوجه‌ها بستگی دارد. سطوح بالای ایمنی مادری در زمان واکسیناسیون باعث خنثی شدن ویروس واکسن و در نتیجه عدم القا سیستم ایمنی به تولید پادتن می‌شود. استفاده از واکسن در زمانی‌که سطح ایمنی مادری بالا، باعث خنثی شدن واکسن و ازبین رفتن ایمنی مادری می‌شود که در نهایت سبب افزایش حسایست جوجه به ابتلا به بیماری بورس عفونی می‌شود. تقریبا 12-10 روز پس از انجام واکسیناسیون پاسخ سیستم ایمنی آغاز می‌شود و در این زمان حداقل تیتر پادتنی مشاهده می‌شود. در طی این زمان تاخیری یعنی از زمان انجام واکسیناسیون تا ایجاد ایمنی محافظت‌کننده جوجه‌ها به بیماری بورس عفونی حساس می‌باشند. بعلاوه ویروس‌های فوق حاد بورس عفونی می‌توانند سطوح بالای ایمنی مادری را شکسته و از آنها عبور کنند و باعث ایجاد عفونت شوند. بنابراین اگر آلودگی مزارع گوشتی با ویروس‌های فوق حاد بورس عفونی شدید باشد هیچ برنامه واکسیناسیونی نمی‌تواند پس از وقوع عفونت باعث محافظت جوجه‌ها شود. چنانچه تیتر ایمنی مادری در گله گوشی یکنواخت نباشد باید چند مرتبه واکسیناسیون بر علیه بورس عفونی انجام گیرد. برای مثال بعضی از تولید‌کنندگان جوجه‌های گوشتی را یکبار در 1 روزگی و یکبار در 14 روزگی واکسینه می‌کنند. چنانچه تیترهای مادری گله یکنواختی پایینی داشته باشد توصیه می‌شود که چند مرتبه واکسیناسیون صورت گیرد. این یکنواختی پایین ایمنی مادری گله می‌تواند به دلیل واکسیناسیون ضعیف گله مادر تهیه جوجه از چند گله مادر مختلف و مخلوط کردن آنها با یکدیگر باشد.
فاکتورهای اساسی در کنترل بیماری بورس عفونی انجام واکسیناسیون موثر در گله‌های مادر و کاهش تماس جوجه‌ها با ویروس از طریق انجام امنیت زیستی وسیع و موثر باشد که واکسیناسیون گله‌های مادر و برنامه‌های امنیت زیستی نیز به درستی انجام پذیرند.
سویه‌های واریانت بورس عفونی
پس از شناسایی سویه‌های واریانت بورس عفونی مبحث کنترل بیماری بورس عفونی پیچیده‌تر شد. سویه‌های واریانت حتی زمانی‌که ایمنی گله بالا و یکنواخت باشد نیز می‌توانند باعث تخریب بورس فابرسیوس شوند. سویه‌های واریانت باعث بیماری بالینی واضحی نمی‌شوند ولی شدیداً سیستم ایمنی را سرکوب می‌کنند. بورس فابرسیوس عفونی با سویه‌های واریانت سریعاً تحلیل رفته و خالی از لنفوسیت‌ها می‌شود ولی مانند سویه‌ها کلاسیک باعث بزرگ شدن بورس فابرسیوس نمی‌شود. بین سویه‌های واریانت و کلاسیک از لحاظ سروتیپ اختلافی وجود ندارد ولی از لحاظ آنتی‌ژنی اختلاف وجود دارد و همین اختلاف آنتی‌ژنی باعث بروز مشکلات می‌شود.
منبع: دکتر مهدی بور بور گروه علمی و پژوهشی شرکت تلاونگ